سرویس جنگ نرم مشرق - اندیشکده امریکن انترپرایز در یادداشتی به قلم مایکل روبین پژوهشگر ارشد این اندیشکده نوشت: جو بایدن نسبت به بازگشت به برنامه جامع اقدام مشترک منعقده در سال ۲۰۱۵ متعهد شده است. او در ماه سپتامبر ۲۰۲۰ در یک مقاله منتشره در سی‌ان‌ان توضیح داد: «اگر ایران تبعیت دقیق از توافق هسته‌ای را از سر گیرد، آمریکا به‌عنوان نقطه شروع مذاکرات بعدی به برجام خواهد برگشت.» مشکل آنجاست که توافق هسته‌ای منعقده با ایران دربرگیرنده بندهای غروب است و توافقی که بایدن مسئله بازگشت به آن را مطرح نموده است، به میزان قابل توجهی ضعیف‌تر از زمانی خواهد بود که رئیس‌جمهور ترامپ از آن خارج شد. مذاکره مجدد نیازمند امتیازدهی است. بنابراین، اینکه دولت بایدن به وعده خود عمل خواهد کرد یا نه، به وجود زمینه‌های مشترک جهت بسط و گسترش گفتگوها و امتیازدهی‌های احتمالی بستگی دارد.

مخاطبان گرامی، محتوا و ادعاهای مطرح‌شده در این گزارش، صرفاً جهت تحلیل و بررسی رویکردها و دیدگاه‌های اندیشکده‌های غربی منتشر شده است و ادعاها و القائات احتمالی این مطالب هرگز مورد تأیید مشرق نیست.

زمینه‌های همکاری در افغانستان

مایکل روبین معتقد است: به لحاظ سنتی، هرگاه آمریکا به دنبال تعامل با ایران است، دیپلمات‌ها پیشنهاد همکاری در حوزه‌های توأم با منفعت متقابل را مطرح می‌کنند. در گذشته، این به معنای طرح پیشنهادات تکراری در خصوص کمک به ایران در زمینه مبارزه با مواد مخدر بود.

طرفداران تعامل با ایران همچنین مصرانه خواستار همکاری در خصوص زمینه‌های مشترک در افغانستان هستند. چنین کاری همیشه گفتنش آسان بوده است. با این وجود، گزینه همکاری میان آمریکا و ایران در افغانستان همچنان طنین‌انداز است. بایدن تأکید کرده که مایل به حفظ تعداد کمی از نیروهای آمریکایی در افغانستان جهت انجام عملیات‌های ضدتروریستی است. با اینکه بایدن ظاهراً یکبار به شوخی و طعنه به حامد کرزای رئیس‌جمهور افغانستان گفته که پاکستان برای آمریکا پنجاه بار مهم‌تر از افغانستان است ــ این دو روابط جالبی با هم نداشتند ــ اما تیم وی می‌داند که تکیه به پاکستانِ متظاهر و دورو مشکلاتی به لحاظ لجستیکی برای آمریکا به وجود می‌آورد.

اهمیت راهبردی بندر چابهار برای منطقه

بسیاری از کشورهای اروپایی و همچنین شرکای دیرین افغانستان نظیر هند مصرانه از آمریکا خواسته‌اند تا اجازه دهد کالاها و تدارکات از طریق بند چابهار ایران به افغانستان ارسال شوند. در حقیقت، با توجه به خصومت پاکستان با هند و بدگمانی‌اش نسبت به هرگونه سرمایه‌گذاری هند در افغانستان، چابهار به تنها گزینه واقعی هند جهت تجارت با کشور محصور در خشکیِ افغانستان تبدیل شده است. راکش سود سفیر سابق هند در افغانستان در این خصوص به صراحت گفته است: «ایده اصلی ورای چابهار در واقع دور زدن پاکستان بود، زیرا پاکستان مانعی در مسیر ما به سمت افغانستان بود... پاکستان مانع آن شد که هر چیزی از گندم گرفته تا خودروهای خدماتی برای متحد ما ارسال شود.»

هند پیشاپیش ۵۰۰ میلیون دلار جهت سرمایه‌گذاری در بندر چابهار متعهد شده است. دیپلمات‌های هندی در محافل خصوصی گفته‌اند که اگر تهران بتواند مشکل بوروکراسی ناکارآمد خود را برطرف کند، سرمایه‌گذاری‌های بیشتری از طرف هند صورت خواهند گرفت. با این وجود، بندر چابهار در حال رشد و توسعه است. آرون کومار گوپتار مدیرعامل شرکت ایندیا پورتس گلوبال گفته که بسط و گسترش بندر چابهار در سال ۲۰۱۶ که با هدف الحاق منطقه آزاد تجاری ایجاد شده در چابهار در سال ۱۹۹۲ صورت گرفت، موجب افزایش چشمگیر حمل‌ونقل بار شده و میزان جابجایی بار طی دو سال گذشته بطور مداوم رشد داشته است. بهروز آقایی مدیرکل بنادر و دریانوردی استان سیستان و بلوچستان از افزایش ۶۳ درصدی بارگیری نفت و کالاهای غیرنفتی بین ماه‌های مارس و نوامبر ۲۰۱۹ در مقایسه با مدت زمان مشابه در سال ۲۰۱۸ خبر داده است.

اهمیت بندر چابهار برای پیشبرد مذاکرات

با اینکه آمریکا پیشاپیش برخی معافیت‌های تحریمی در خصوص استفاده از بنادر اعطا نموده است، اما دولت ایران گلایه کرده که روند سرمایه‌گذاری مورد انتظار در بند چابهار در پی خروج دولت ترامپ از برنامه جامع اقدام مشترک رو به کندی گذاشته است. مایک پمپئو وزیر امور خارجه آمریکا پروژه‌های عمرانی هند در بندر چابهار را از تحریم‌های آمریکا معاف نموده و حتی از تعهدات افغانستان در خصوص تقویت قانون آزادی در ایران و مقابله با اشاعه تسلیحاتی مصوب سال ۲۰۱۲ تا آنجا که به فعالیت‌ها در بندر چابهار مربوط می‌شود، چشم‌پوشی کرده است. با این حال، صرف‌نظر از اینکه چنین گلایه‌هایی اغراق‌آمیز هستند یا نه، تیمِ بایدن شاید از تلاش‌های ایران در خصوص استفاده از بندر چابهار به‌عنوان یک فرصت دیپلماتیک در جهت رفع تحریم‌ها بهره بگیرد.

با این حال، شوق و اشتیاق برای تعامل مجدد با جمهوری اسلامی نباید موجب شود کاخ سفیدِ بایدن یا وزارت امور خارجه تحت هدایت تونی بلینکن یا سوزان رایس چشمان خود را بر روی مسئله حضور چین در بندر چابهار ببندند. طی یک دهه گذشته، سرمایه‌گذاری‌های چین در ایران و به ویژه بندر چابهار به میزان فوق‌العاده‌ای افزایش یافته‌اند. در سال ۲۰۱۷، شرکت سرمایه‌گذاری دولتی چین موسوم به گروه سیتیک ۱۰ میلیارد دلار اعتبار در اختیار ایران گذاشت و بانک توسعه چین نیز ظاهراً ۱۵ میلیارد دلار وام به ایران اعطا کرد. پکن در راستای بسط و گسترش شبکه «رشته مروارید» که از بنادر برخوردار از قابلیت‌های نظامی در اقیانوس هند تشکیل شده است، به بندر چابهار نظر دارد. در ماه مارس ۲۰۲۰، ظریف اظهار داشت که از سرمایه‌گذاری‌های هر دوی چین و پاکستان در چابهار استقبال می‌کند. لفاظی‌های ظریف پوچ و توخالی-۶ نبودند: چین پیشاپیش فاز اول بندر جدید چابهار را تأمین مالی کرده است. سرمایه‌گذاری اقتصادی در بنادری نظیر بندر چابهار همچنین نقش مهمی در قراردادهای اقتصادی و دفاعی اخیر میان چین و ایران ایفا می‌کند.

بایدن از حضور چین در منطقه غافل نشود

بعلاوه، چین اجازه نخواهد داد فعالیت‌هایش بواسطه تحریم‌های آمریکا محدود شوند. مهدی کوهی مدیر بخش زیرساخت‌های منطقه آزاد تجاری چابهار در ماه نوامبر ۲۰۱۹ اظهار داشت که «چین فازهای دوم و سوم را نیز تأمین مالی می‌کند و در این خصوص در جریان دیدار رئیس‌جمهور از پکن توافق صورت گرفته است.» مرتضی بانک دبیر مناطق آزاد و معاون رئیس دفتر رئیس‌جمهور حسن روحانی تائید کرد که سرمایه‌گذاری‌های چین در چابهار علیرغم تحریم‌های آمریکا ادامه می‌یابند.

این اندیشکده در پایان می‌نویسد: بزرگ‌ترین میراث پمپئو در منصب وزیر امور خارجه آمریکا تغییر اساسی گفتمان واشنگتن در قبال چین بوده است. مطمئناً بایدن می‌داند چین بیشتر رقیب آمریکاست تا شریک این کشور و اینکه پکن همانند مسکو، قدرت و نفوذ را یک بازی مجموع صفر قلمداد می‌کند. تأسف‌برانگیز خواهد بود اگر که بایدن و تیم وی در تلاش جهت ازسرگیری توافق هسته‌ای، ناخواسته موجب تقویت منافع و مواضع چین در حوزه اقیانوس هند شوند آن‌هم در مقطعی که، جدای از هرگونه خیال‌پردازی، نه آیت‌الله علی خامنه‌ای رهبر ایران و نه شی‌جین‌پینگ رئیس‌جمهور چین هیچکدام تمایلی آشتی مجدد و تبعیت از نظم لیبرال دوران پس از جنگ جهانی دوم ندارند ...