به گزارش مشرق، بحران آب در سراسر کشور یکی از پرتکرارترین مواردی است که زمینه نارضایتی مردم و به خصوص کشاورزان را به وجود آورده است. پس از شدت گرفتن مسئله آب در حوضه آبریز کرخه استان خوزستان، هفته گذشته مردم ۲ استان اصفهان و چهارمحال بختیاری در واکنش به مشکلات گسترده ناشی از کمبود آب دست به اعتراضات مسالمت‌آمیز زدند و درخواست خود را در قالب برگزاری تجمع عنوان کردند.

کمبود آب مسئله‌ای است که در سال‌های اخیر زمینه بروز مشکلات فراوانی را به وجود آورده است. در شرایطی که آب را مایع حیات تلقی کنیم و منکر پیوند ناگسستنی این ماده با زندگی مردم نشویم، مشکل آب به معنای تهدید جدی حیات است و این نگرش می‌تواند به خوبی  اهمیت ابعاد تاثیرگذار این موضوع را مشخص نماید.

بر اساس اظهارات کارشناسان، مدیریت نامناسب منابع آب، اظهارات غیرمسئولانه مقامات عالی در دولت‌های گذشته و خشکسالی، ۳ ضلع مثلث شوم مشکلات آبی حوضه آبریز زاینده رود به حساب می‌آید. در این شرایط متاسفانه بخشی از فضای کشور بدون توجه دقیق به جزئیات مسئله زاینده رود، تنها با اتکا به عوامل غیر کارشناسی نسبت به ارائه راهکارهای غیر اصولی و غیر علمی می‌پردازند.

در این شرایط آگاهی دقیق از ابعاد مسئله کمبود آب در حوضه آبریز زاینده رود می‌تواند به خوبی میزان عمق مشکلات گسترده آبی را مهیا کرده و به دنبال آن شرایط را برای تصمیم‌گیری درست مبتنی بر فعالیت‌های کارشناسی و به دور از حواشی ایجاد کند.

*حال و روز بد بارش حوضه آبریز زاینده رود در سال آبی گذشته

بررسی دقیق مشکلات حوضه آبریز زاینده رود باید از بررسی میزان بارش‌ها در طول سال‌گذشته و مقایسه با شرایط کنونی آغاز شود. بر این اساس به استناد آمار بارش منتشر شده از سوی وزارت نیرو، در سال آبی که از مهمرماه سال ۱۳۹۹ آغاز شد، میزان حجم بارندگی در حوضه آبریز زاینده رود معادل ۱۴۲.۴ میلیمتر برآورد می‌شود. این در حالیست که متوسط بلند مدت بارش در این حوضه ۲۴۲ میلیمتر محاسبه شده است.

به عبارت دیگر در سال گذشته، در حوضه آبریز زاینده رود ۳۵ درصد کمتر از متوسط بلند مدت باران باریده است. همچنین میزان بارش در این سال نسبت به سال گذشته نیز با کاهش ۳۶ درصدی مواجه شده است.

نکته قابل توجه در بررسی آمار بارندگی ۵۲ سال اخیر حوضه آبریز زاینده رود بیانگر آن است که بیشتر بارش در یک سال با ثبت آمار ۳۷۹.۷ میلیمتر مربوط به سال ۱۳۵۴ است و کمترین میزان بارش در این حوضه نیز در سال ۱۳۸۶ با ثبت بارش ۱۱۲.۴ میلیمتر به ثبت رسیده است.

علاوه بر این بارندگی اگر میزان بارندگی در سال ۱۳۸۶ را کنار بگذاریم، بارش ثبت شده در در سال ۱۳۹۹ کمترین میزان بارش در طول ۵۲ سال گذشته است.

*برفی در حوضه آبریز زاینده رود وجود ندارد

میزان بارندگی ثبت شده در حوضه آبریز زاینده رود به تنهایی نمی‌تواند، ابعاد مشکلات گسترده در حوضه آبریز زاینده رود را توجیه کند. بر این اساس آگاهی از شدت و نوع بارش مورد نیاز است تا بتوان تحلیل درستی از تغییرات آورد آبی این حوضه آبریز ارائه داد.

در همین راستا، بر اساس آمار دمای ثبت شده در منطقه بالادست حوضه آبریز زاینده رود واقع در بخش کوهرنگ، روند افزایش دما در طول ۳۵ سال گذشته به ثبت رسیده است. بر این اساس در طول ۳۵ سال گذشته به طور متوسط هر دوسال افزایش ۰.۱۲ درجه‌ای دما در این منطقه اتفاق افتاده است.

به استناد آخرین آمار ثبت شده در منطقه کوهرنگ دمای هوا در سال ۱۴۰۰ برابر ۱۱.۳ درجه سانتی‌گراد اندازه‌گیری شده است در حالی که دمای هوا در سال ۱۳۶۶ در این منطقه ۹.۳ درجه بوده است.

کمترین میزان دمای به ثبت رسیده در بالادست زاینده رود ۷.۴ درجه در سال ۱۳۷۱ بوده است و بیشترین دما نیز ۱۱.۷ درجه در سال ۱۳۹۷ ثبت شده است. در این راستا اگر آمار مرتبط با سال ۱۳۹۷ را در نظر نگیریم، سل ۱۴۰۰ گرمترین سال بالادست زاینده رود در طول ۳۵ سال گذشته بوده است.

بررسی دمای منطقه بالادست از آن جهت اهمیت دارد که افزایش دما زمینه کاهش بارندگی به شکل برف راه فراهم می‌کند. به عبارت دیگر افزایش روند کلی دما سبب می‌شود تا ذخایر برف ماندگاری چندانی نداشته باشند.

بر این مبنا در حوضه آبریز زاینده رود میزان سطح پوشش برف عملا ناچیز و حداکثر معادل ۴۶ کیلومتر مربع طی سال‌های اخیر به ثبت رسیده است.

بر اساس آمار میزان سطح پوشش برق حوضه آبریز زاینده رود متناظر با روز ۲ فوریه در ۶ سال گذشته بیانگر کاهش میزان سطح تحت پوشش برق در این منطقه است. در این راستا در تاریخ ۲ فوریه سال ۲۰۲۱ میزان سطح تحت پوشش برف در این منطقه معادل صفر برآورده شده است.

به عبارت دیگر، روند افزایش تدریجی دما در بالادست زاینده رود سبب شده تا شاهد تغییر نوع بارش از برف به باران باشیم. این یعنی علاوه بر کاهش حجم بارندگی در طی سال‌های اخیر، شدت بارش در قالب میزان آورد آبی در واحد زمان افزایش یافته است. معنای دیگر این اتفاق آن است که در کنار بارندگی، بارش‌ها در حوضه آبریز زاینده رود به شکل سیل با جریان‌های بالا وارد مناطق پایین دست زاینده رود می‌شوند و بازه زمانی ایجاد پدیدهای خشکسالی و سیل نیز کوتاه خواهد شد و اصطلاح شاهد شرایط حدی در حوضه آبریز هستیم.

در چنین شرایط مدیریت منابع آبی باید متناسب با شرایط حدی شکل بگیرد. مسئله‌ای که در حال حاضر هیچ جایگاهی در نظام مدیریت منابع آب کشور ندارد و همین مسئله زمینه تشدید بحران در حوزه آبریز زاینده رود را به وجود آورده است.

*صفر تا صد آمار ورودی و خروجی سد زاینده رود

شرایط دقیق بارش در قالب آمار میزان بارندگی و نوع آن، می‌تواند زمینه ترسیم وضعیت کلی بحران آب زاینده رود را مهیا کند. علاوه بر این آمار بررسی دقیق ایستگاه‌های سازه‌ای  واقع در حوضه آبریز مذکور دیدگاه مرتبط با مشکلات حوضه آبریز را دقیق‌تر از قبل خواهد کرد.

بر این اساس، میزان ورودی آب به سد زاینده رود در دوره ۱۰ سال گذشته می‌تواند به ۳ بخش تقسیم شود. در بازه زمانی اول از سال ۱۳۹۱ تا سال ۱۳۹۴ شاهد افزایش ورودی سد از ۸۸۴ میلیون متر مکعب به ۱۴۲۹ میلیون متر مکعب بوده ایم.

این روند در سال ۱۳۹۵ تا سال ۱۳۹۷ سیر کاهشی داشته و از ۱۱۳۱ میلیون متر مکعب به ۵۴۷ میلیون متر مکعب رسیده است.

در بازه زمانی سوم از سال ۱۳۹۸ تا سال ۱۴۰۰ ابتدا شاهد افزایش قابل توجه ورودی به میزان ۱۹۵۵ میلیون متر مکعب بودیم، اما در انتهای این دوره میزان ورودی سد زاینده رود به ۷۴۷ میلیون متر مکعب رسیده و یکی از کم‌ترین آمار ورودی در طول ۱۰ سال گذشته را رقم زده است.

روند برداشت از سد زاینده رود نیز مشابه میزان آب ورودی می‌تواند به ۳ بخش تقسیم شود. بر این اساس در هر ۳ بخش آمار کاهش آب خروجی به ثبت رسیده است.

در این راستا از سال ۱۳۹۱ تا سال ۱۳۹۳ آب ورودی به سد زاینده رود کاهش یافته است و از ۱۱۳۷ میلیون متر مکعب به ۷۵۴ میلیون متر مکعب رسیده است.

در بخش دوم از سال ۱۳۹۴ تا سال ۱۳۹۷ همچنان روند کاهشی این بار با شدت بیشتری اتفاق افتاده است و این آمار از ۱۴۲۳ میلیون متر مکعب به ۵۸۱ میلیون متر مکعب رسیده است .

این آمار کاهش در بخش سوم از سال ۱۳۹۸ تا سال ۱۴۰۰ نیز تداوم یافته و در سال آبی ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ تنها ۷۱۷ میلیون متر مکعب آب از سد زاینده رود خارج شده است.

*مدیریت غلط چگونه بحران آب زاینده رود را تشدید کرد؟

با توجه به آمار ورودی و خروجی آب سد زاینده رود محاسبه درصد پرشدگی این سد قابل محاسبه است. بر این اساس سد زاینده رود در طول ۱۰ سال گذشته هیچ گاه به آمار ۵۰ درصد پر از آب نرسیده و در بهترین حالت در سال ۱۳۹۸ به ۴۱ درصد رسید است.

در حال حاضر سد زاینده رود در ۲ سال گذشته شرایط بسیار نامناسبی را تجربه می‌کند و در سال گذشته تنها ۱۶ درصد از ظرفیت این سد پر بوده است. این آمار در سال جاری به ۱۸ درصد می‌رسد.

سوال مهم در این حوزه که پازل مدیریت نامتناسب با شرایط را تکمیل می‌کند، ان است که چرا با وجود آگاهی از تغییرات شرایط بارش به شرایط حدی و همچنین وجود ظرفیت مناسب برای ذخیره آب، حجم قابل توجهی از سد زاینده رود در شرایط خشکسالی حفظ نشده و بدون توجه به پیش‎بینی خشکسالی در ۲ سال پیش رو این آب در همان سال رهاسازی شده است؟ به عبارت دیگر چرا با با وجود فضای خالی ۵۹ درصدی برای سد در سال ۹۸ و آورد آبی ۱۹۵۵ میلیون مترمکعبی، شاهد خروجی آب ۱۶۱۶ میلیون متر مکعبی در سال۹۸ و ۱۷۸۳ میلیون متر مکعبی در سال ۱۳۹۹ بودیم.

در شرایط که زمینه حراست از آب ورودی سال ۱۳۹۸ به سد زاینده رود مهیا می‌شد، حجم قابل توجهی از مشکلات گسترده در ۲ سال اخیر رخ نداده و آثار خشکسالی با مدیریت صحیح منابع آب به حداقل می‌رسید.

بررسی دقیق ابعاد مشکل حوضه آبی زاینده رود بیانگر این مسئله است که احیای این حوضه بیشتر از اینکه نیازمند راهکارهای ابتکاری باشد، نیازمند تغییر رویکرد مدیریت منابع آب و تخصصی بهینه بر مبنای جزئیاتی کارشناسی از جمله مسائل اصلاح الگوی کشت است.

به عبارت دیگر اگر بدون توجه به حواشی و به طور دقیق به مسئله حوضه آبریز زاینده رود توجه کنیم، راهکار بر مبنای تجربیات موجود در کشور هویدا شده و در قالب برنامه‌ریزی میان‌مدت این بحران‌ها تعدیل خواهد شد.