مشرق- الاختصاص ـ به نقل از اَوزاعی ـ: لقمان حکیم علیه‌السلام وقتی که از سرزمین خود بیرون رفت، در موصل ـ که به آن کوملیس گفته می‌‏شد ـ فرود آمد.
وقتی که در کارش در ماند و اندوهش شدّت گرفت و کسی هم نبود که او را در انجام دادن کارش کمک کند، پسرش را به خانه برد و در را بر روی خود بست و او را پند داد و گفت:

پسرم! دنیا، دریای عمیقی است که انسان‏های بسیاری در آن هلاک شده‏‌اند. از عمل در آن، توشه بر گیر، و کشتی‏‌ای را بر گیر که مسافر آن، پَروامندی از خدا باشد. سپس سوار بر کشتی، به اعماق دریا برو، تا نجات یابی، و من نگرانم که نجات نیابی.

پسرم! کشتی (نجات) ایمان است، و بادبان آن توکّل، و سکان آن شکیبایی، و پاروهایش روزه و نماز و زکات.پسرم! هر که بدون کشتی وارد دریا شود، غرق می‏‌گردد.

پسرم! سخن اندک بگو، و خداوند عز و جل را در همه جا یاد کن؛ چرا که او تو را بیم داد و ترساند و آگاه ساخت و آموخت.
پسرم! از مردم پند بگیر، پیش از آن که تو مایه پند مردم شوی.
پسرم! از (پیش‏آمد) کوچک، پند بگیر و پیش از آن که بزرگ بر تو وارد شود.

پسرم! هنگام خشم، خود را مهار کن تا هیزم جهنّم نشوی.
پسرم! فقر، بهتر از این است که ستم کنی و سرکشی نمایی.
پسرم! بپرهیز از این که قرض بگیری و در پرداخت آن، خیانت ورزی.

پسرم! بپرهیز از این که کسی را خوار نمایی؛ چرا که خود نیز خوار می‏‌شوی.
پسرم! بپرهیز از این که فقیر از دنیا بیرون بروی و دیگری را سرپرست کار و دارایی‌‏ات قرار دهی  که او را امیر گردانده‏‌ای.
پسرم! خدای متعال، مردم را به خاطر عملشان گرو گرفته است. پس وای بر آنان، به خاطر آنچه دست و دلشان کسب کرده است.

پسرم! دنیا را در حالی که گناهان و شیطان در آن هستند، امن ندان.
پسرم! هر آینه نیکوکارانِ پیشین، مورد آزمون قرار گرفتند، پس پسینیان چگونه از آن نجات می‌‏یابند؟
پسرم! دنیا را زندان خود قرار ده، تا آخرت، بهشت تو باشد.
پسرم! تو موظّف نشده‏‌ای که کوه‏ها را بر دوش بکشی، و نیز به انجام دادن چیزی که توانش را نداری، موظّف نشده‏‌ای، پس گرفتاری را بر دوشت حمل نکن، و با دست خودت، خود را قربانی نکن.

پسرم! تو چنان که می‏‌کاری، می‏‌دِرَوی، و چنان که عمل می‏‌کنی، می‏‌یابی.

پسرم! با پادشاهان همسایگی نکن، که تو را می‏‌کشند، و اطاعتشان نکن، که کافر می‏‌گردی.

پسرم! با بینوایان همسایگی کن؛ بویژه با نادارها و بینوایان مسلمان.

پسرم! برای یتیم، همچون پدری مهربان، و برای بیوه زنان، همچون همسری دلسوز باش.

پسرم! چنین نیست که هر کس بگوید: "مرا بیامرز" آمرزیده شود.  آمرزیده نشود، مگر کسی که پروردگارش را اطاعت کرده باشد.

متن حدیث:

الاختصاص عن الأوزاعیّ :
إنَّ لُقمانَ الحَکیمَ ـ رَحِمَهُ اللّه‏ُ ـ لَمّا خَرَجَ مِن بِلادِهِ نَزَلَ بِقَریَةٍ بِالمَوصِلِ یُقالُ لَها: کوملیسُ، فَلَمّا ضاقَ بِها ذَرعُهُ، وَاشتَدَّ بِها غَمُّهُ، ولَم یَکُن بِها أحَدٌ یُعینُهُ عَلی أمرِهِ، أغلَقَ البابَ وأدخَلَ ابنَهُ یَعِظُهُ، فَقالَ:
یا بُنَیَّ، إنَّ الدُّنیا بَحرٌ عَمیقٌ، هَلَکَ فیها بَشَرٌ کَثیرٌ، تَزَوَّد مِن عَمَلِها، وَاتَّخِذ سَفینَةً حَشوُها تَقوَی اللّه‏ِ ، ثُمَّ ارکَب لُجَجَ الفُلکِ تَنجو، وإنّی لَخائِفٌ أن لا تَنجُوَ . یا بُنَیَّ، السَّفینَةُ إیمانٌ ، وشِراعُهَا التَّوَکُّلُ، وسُکّانُهَا الصَّبرُ، ومَجاذیفُهَا الصَّومُ وَالصَّلاةُ وَالزَّکاةُ. یا بُنَیَّ، مَن رَکِبَ البَحرَ مِن غَیرِ سَفینَةٍ غَرِقَ.
یا بُنَیَّ، أقِلَّ الکَلامَ، وَاذکُرِ اللّه‏َ عَزَّ وجَلَّ فی کُلِّ مَکانٍ ؛ فَإِنَّهُ قَد أنذَرَکَ وحَذَّرَکَ وبَصَّرَکَ وعَلَّمَکَ .
یا بُنَیَّ، اِتَّعِظ بِالنّاسِ قَبلَ أن یَتَّعِظَ النّاسُ بِکَ . یا بُنَیَّ ، اِتَّعِظ بِالصَّغیرِ قَبلَ أن یَنزِلَ بِکَ الکَبیرُ .
یا بُنَیَّ، اِملِک نَفسَکَ عِندَ الغَضَبِ حَتّی لا تَکونَ لِجَهَنَّمَ حَطَباً .
یا بُنَیَّ، الفَقرُ خَیرٌ مِن أن تَظلِمَ وتَطغی .
یا بُنَیَّ، إیّاکَ وأن تَستَدینَ فَتَخونَ مِنَ الدَّینِ .
یا بُنَیَّ، إیّاکَ أن تَستَذِلَّ فَتُخزِیَ .
یا بُنَیَّ إیّاکَ أن تَخرُجَ مِنَ الدُّنیا فَقیراً ، وتَدَعَ أمرَکَ وأموالَکَ عِندَ غَیرِکَ قَیِّماً ، فَتُصَیِّرَهُ أمیراً .
یا بُنَیَّ، إنَّ اللّه‏َ تَعالی رَهَنَ النّاسَ بِأَعمالِهِم ، فَوَیلٌ لَهُم مِمّا کَسَبَت أیدیهِم وأفئِدَتُهُم .
یا بُنَیَّ، لا تَأمَنِ الدُّنیا وَالذُّنوبُ وَالشَّیطانُ فیها .
یا بُنَیَّ، إنَّهُ قَدِ افتَتَنَ الصّالِحونَ مِنَ الأَوَّلینَ ، فَکَیفَ یَنجو مِنهُ الآخِرونَ!
یا بُنَیَّ، اِجعَلِ الدُّنیا سِجنَکَ فَتَکونَ الآخِرَةُ جَنَّتَکَ .
یا بُنَیَّ، إنَّکَ لَم تُکَلَّف أن تُشیلَ الجِبالَ ، ولَم تُکَلَّف ما لا تُطیقُهُ ، فَلا تَحمَلِ البَلاءَ عَلی کَتِفِکَ ، ولا تَذبَح نَفسَکَ بِیَدِکَ .
یا بُنَیَّ، إنَّکَ کَما تَزرَعُ تَحصُدُ وکَما تَعمَلُ تَجِدُ .
یا بُنَیَّ، لا تُجاوِرَنَّ المُلوکَ فَیَقتُلوکَ ، ولا تُطِعهُم فَتَکفُرَ .
یا بُنَیَّ، جاوِرِ المَساکینَ وَاخصُصِ الفُقَراءَ وَالمَساکینَ مِنَ المُسلِمینَ .
یا بُنَیَّ، کُن لِلیَتیمِ کَالأَبِ الرَّحیمِ ، ولِلأَرمَلَةِ کَالزَّوجِ العَطوفِ .
یا بُنَیَّ، إنَّهُ لَیسَ کُلُّ مَن قالَ : اِغفِر لی غُفِرَ لَهُ ، إنَّهُ لا یُغفَرُ إلاّ لِمَن عَمِلَ بِطاعَةِ رَبِّهِ .
یا بُنَیَّ، الجارَ ثُمَّ الدّارَ .
یا بُنَیَّ، الرَّفیقَ ثُمَّ الطَّریقَ .
یا بُنَیَّ، لَو کانَتِ البُیوتُ عَلَی العَجَلِ ما جاوَرَ رَجُلٌ جارَ سَوءٍ أبَداً .
یا بُنَیَّ، الوَحدَةُ خَیرٌ مِن صاحِبِ السَّوءِ .
یا بُنَیَّ، الصّاحِبُ الصّالِحُ خَیرٌ مِنَ الوَحدَةِ .
یا بُنَیَّ، نَقلُ الحِجارَةِ وَالحَدیدِ خَیرٌ مِن قَرینِ السَّوءِ .
یا بُنَیَّ، إنّی نَقَلتُ الحِجارَةَ وَالحَدیدَ فَلَم أجِد شَیئاً أثقَلَ مِن قَرینِ السَّوءِ .
یا بُنَیَّ، إنَّهُ مَن یَصحَب قَرینَ السَّوءِ لا یَسلَم ، و مَن یَدخُل مَداخِلَ السَّوءِ یُتَّهَم .
یا بُنَیَّ، مَن لا یَکُفَّ لِسانَهُ یَندَم .
یا بُنَیَّ، المُحسِنُ تُکافِئُ بِإِحسانِهِ ، وَالمُسیءُ یَکفیکَ مَساویهِ ، لَو جَهَدتَ أن تَفعَلَ بِهِ أکثَرَ مِمّا یَفعَلُهُ بِنَفسِهِ ما قَدَرتَ عَلَیهِ .
یا بُنَیَّ، مَن ذَا الَّذی عَبَدَ اللّه‏َ فَخَذَلَهُ ، و مَن ذَا الَّذِی ابتَغاهُ فَلَم یَجِدهُ .
یا بُنَیَّ، ومَن ذَا الَّذی ذَکَرَهُ فَلَم یَذکُرهُ ، ومَن ذَا الَّذی تَوَکَّلَ عَلَی اللّه‏ِ فَوَکَلَهُ إلی غَیرِهِ ، و مَن ذَا الَّذی تَضَرَّعَ إلَیهِ جَلَّ ذِکرُهُ فَلَم یَرحَمهُ .
یا بُنَیَّ، شاوِرِ الکَبیرَ و لا تَستَحیِ مِن مُشاوَرَةِ الصَّغیرِ .
یا بُنَیَّ، إیّاکَ و مُصاحَبَةَ الفُسّاقِ ، هُم کَالکِلابِ ؛ إن وَجَدوا عِندَکَ شَیئاً أکَلوهُ ، و إلاّ ذَمّوکَ و فَضَحوکَ، وإنَّما حُبُّهُم بَینَهُم ساعَةٌ .
یا بُنَیَّ، مُعاداةُ المُؤمِنینَ خَیرٌ مِن مُصادَقَةِ الفاسِقِ .
یا بُنَیَّ، المُؤمِنُ تَظلِمُهُ ولا یَظلِمُکَ ، وتَطلُبُ عَلَیهِ فَیَرضی عَنکَ ، وَالفاسِقُ لا یُراقِبُ اللّه‏َ فَکَیفَ یُراقِبُکَ.
یا بُنَیَّ، اِستَکثِر مِنَ الأَصدِقاءِ ولا تَأمَن مِنَ الأَعداءِ ، فَإِنَّ الغِلَّ فی صُدورِهِم مِثلُ الماءِ تَحتَ الرَّمادِ.
یا بُنَیَّ، اِبدَإِ النّاسَ بِالسَّلامِ وَالمُصافَحَةِ قَبلَ الکَلامِ .
یا بُنَیَّ، لا تُکالِبِ النّاسَ فَیَمقُتوکَ ، ولا تَکُن مَهیناً فَیُذِلّوکَ ، ولا تَکُن حُلواً فَیَأکُلوکَ ، ولا تَکُن مُرّاً فَیَلفِظوکَ . ویُروی : ولا تَکُن حُلواً فَتُبلَعَ ، ولا مُرّاً فَتُرمی .
یا بُنَیَّ، لا تُخاصِم فی عِلمِ اللّه‏ِ ؛ فَإِنَّ عِلمَ اللّه‏ِ لا یُدرَکُ ولا یُحصی .
یا بُنَیَّ، خَفِ اللّه‏َ مَخافَةً لا تَیأَسُ مِن رَحمَتِهِ ، وَارجُهُ رَجاءً لا تأمَنُ مِن مَکرِهِ .
یا بُنَیَّ، اِنهَ النَّفسَ عَن هَواها ؛ فَإِنَّکَ إن لَم تَنهَ النَّفسَ عَن هَواها لَم تَدخُلِ الجَنَّةَ ولَم تَرَها . ویُروی: اِنهَ نَفسَکَ عَن هَواها ؛ فَإِنَّ فی هَواها رَداها .
یا بُنَیَّ، إنَّکَ مُنذُ یَومَ هَبَطتَ مِن بَطنِ اُمِّکَ استَقبَلتَ الآخِرَةَ وَاستَدبَرتَ الدُّنیا ؛ فَإِنَّکَ إن نِلتَ مُستَقبَلَها أولی بِکَ أن تَستَدبِرَها .
یا بُنَیَّ، إیّاکَ وَالتَّجَبُّرَ وَالتَّکَبُّرَ وَالفَخرَ فَتُجاوِرَ إبلیسَ فی دارِهِ .
یا بُنَیَّ، دَع عَنکَ التَّجَبُّرَ ، وَالکِبرَ ، ودَع عَنکَ الفَخرَ ، وَاعلَم أنَّکَ ساکِنُ القُبورِ .
یا بُنَیَّ، اِعلَم أنَّهُ مَن جاوَرَ إبلیسَ وَقَعَ فی دارِ الهَوانِ لا یَموتُ فیها ولا یَحیا .
یا بُنَیَّ، وَیلٌ لِمَن تَجَبَّرَ ، وتَکَبَّرَ ، کَیفَ یَتَعَظَّمُ مَن خُلِقَ مِن طینٍ ، وإلی طینٍ یَعودُ ، ثُمَّ لا یَدری إلی ما ذا یَصیرُ ، إلَی الجَنَّةِ فَقَد فازَ أو إلَی النّارِ فَقَد خَسِرَ خُسراناً مُبیناً وخابَ . ویُروی : کَیفَ یَتَجَبَّرُ مَن قَد جَری فی مَجرَی البَولِ مَرَّتَینِ .
یا بُنَیَّ، کَیفَ یَنامُ ابنُ آدَمَ وَالمَوتُ یَطلُبُهُ ، وکَیفَ یَغفُلُ ولا یُغفَلُ عَنهُ .
یا بُنَیَّ، إنَّهُ قَد ماتَ أصفِیاءُ اللّه‏ِ عَزَّ وجَلَّ وأحِبّاؤُهُ وأنبیاؤُهُ صَلَواتُ اللّه‏ِ عَلَیهِم فَمَن ذا بَعدَهُم یُخَلَّدُ فَیُترَکُ .
یا بُنَیَّ، لا تَطَأ أمَتَکَ ولَو أعجَبَتکَ ، وَانهَ نَفسَکَ عَنها وزَوِّجها .
یا بُنَیَّ، لا تُفشِیَنَّ سِرَّکَ إلَی امرَأَتِکَ ، ولا تَجعَل مَجلِسَکَ عَلی بابِ دارِکَ .
یا بُنَیَّ، إنَّ المَرأَةَ خُلِقَت مِن ضِلعٍ أعوَجَ إن أقَمتَها کَسَرتَها وإن تَرَکتَها تَعَوَّجَت ، ألزِمهُنَّ البُیوتَ ، فَإِن أحسَنَّ فَاقبَل إحسانَهُنَّ ، وإن أسَأنَ فَاصبِر ؛ إنَّ ذلِکَ مِن عَزمِ الاُمورِ .
یا بُنَیَّ، النِّساءُ أربَعَةٌ : ثِنتانِ صالِحَتانِ ، وثِنتانِ مَلعونَتانِ ؛ فَأَمّا إحدَی الصّالِحَتَینِ فَهِیَ الشَّریفَةُ فی قَومِهَا ، الذَّلیلَةُ فی نَفسِهَا ، الَّتی إن اُعطِیَت شَکَرَت ، وإنِ ابتُلِیَت صَبَرَت ، القَلیلُ فی یَدَیها کَثیرٌ ، الصّالِحَةُ فی بَیتِها .
وَالثّانِیَةُ : الوَدودُ الوَلودُ تَعودُ بِخَیرٍ عَلی زَوجِها ، هِیَ کَالاُمِّ الرَّحیمِ ، تَعطِفُ عَلی کَبیرِهم ، وتَرحَمُ صَغیرَهُم ، وتُحِبُّ وُلدَ زَوجِها وإن کانوا مِن غَیرِها ، جامِعَةُ الشَّملِ ، مَرضِیَّةُ البَعلِ ، مُصلِحَةٌ فِی النَّفسِ وَالأَهلِ وَالمالِ وَالوَلَدِ ، فَهِیَ کَالذَّهَبِ الأَحمَرِ ، طوبی لِمَن رُزِقَها ، إن شَهِدَ زَوجُها أعانَتهُ ، وإن غابَ عَنها حَفِظَتهُ .
وأمّا إحدَی المَلعونَتَینِ فَهِیَ العَظیمَةُ فی نَفسِهَا ، الذَّلیلَةُ فی قَومِهَا ، الَّتی إن اُعطِیَت سَخِطَت ، وإن مُنِعَت عَتَبَت وغَضِبَت ، فَزَوجُها مِنها فی بَلاءٍ ، وجیرانُها مِنها فی عَناءٍ ، فَهِیَ کَالأَسَدِ ؛ إن جاوَرتَهُ أکَلَکَ ، وإن هَرَبتَ مِنهُ قَتَلَکَ .
وَالمَلعونَةُ الثّانِیَةُ فَهِیَ عِندَ زوَجِها ومَیلُها فی جیرانِها ، فَهِیَ سَریعَةُ السَّخطَةِ ، سَریعَةُ الدَّمعَةِ ، إن شَهِدَ زَوجُها لَم تَنفَعهُ ، وإن غابَ عَنها فَضَحَتهُ ، فَهِیَ بِمَنزِلَةِ الأَرضِ النَّشّاشَةِ ، إن أسقَیتَ أفاضَتِ الماءَ وغَرِقَت ، وإن تَرَکتَها عَطِشَت ، وإن رُزِقتَ مِنها وَلَداً لَم تَنتَفِع بِهِ .
یا بُنَیَّ، لا تَتَزَوَّج بِأَمَةٍ فَیُباعَ وَلَدُکَ بَینَ یَدَیکَ وهُوَ فِعلُکَ بِنَفسِکَ .
یا بُنَیَّ، لَو کانَتِ النِّساءُ تُذاقُ کَما تُذاقُ الخَمرُ ما تَزَوَّجَ رَجُلٌ امرَأَةَ سَوءٍ أبَداً .
یا بُنَیَّ، أحسِن إلی مَن أساءَ إلَیکَ ، ولا تُکثِر مِنَ الدُّنیا ؛ فَإِنَّکَ عَلی غَفلَةٍ مِنها ، وَانظُر إلی ما تَصیرُ مِنها .
یا بُنَیَّ، لا تَأکُل مالَ الیَتیمِ فَتَفتَضِحَ یَومَ القِیامَةِ ، وتُکَلَّفَ أن تَرُدَّهُ إلَیهِ .
یا بُنَیَّ، إنَّهُ إن أغنی أحَدٌ عَن أحَدٍ لَأَغنَی الوَلَدُ عَن والِدِهِ .
یا بُنَیَّ، إنَّ النّارَ تُحیطُ بِالعالَمینَ کُلِّهِم فَلا یَنجو مِنها أحَدٌ إلاّ مَن رَحِمَهُ اللّه‏ُ وقَرَّبَهُ مِنهُ .
یا بُنَیَّ، لا یَغُرَّنَّکَ خَبیثُ اللِّسانِ ؛ فَإِنَّهُ یُختَمُ عَلی قَلبِهِ ، وتَتَکَلَّمُ جَوارِحُهُ ، وتَشهَدُ عَلَیهِ .
یا بُنَیَّ، لا تَشتُمُ النّاسَ فَتَکونَ أنتَ الَّذی شَتَمتَ أبَوَیکَ .
یا بُنَیَّ، لا یُعجِبُکَ إحسانُکُ ، ولا تَتَعَظَّمَنَّ بِعَمَلِکَ الصّالِحِ فَتَهلِکَ .
یا بُنَیَّ، أقِمِ الصَّلاةَ ، وَأمُر بِالمَعروفِ ، وَانهَ عَنِ المُنکَرِ ، وَاصبِر عَلی ما أصابَکَ ؛ إنَّ ذلِکَ مِن عَزمِ الاُمورِ
یا بُنَیَّ، لا تُشرِک بِاللّه‏ِ ؛ إنَّ الشِّرکَ لَظُلمٌ عَظیمٌ .
یا بُنَیَّ، ولا تَمشِ فِی الأَرضِ مَرَحاً ؛ إنَّکَ لَن تَخرِقَ الأَرضَ ، ولَن تَبلُغَ الجِبالَ طولاً .
یا بُنَیَّ، إنَّ کُلَّ یَومٍ یَأتیکَ یَومٌ جَدیدٌ یَشهَدُ عَلَیکَ عِندَ رَبٍّ کَریمٍ .
یا بُنَی، إنَّکَ مُدرَجٌ فی أکفانِکَ ، ومُحَلٌّ قَبرَکَ ، ومُعایِنٌ عَمَلَکَ کُلَّهُ .
یا بُنَیَّ، کَیفَ تَسکُنُ دارَ مَن قَد أسخَطتَهُ ، أم کَیفَ تُجاوِرُ مَن قَد عَصَیتَهُ ؟
یا بُنَیَّ، عَلَیکَ بِما یَعنیکَ ، ودَع عَنکَ ما لا یَعنیکَ ؛ فَإِنَّ القَلیلَ مِنها یَکفیکَ ، وَالکَثیرَ مِنها لا یَعنیکَ
یا بُنَیَّ، لا تُؤثِرَنَّ عَلی نَفسِکَ سِواها ، ولا تورِث مالَکَ أعداءَکَ .
یا بُنَیَّ، إنَّهُ قَد اُحصِیَ الحَلالُ الصَّغیرُ فَکَیفَ بِالحَرامِ الکَثیرِ؟
یا بُنَیَّ، اِتَّقِ النَّظَرَ إلی ما لا تَملِکُهُ، وأطِلِ التَّفَکُّرَ فی مَلَکوتِ السَّماواتِ وَالأَرضِ وَالجِبالِ وما خَلَقَ اللّه‏ُ ، فَکَفی بِهذا واعِظاً لِقَلبِکَ.
یا بُنَیَّ، اِقبَل وَصِیَّةَ الوالِدِ الشَّفیقِ.
یا بُنَیَّ، بادِر بِعِلمِکَ قَبلَ أن یَحضُرَ أجَلُکَ ، وقَبلَ أن تَسیرَ الجِبالُ سَیراً ، وتُجمَعَ الشَّمسُ وَالقَمَرُ

یا بُنَیَّ، إنَّهُ حینَ تَتَفَطَّرُ السَّماءُ وتُطوی ، وتَنَزَّلُ المَلائِکَةُ صُفوفاً خائِفینَ حافّینَ مُشفِقینَ، وتُکَلَّفُ أن تُجاوِزَ الصِّراطَ ، وتُعایِنَ حینَئِذٍ عَمَلَکَ ، وتوضَعَ المَوازینُ وتُنشَرَ الدَّواوینُ.

 

«الاختصاص: ص 336 - بحار الأنوار: ج 13 ص 427 »