به گزارش مشرق، خانوادۀ سالم مساوی با جامعۀ سالم است؛ هر اندازه خانواده‌ها با ارزش‌های اخلاقی و تربیتی آشنایی بیشتری داشته باشند، جامعه‌ای سالم‌تر و پویاتر خواهیم داشت؛ چرا که جامعه از افرادی شکل گرفته است که تربیت خود را در محیط خانواده کسب کردند. اگر محیط خانواده عاری از ارزش‌ها باشد و اعضای خانواده ارتباط حسنه و نیکو با یکدیگر نداشته باشند، امنیت روانی جامعه مورد تهدید قرار می‌گیرد. بنابراین هر اندازه افراد با شاخصه‌های رفتاری در محیط خانواده آشناتر باشند و توانایی پیاده‎سازی این ارزش‌ها را در محیط خانواده در خود احساس کنند، با جامعه‌ای مواجه می‌شویم که اساس رفتار و برخورد آنها بر مبنای ارزش‌هاست.

به مناسبت ایام بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله با حجت‌الاسلام محمدرضا دُرانی، کارشناس مسائل خانواده و استاد حوزه و دانشگاه گفت‌وگویی ترتیب داد تا ضمن بررسی مهم‌ترین آسیب‌های موجود در بستر خانواده‌ها، به معرفی برخی راهکارهای تربیتی مبتنی بر سیرۀ نبوی (ص) بپردازد.

مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

* شما به عنوان کارشناس مسائل خانواده تا کنون مهم‌ترین آسیبهای یک خانواده را در چه مسائلی می‌بینید؟

متأسفانه به دلیل وجود عوامل آسیب‌زا مثل صنعتی شدن، مدرنیته، فمنیسم، فقر، کم‌رنگ شدن اعتقادات مذهبی و عدم تعهد متقابل زوجین و از سوی دیگر فعالیت رسانه‌های هرزه‌نگار و آلوده که چیزی جز نکبت را برای خانواده‌های به بار نمی‌آورند، شالودۀ خانواده‌ها در آستانۀ فروپاشی قرار می‌گیرد.

مهم‌ترین آسیب‌های عرصۀ خانواده، عدم کسب مهارت‌های ارتباطی و همچنین آزارهای فردی اعضای خانواده نسبت به یکدیگر و نیز عدم توجه به نیازهای اساسی همسر در موضوع زناشویی است. از دیگر سو عدم وجود آرامش روانی و شاید مشارکت زن و مرد در کارهای اقتصادی، از چالش‌های اساسی محسوب می‌شود.

همچنین به جهت رشد فعالیت‌های فضای مجازی شاهد کاهش ارتباطات کلامی بین اعضای خانواده هستیم.

* چطور مشارکت زوجین در کار اقتصادی سبب بروز مشکل می‌شود؟

وقتی زوجین کار اقتصادی انجام می‌دهند، بیگانه‌وار با یکدیگر رفتار می‌کنند و این امر تأثیر مستقیمی بر روابط زناشویی خواهد گذاشت. خداوند مرد را قوام خانواده قرار داده و مرد به طور ذاتی دوست دارد تأمین معاش خانواده را بر عهده گیرد. ضمن آنکه ممکن است با رشد مالیِ زن، همسر خود را هم‌شأن خود نداند.

چالش ازدواج و تضعیف بنیان خانواده

یکی دیگر از چالش‌های موجود در محیط خانواده، حضور زیاد فرزندان در محیط خانواده است که این امر به دلیل بالا رفتن سن ازدواج رخ می‌دهد؛ این از آن روست که انسان ذاتاً نیاز به استقلال دارد تا بتواند زندگی مستقلی تشکیل دهد؛ حضور آنها در خانه‌ای که با دو نسل متفاوت و نیز با افکار متضاد در کنار هم زیست می‌کنند، نا خودآگاه مشکلاتی را در روابط بین خانواده ایجاد می‌کند. در این بین عده‌ای هم که تاب این محیط را نمی‌آورند، رو به زندگی مجردی می‌آورند که این خود بر مشکلات می‌افزاید. اینگونه می‌شود که جوانان پرخاشگری را پیش می‌کنند و کنترل آنها سخت خواهد بود. هرچند خداوند دعوت به عفت و خویشتن‌داری کرده است، اما تمام جامعه در یک سطح قرار ندارند.

رسانۀ ما دربارۀ اصلاح سبک زندگی مسئولیت شرعی بر گردن دارد

* در چنین شرایطی باید چکار کرد؟

مسئولان ما امر ازدواج را تسهیل کنند و در اولویت قرار دهند. متأسفانه گاهی اولویت‌ها را گم می‌کنند. اگر سلامت جامعه‌ای در خطر باشد و کرامت مردم به ویژه جوانان از بین برود، نا خودآگاه خانواده‌ها مورد تهدید قرار می‌گیرند. پس رابطۀ دو سویه بین خانواده و جامعه وجود دارد. خانوادۀ سالم یعنی جامعۀ با نشاط و رو به جلو و جامعۀ مقتدر مساوی است با خانوادۀ با قوام و مقتدر. این اقتدار با سیاست‌گذاری‌های صحیح مسئولان حاصل می‌شود.   تسهیل امر ازدواج جوانان یعنی تأمین امنیت روانی جامعه. آموزش رفتارهای صحیح در بستر خانواده یعنی رشد فرهنگی جامعه. رسانه‌های ما باید در قالب‌های هنری خانواده‌ها را با ارزش‌های اخلاقی و شیوه‌های زیست مؤمنانه آشنا کنند که اگر این کار را انجام ندهند به طور قطع در همین دنیا تاوان کم‌کاری خود را باید پس دهند و در قیامت پاسخگوی خداوند باشند؛ لذا آنها مسئولیت شرعی و وجدانی بر گردن دارند. چرا که مأموریت اصلی آنها تنظیم جامعه با القای ارزش‌های مثبت است.

به نیت تربیت همسر ازدواج نکنید

* یکی از آسیب‌هایی که متوجه خانواده‌ها است، تلاش مرد در همسو کردن نظرات همسر با تفکرات خود است. آیا این نوع عملکرد صحیح است؛ یعنی اساساً زوجین وظیفۀ تربیت همسر را بر عهده دارند؟

مردها اگر به نیت تربیت همسر با آنها زندگی کنند، دچار چالش می‌شوند و به طور کلی اگر فردی به نیت همسو کردن همسر با نظرات و تفکرات خود مبادرت به ازدواج کند، قطعاً دچار مشکل خواهد شد؛ چرا که هر فردی خود باید تغییر کند؛ هر تغییری باید از درون شکل بگیرد.

در برخی اقشار مذهبی دیده می‌شود مردان سعی دارند همسران خود را به اجبار سمت ارزش‌های دینی سوق دهند و آنها را با خود همراه کنند؛ این نوع رفتار به مرور زمان سبب دل‌زدگی همسر می‌شود؛ تداوم این رفتار نه تنها همسر را از ارزش‌ها دور می‌کند بلکه زندگی زناشویی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. ما همسرمان را آنطور که تربیت یافته، پذیرفتیم نه آنطور که خودمان می‌خواهیم. اگر برعکس این امر صورت گیرد، یعنی به نیت تربیت کردن همسر با او ازدواج کنیم، زندگی‌مان ممکن است به خطر بیفتد.

اعضای خانواده در کنار پیامبر (ص) احساس آرامش و کرامت داشتند

* اکنون در روز مبعث رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) قرار داریم. قصد داریم با سیرۀ برخورد ایشان با خانواده بیشتر آشنا شویم. برخورد ایشان در محیط خانواده به ویژه با همسر چگونه بود؟

با مطالعۀ روش برخورد پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) با همسران‌شان به این نتیجه می‌رسیم که آن حضرت به گونه‌ای معاشرت می‌کردند که همسران احساس آرامش و تکریم می‌کردند؛ همان آرامشی که خداوند آن را از اهداف ازدواج معرفی می‌کند: وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً؛ و از نشانه‌های [ قدرت و ربوبیت ] او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در کنارشان آرامش یابید و در میان شما دوستی و مهربانی قرار داد. یا همان کرامتی که خداوند انسان را با آن آراست و فرمود ما بنی‌آدم را کرامت دادیم «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ»

این آرامش و کرامت باید در بُعد عاطفی و روانی حاصل شود؛ لذا هر رفتاری که سبب تشویق شود، آرامش و به دنبال آن مودت و رحمت را بین زوجین کم‌رنگ می‌کند. از یکی از همسران پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) از رفتار حضرت پرسیدند. او گفت خُلق او مانند قرآن بود. در حقیقت اخلاق پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) تجسم قرآن بود. می‌گفت هیچ فردی به اندازۀ ایشان حُسن خلق نداشت؛ ما کانَ أحد أحسنَ خُلقاً مِنه.

در جای دیگر گفته‌اند هیچ یک از اعضای خانواده ایشان را صدا نمی‌زد، مگر اینکه می‌فرمود لبّیک. امر و نهی ایشان با خوش‌طبعی و خلق نیکو همراه بود. اگر انتقادی داشتند، مستدل و نرم و بعد به تعبیر قرآن، با قول حسن یا گفتار نیکو مطرح می‌کردند. لذا اگر مسئله‌ای پیش می‌آمد، با زبان درست و بدون طعنه و کنایه سخن می‌گفتند.

پیامبر (ص) خدمتکار خانۀ خود بود

از دیگر سو پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) خدمتکار خانۀ خود بودند. گوشت را تکه تکه می‌کرد و سر سفره می‌گذاشت. آرد را آسیاب می‌کرد. پوشاک خود را می‌دوخت و شیر حیوانات را خود می‌دوشید. از روی محبت به تمام اهل منزل کمک می‌کرد. در برخورد با خطای همسرشان نرم رفتار می‌کرد. امام صادق (علیه‌السلام) ‌فرمود روزی رسول اکرم(ص) وارد اطاق عایشه شد و مشاهده کرد که تکه نانی روی زمین و زیر دست و پا افتاده استو آن را برداشت و خورد و سپس فرمود یَا حُمَیْرَاءُ أَکْرِمِی جِوَارَ نِعْمَةِ اللَّهِ عَلَیْکَ فَإِنَّهَا لَمْ تَنْفِرْ عَنْ قَوْمٍ فَکَادَتْ تَعُودُ إِلَیْهِم‌؛ یعنی ای حمیرا؛ مجاورت نعمت های الهی را بر خویشتن گرامی دار تا هرگز نعمت های خداوندی از مردم دور نشوند.

ایشان در اموری که به خود مربوط بود، خشمگین نمی‌شد مگر جایی که حرمت‌ها و حدود الهی شکسته می‌شد. در نهایت اینکه پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) به گونه‌ای با خانواده برخورد می‌کرد که وقتی بیرون منزل می‌رفتند، دلتنگ ایشان می‌شدند و برای بازگشت حضرت لحظه‌شماری می‌کردند.

 پیامبر (ص) از چه راهکاری برای برخورد با همسر و فرزند استفاده می‌کرد؟

* گاهی مشاهده می‌کنیم با فرزندان مانند ارباب خشمگین نسبت به برده رفتار می‌شود و این مسئله در روحیۀ آنها بسیار اثر منفی دارد. در این باره توضیح می‌دهید؟

کودکان هر خانواده، مردان آینده‌ساز فردا هستند؛ اگر کرامت و عزت نفس آنها مورد خدشه واقع شود، سلامت روح‌شان مورد آسیب قرار می‌گیرد و جبرانش سخت خواهد بود. پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) الگوهای رفتاری فراوانی در برخورد با کودکان و فرزندان در اختیار ما قرار دادند. سلام کردن به کودک، برخورد کریمانه، نفی تبعیض بین فرزندان، بازی با کودکان، احترام و تکریم به آنها از سیرۀ ایشان است. به هر کودکی شخصیت مستقل قائل بودند. به آنها هدیه می‌دادند و از درخواست آنها استقبال می‌کردند. می‌فرمود أکرِمُوا أولادَکُم وأحْسِنواآدابَهُم یُغْفَرْ لَکُم ؛ یعنی فرزندان را تکریم کنید و آنها را نیکو تربیت کنید تا آمرزیده شوید.بنابراین باید فرزندان را بر مبنای کرامت انسانی تربیت کنیم.