به گزارش مشرق ، ستاره اقبال کوپن در اقتصاد ایران، دوسالی است افول کرده است اما هیچ مقام مسئولی حاضر نیست با اطمینان به مردم بگوید کوپن‌هایشان را دور بریزند یا همچنان نگاه دارند؛ و این یعنی احتمال خودنمایی دوباره کوپن.

*آقای اسماعیلی، کسی است که نامش به عنوان پدر کوپن ایران به ثبت رسیده، طبیعتا اولین مخالف حذف کوپن است؛ این‌طور نیست؟

*به نوعی مخالف حذف آن هستید.

*اما مکانیسم‌های جایگزین دیگری داریم. اکنون بحث پرداخت یارانه‌های نقدی مطرح است، می‌‎توان از همان مکانیسم برای کمک به اقشار آسیب‌پذیر استفاده کرد.

نه این‌که نرسد؛ اما بخشی از آن از کانالی که مدنظر دولت است، خارج می‌شود.

*و توزیع کوپنی راه‌حل مشکل است؟

من برای شرایط خاص می‌گویم کوپن بهترین ابزار است.

نه اما معتقدم نباید این ابزار را از دست داد.

خب این را هم باید مدنظر قرار داد.

وقتی یک ابزاری در ساختار فعلی اقتصاد ما جواب می‌دهد، نباید به این دلایل نادیده‌اش گرفت. شما نگاه کنید طی چند ماه گذشته وزارت صنعت، معدن و تجارت برای کنترل قیمت مرغ وارد کار شد و مرغ ارزان توزیع کرد؛ اما چرا قیمت پایین نیامد؟ اگر بررسی کنید به حرف من خواهید رسید که این مرغ‌های ارزان به‌دست مصرف‌کننده اصلی نرسید و مرغ هم‌اکنون در بازار بالای پنج‌هزار تومان به فروش می‌رسد یا حتی برنج هم همین‌طور. من معتقدم کوپن ابزار روز مباداست. ما عده‌ای را داریم که به خصوص در روستاها و بین عشایر، دسترسی به مراکز توزیع ندارند.

این اقلام تنظیم ‌بازاری که توزیع می‌شود، به دست روستایی‌ها و عشایر نمی‌رسد؛ اما وقتی کوپن را دست آن‌ها بدهید، جزو مطالباتشان می‌شود و هر طور شده، بالاخره کالا را می‌گیرند. کوپن کمک می‌کند این اقشار آسیب نبینند. من خودم علاقه ندارم و امیدوارم که هرگز به شرایط جیره‌بندی نرسیم؛ اما به‌هرحال کوپن ابزاری است که نمی‌توان از تاثیرش در شرایط خاص چشمپوشی کرد. اثر تنظیم‌ بازاری کوپن به مراتب بالاتر از همه ابزارهای دیگر است.

شاخص‌های کلان اقتصادی و سطح درآمد در جای خودش بحث دارد. طبیعتا اگر بین هزینه‌ها و درآمد خانوار تعادل وجود داشته باشد و شرایط بازار هم طبیعی باشد؛ اساسا صحبت از کوپن معنا ندارد. بنده فکر می‌کنم برای کمک به اقشار آسیب‌پذیر، می‌توان کوپن را به عنوان مکمل یارانه‌های نقدی در نظر گرفت.

*یعنی به اعتقاد شما الان زمان مناسبی برای این تصمیم نبود؟

*اما حجمی که دولت برای تنظیم‌بازار به شبکه توزیع تزریق می‌کند بسیار کمتر از حجم مورد نیاز برای اعلام کالابرگ است.

من از سال‌72 به وزارت بازرگانی ملحق شدم قبل از آن در وزارت کشاورزی بودم. یکم مرداد‌1373 وارد ستاد بسیج اقتصادی شدم. کوپن مرحله نهم که چاپ شد، نخست‌وزیری منحل شد و مدیریت توزیع کوپن در سال‌69 به وزارت بازرگانی سابق منتقل شد. اواخر کوپن‌های مرحله نهم من به ستاد پیوستم.

دوران پرخاطره‌ای بود. من وقتی وارد ستاد بسیج اقتصادی شدم، شخصا روی این مسائل خیلی مطالعه کردم. اول این‌که چرا کالای کوپنی دست مردم نمی‌رسد. دلیلش این بود که بعضی کسبه تقلب می‌کردند؛ به این صورت که مثلا وقتی کوپن روغن اعلام می‌شد، مردم 45‌روز مهلت داشتند برای تحویل کالا به مغازه‌های خواربارفروشی مراجعه کنند و در پایان این مهلت، کوپن باطل می‌شد. به محض این‌که این مهلت تمام می‌شد، یعنی وقتی کوپن باطل می‌شد، مغازه‌دار سه‌روز فرصت داشت کوپن را به بانک تحویل بدهد و باید متناسب با میزان کالایی که از دولت تحویل گرفته بود، کوپن تحویل بانک می‌داد. حالا در این طرف، اگر کوپن مهلت‌دار را کوپن‌فروش‌ها مثلا 50‌تومان خرید و فروش می‌کردند؛ وقتی باطل می‌شد، 10تومان بیشتر نمی‌خریدند. بعضی مغازه‌دارها به محض این‌که کالا را از دولت تحویل می‌گرفتند، احتکار می‌کردند یا در بازار آزاد به چند برابر قیمت می‌فروختند.

آن وقت موعد تحویل کوپن به بانک که می‌رسید، چون سه روز مهلت داشتند، می‌رفتند و با قیمت ارزان از کوپن‌فروشان، کوپن باطله می‌خریدند و البته گاهی هم دستشان با کوپن‌فروشان در یک کاسه بود. کوپن‌های باطله را تحویل بانک می‌دادند و بانک رسید می‌کرد و به مخزن اصلی می‌فرستاد.

*در هر کالابرگی که اعلام می‌شد چند‌درصد کالا از شبکه خارج می‌شد؟

بله و این باعث شد تقریبا بازار خرید کوپن باطله کساد شود. این حجم فساد را خیلی کم کرد اما دیدیم بساط خرید‌و‌فروش کوپن باطله هنوز جمع نشده و باز هم کوپن باطله از مردم خریداری می‌کنند. نکته این‌جا بود که بانک بعد از تحویل گرفتن کوپن از مغازه‌دار، 15‌روز مهلت داشت تا آن‌ها را به شعبه مرکزی تحویل بدهد. بنابراین مغازه‌دار سودجو با کارمند بانک تبانی می‌کرد؛ به این صورت که بانک برای مغازه‌دار رسید را صادر می‌کرد؛ اما کوپنی تحویل نمی‌گرفت و مغازه‌دار این‌بار 15‌روز فرصت داشت تا کوپن باطله را از بازار جمع‌آوری کند.

خیلی برایم مهم بود که کار درست انجام شود. روزها فکر و مطالعه و بررسی میدانی می‌کردم، به صورت ناشناس به سطح بازار می‌رفتم و با خیلی از کوپن‌فروش‌ها گپ می‌زدم و اطلاعات جمع‌آوری می‌کردم. انرژی زیادی صرف می‌کردم تا موضوع علت‌یابی شده و راه‎‌حلی برایش پیدا کنم. برای حل مسئله به تمام بانک‌ها ابلاغ کردیم حداکثر ظرف 24‌ساعت پس از اتمام مهلت تحویل کسبه، باید رسیدها و کوپن‌های ضمیمه را به مخزن اصلی ارسال کنند. یعنی مهلت 15‌روزه بانک‌ها را به یک روز تقلیل دادیم.

همین‌طور است. این اقدامات را که انجام دادیم، دیدیم بساط خرید‌و‌فروش کوپن باطله همچنان پابرجاست. این‌بار چند تا از کوپن‌فروش‌های تهران توسط مقامات امنیتی بازداشت شدند و در نتیجه بررسی‌ها مشخص شد کوپن‌ها را جعل می‌کنند یعنی کوپن‌های اصلی باطله را بعد از جمع‌آوری، پاک کرده و رویش شماره‌های مهلت‌دار چاپ می‌کردند. چون کاغذ کوپن واترمارک با ضریب امنیتی بالا بود و می‌شد با مواد شیمیایی بدون این‌که به ساختار کاغذ آسیب برسد، پاکش کرد. برای حل مسئله به چند کشور اروپایی که تولیدکننده کاغذهای امنیتی بودند، از جمله فرانسه، آلمان، اسپانیا و ایتالیا سفر کردم و به تولیدکنندگان آن‌ها گفتم ما کاغذی می‌خواهیم که به مواد پاک‌کننده حساس باشد و قابلیت پاک‌کردن نداشته باشد.

هر جا که سود وجود داشته باشد، سودجویی هم هست و در مورد کوپن زیاد بود چون سود کلانی در آن نهفته بود. جالب این‌که داستان به همین‌جا هم ختم نشد. خودم می‌رفتم و از دلال‌های بازار می‌پرسیدم چرا کوپن‌ باطله نمی‌خرید، می‌گفتند به دردمان نمی‌خورد. بعضی جاها می‌خریدند و کف‌زنی می‌کردند، یعنی اگر کسی مراجعه می‌کرد برای فروش، دلال می‌گفت دسته کوپن‌ات را بده ببینم، کدام باطل است و کدام مهلت دارد، اگر دسته کوپن را دست‌شان نمی‌دادی، می‌گفت نمی‌خرم، اما اگر می‌دادی، در حین ورق زدن، کف‌زنی می‌کرد و کوپن‌های مهلت‌دار را برمی‌داشت که در همان برهه اطلاع‌رسانی عمومی کردیم و به مردم هشدار دادیم در دام کف‌زنی کوپن‌فروش‌ها نیفتند. با این اقدامات بساط کوپن باطله کلا جمع شد. همین باعث شد کالای کوپنی سر از مغازه‌ها در بیاورد اما بعد از مدتی باز گزارش رسید حجم کالایی که مغازه‌ها توزیع می‌کنند با حجم کالایی که شرکت‌های غله و بازرگانی در اختیار مغازه‌دارها قرار می‌دهند، همخوانی ندارد. باز یک جای کار می‌لنگید.

داستان از این قرار بود که مثلا یک مغازه‌دار هزار عدد کوپن تحویل بانک می‌داد و رسید می‌گرفت؛ اما چون قبلا از شرکت غله و بازرگانی بابت 10هزار عدد کوپن، کالا تحویل گرفته بود و کالای نه‌هزار کوپن را در بازار آزاد فروخته بود، به ناچار موقع تسویه‌حساب با شرکت غله، در رسید بانک دست می‌برد و هزار تا را تبدیل می‌کردند به 10هزار تا.

ما سریع رسید بانک را تبدیل به سه نسخه کردیم و برنامه‌ای نوشتیم و شبکه‌ای راه‌اندازی کردیم تا هم شعبه بانک، هم مخزن اصلی و هم شرکت غله و بازرگانی اطلاعات مربوط به میزان کالای تحویل شده توسط شرکت غله و تعداد کوپن تحویل شده به بانک را در آن ثبت کنند. ما این موضوع را در ابتدای امر اطلاع‌رسانی نکردیم تا ببینم واقعا چه اتفاقی دارد می‌افتد و چه کسانی پشت داستان هستند. یعنی تا مدت‌ها نه بانک و نه کسبه نمی‌دانستند ما چنین شبکه‌ای راه‌‌‌انداخته‌ایم؛ بنابراین همچنان به تخلف‌شان ادامه دادند و ما توانستیم شناسایی و برخورد کنیم. بانک و خزانه تعداد کوپن‌های تحویلی را وارد سیستم می‌کرد.

شرکت غله هم میزان کالایی که تحویل مغازه‌دار شده بود را وارد سیستم می‌کرد و ما در وزارتخانه به راحتی مشاهده می‌کردیم که یک مغازه‌دار مثلا دو‌هزار کوپن تحویل بانک داده در حالی که از شرکت غله به میزان 13هزار کوپن، کالا تحویل گرفته است. بعد هم به ناچار در موعد تسویه حساب با شرکت غله، رسید را دست‌کاری کرده است. شاید باورتان نشود اولین مورد سوءاستفاده‌ای که کشف کردیم مربوط به فردی بود که خلاف های خود را پشت اقدامات به ظاهر خداپسندانه پنهان کرده بود. او که در روستای... زندگی می کرد برای اینکه کسی به او گمان بد نبرد، با درامدهای غیرمشروع مدرسه ساخته بود.

*چقدر جعل کرده بود؟

*نظارت وجود نداشت که چنین تخلفات گسترده‌ای شکل می‌گرفت

یادم هست سال‌73 که به ستاد آمدم، یک پرونده گوشت از دوران قبل از مدیریت من مطرح بود که پیگیری کردم و در نهایت سازمان گوشت به‌دلیل خارج کردن گوشت از شبکه توزیع رسمی، به پرداخت هشت‌میلیارد تومان جریمه محکوم شد البته جعل رسید نکرده بودند اما کسر کوپن داشتند که نشان می‌داد بخشی از گوشت‌ها خارج از شبکه توزیع شده است. چهارمیلیارد تومانش را دادند و مابقی هنوز پرداخت نشده است.

*سازمان گوشت آن زمان زیرمجموعه وزارت کشاورزی بود که بعدها ادغام شد و رفت زیرمجموعه شرکت پشتیبانی امور دام. بنابراین الان جزو بدهی‌های شرکت پشتیبانی باید باشد.

بعد از این اقدامات گسترده بود که مغازه‌دارها روی برگه می‌نوشتند مثلا روغن‌کوپنی موجود است و می‌چسباندند پشت شیشه مغازه‌‎شان. چون راه تخلف بسته شده بود. من خودم سر ماجرای کوپن، تخصص زیادی در حوزه ضد‌جعل پیدا کردم. یک کیفی دارم که انواع ابزار شناسایی اسناد تقلبی را در آن دارم. اولین کسی که جوهر نامرئی را به ایران آورد من بودم، همین جوهرهایی که الان روی چک پول‌ها استفاده می‌شود. من به‌ خاطر کوپن و بدون ریالی هزینه برای کشور، تمام چاپخانه‌های بزرگ دنیا و حتی کارخانجات ساخت مرکب‌های امنیتی را بازدید کردم.

*برای هر مرحله توزیع کالابرگ چه مقدار کاغذ خریداری می‌کردید؟

ما اول سال متناسب با بودجه‌ای که داشتیم، تقویم طراحی کرده و مشخص می‌کردیم که در طول سال مثلا دو نوبت کوپن شکر و سه تا روغن و چهار تا برنج اعلام شود. شرکت بازرگانی دولتی ایران مکلف بود طبق این تقویم، نسبت به تامین کالای مورد‌نیاز و توزیع‌ در شبکه اقدام کند. بعد به ما اعلام می‌کرد که مثلا شکر در شبکه قرار گرفته و ما کوپن را اعلام می‌کردیم.

بله حواشی زیادی داشت. وقتی بنده وارد ستاد شدم، این بحث مطرح بود که در ستاد بسیج اقتصادی، شماره کوپن‌ها را قبل از این‌که اعلام عمومی شود، به کوپن‌فروش‌ها لو می‌دهند. کوپن‌فروش‌ها هم می‌رفتند و آن شماره را به بهانه این‌که اعلام نشده، ‌ارزان از مردم می‌خریدند. کوپن‌فروش‌ها به خود من پیشنهاد دادند و گفتند 100میلیون تومان می‌‎دهیم که وقتی شماره مشخص شد، اول به ما بگویی و بعد از دو ساعت اعلام عمومی کنید.

بله، سازمان‌یافته و تحت مدیریت پنج، شش‌نفر قرار داشتند که خانه‌شان بعضا در خیابان فرشته تهران بود. از هر طرف می‌چرخیدند من راه تازه‌ای برای محدود کردنشان پیدا می‌کردم. وقتی دیدند حریفم نمی‌شوند، تهدید می‌کردند و پیشنهاد رشوه می‌دادند. حتی پیشنهادهای بزرگ‌تری دادند از جمله این‌که گفتند یک مسجد بزرگ به نامت می‌سازیم به شرطی که پا در کفش ما نکنی. همه کوپن‌فروش‌های سطح شهر تهران را این‌ها مدیریت می‌کردند.

همه کوپن‌فروش‌ها، کوپن‌هایشان را از طریق افرادی، به مخزن اصلی که در خیابان مولوی تهران بود، منتقل می‌کردند بعد رویش کار جعل انجام می‌شد یا به کسبه بزرگی که دنبال سودجویی بودند، فروخته می‌شد. یکی از این‌ها حتی یک‌بار مرا تهدید به مرگ کرد. پیدایش کردم و زنگ زدم و خواستم که قرار بگذاریم و صحبت کنیم. اطمینان دادم که سرقرار تنها می‌روم؛ اما زیر بار نرفت. خلاصه این‌که دوران سختی بود؛ اما فهمیده بودند که با اسماعیلی نمی‌توانند سر و کله بزنند.

*شائبه‌ها در مورد انتخاب شماره کوپن را چطور برطرف کردید؟

*نزدیکانتان با حواشی کار شما مشکلی نداشتند

بله، دوران وزارت آقای شریعتمداری بود. قیمت خیلی بالا رفته بود و بنده به ایشان پیشنهاد دادم دو کالابرگ فوق‌العاده اعلام کنند که با احتساب دو کالابرگ برنج که از قبل در تقویم کالابرگی پیش‌بینی شده بود، جمعا چهار کالابرگ شد. هنوز کالابرگ سوم و چهارم را اعلام نکرده بودیم که قیمت برنج در بازار با کاهش محسوسی روبه‌رو شد. طوری شد که برنج اروگوئه به کیلویی 300تومان رسید. همین کالابرگ‌ها باعث شده بود قیمت برنج ایرانی طی چند سال روند ثابتی داشته باشد و افزایش نیابد.

*آقای اسماعیلی تشکیلات ستاد بسیج اقتصادی کامل منحل شده است؟