به گزارش مشرق، اصفهان مانند بسیاری از نقاط ایران، مسائل و مشکلات زیست‌محیطی کمی ندارد؛ از آلودگی هوا و ریزگردها گرفته تا خشکی زاینده‌رود. در میان یک مشکل بسیار پررنگ و خطرناک‌تر از دیگر مشکلات این شهر و استان است، مشکلی که حتی از نقشه‌های هوایی گوگل هم می‌توان آن را دید. موضوع نشست زمین در دشت‌های اطراف اصفهان که حالا به آرامی خود را در شهر و بناهای تاریخی نیز نشان می‌دهد.

تاریخ ایران اسلامی به اصفهان گره خورده، جایی که مسجد جامع شهر نشان از هنر اسلامی در ادوار تاریخی مختلف از قرون اولیه اسلام تا دفاع مقدس دارد و میدان نقش جهانش، اوج هنرنمایی شیعیان را به رخ جهانیان می‌کشد. بناها و بافت تاریخی اصفهان گنیجنه‌ای گران بهاست که آثار آن در میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. با این حال این میراث کهن، در عصر حاضر مانند دشت‌ها و مراکز مسکونی اطراف اصفهان دچار یک مشکل جدی شده و گویا زمین به جنگ با آن آمده است.

بر اساس اطاعاتی که سازمان زمین شناسی کشور در سال ۱۳۹۷ منتشر کرده، رقم نشست زمین در اطراف پل‌های تاریخی اصفهان عددی بین ۱۰ تا ۲۰ سانتی‌متر بوده که این عدد یک هشدار بزرگ می‌دهد. از طرفی هر روز ترک‌های جدید در میدان نقش جهان و بناهای اطراف آن (نظیر مسجد حکیم) پدیدار می‌شود.

با این حال در صحبت‌های کارشناسان اختلاف نظر درباره فرونشستی بودن یا نبودن ترک‌های ایجاد شده وجود داشته و دارد. حتی رضا اسلامی، مدیرکل زمین‌شناسی اصفهان نیز در این باره گفته بود: «عده‌ای می‌گویند ترک‌ها در پل‌های چوبی، سی‌وسه‌پل و خواجو فرونشستی نیست، اما بهترین راه اندازه‌گیری به‌وسیله ابزار دقیق یعنی GPS دو فرکانسه است در این راستا، سال ۱۳۹۳ نامه‌ای به اداره‌کل میراث فرهنگی ارسال و پیشنهاد این بررسی و همکاری داده شد، اما از آن سال این کار بلاتکلیف ماند».

او تاکید کرده بود که اگر این پایش توسط ابزار دقیق انجام و اندازه‌گیری شود، دیگر کسی نمی‌تواند فرونشست و آثار آن بر پل‌های تاریخی را کتمان کند.

تشکیل کارگروه تخصصی فرونشست در میراث فرهنگی

با این حال به نظر می‌رسد که مسئولان اداره‌کل میراث فرهنگی اصفهان نیز درباره مسئله فرونشست در آثار تاریخی حساس شدند و حتی برخی از مقامات مسئول این اداره‌کل ترک‌های حاصل شده در میدان نقش جهان را ناشی از فرونشست عنوان کردند.

بناهای تاریخی آسیب دیدند و منکر تأثیر فرونشست در آثار تاریخی نیستیم. اگرچه ممکن است برخی از آسیب‌های موجود به دلیل فرونشست زمین نباشد، اما قطعاً بناهای تاریخی در آینده نزدیک گرفتار فرونشست خواهند شد. بررسی آثار فرونشست در بناهای تاریخی نیاز به بررسی و آسیب‌شناسی بیشتر دارد

در همین رابطه علی فصیحی، کارشناس ارشد اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان که مأمور تشکیل کارگروه تخصصی برای مساله فرونشست در آثار تاریخی شده، گفت: با توجه به اینکه موضوع فرونشست یک مساله تخصصی است، بنا شد با دعوت از متخصصان و کارشناسان این حوزه، تأثیر فرونشست در آثار تاریخی اصفهان بررسی شود.

وی ادامه داد: کارگروه تخصصی بحران فرونشست در آثار تاریخی به تازگی کار خود را آغاز کرده و در مرحله اول آثار تاریخی شهر اصفهان و در مرحله بعدی آثار تاریخی استان اصفهان بررسی خواهند شد. جلسات اولیه کارگروه تشکیل شده و از مسئولان و متولیان بناهای تاریخی خواسته شده تا آخرین وضعیت بناهای تحت مدیریت خود را ارائه دهند. تا آینده نزدیک گزارشات این کارگروه منتشر خواهد شد.

فصیحی افزود: هنوز تحقیقات کارگروه کامل نشده، با این حال بناهای تاریخی آسیب دیدند و منکر تأثیر فرونشست در آثار تاریخی نیستیم. اگرچه ممکن است برخی از آسیب‌های موجود به دلیل فرونشست زمین نباشد، اما قطعاً بناهای تاریخی در آینده نزدیک گرفتار فرونشست خواهند شد. بررسی آثار فرونشست در بناهای تاریخی نیاز به بررسی و آسیب‌شناسی بیشتر دارد.

وی تاکید کرد: باید به سمت ارائه راهکار برای حل معضل فرونشست در آثار تاریخی حرکت کرد و کارگروه تخصصی تشکیل شده نیز تلاش دارد تا با مطالعه موردی در کشورهای دیگر به این راهکارها برسد. لزومه کار تخصصی دوری از فضای احساسی است و باید به سمت تصمیم گیری و بررسی مسائل به دور از حواشی موجود حرکت کرد تا راهکارها قابلیت اجرایی بیشتری داشته باشند.

بناهای تاریخی اصفهان، آبروی جمهوری اسلامی هستند

بحران نشست در زمین در اصفهان باعث شده تا بسیاری از دستگاه‌ها و متولیان شهری وارد عمل شوند و حداقل درباره این بحران صحبت کنند. یکی از مهم‌ترین ارکان مدیریت در هر شهری، مدیریت شهری و بدنه شورای شهر و شهرداری است. در اصفهان نیز شورا و شهرداری در صدد بررسی راهکارهای جلوگیری از نشست زمین و آسیب به اصفهان از جمله بافت تاریخی هستند.

مجید نادرالاصلی، رئیس کمیسیون آب شورای اسلامی شهر اصفهان درباره بحران فرونشست، اظهار داشت: مشکل کمبود آب اصفهان تنها به خشکی زاینده‌رود محدود نمی‌شود و امروزه مسائل و مشکلات دیگری از جمله خشکی آب‌خوان‌ها و کاهش شدید آب‌های زیرزمینی نیز وجود دارد. از دست رفتن جریان زاینده‌رود مشکلات زیست‌محیطی بسیاری برای شهر به وجود آورده است.

وی فرونشست را یکی از مشکلات اساسی ناشی از عدم جریان زاینده‌رود دانست و توضیح داد: بر اساس نظر متخصصان زمانی که به سفره‌های زیرزمینی آب نرسد و از طرفی برداشت‌های مختلفی از آن صورت گیرد، مشکل فرونشست پدید می‌آید. صاحب‌نظران اعتقاد دارند که میزان استاندارد فرونشست یک سانتی‌متر در سال است، اما امروزه همه نقاط اصفهان بیشتر از سالی ۵ سانتی متر فرونشست دارد.

عضو شورای شهر اصفهان افزود: در برخی از ساختمان‌های شهر اصفهان، ترک‌های بزرگ، به شکل ترک‌های ناشی از زلزله ایجاد شده و شرایط نگران کننده است. این مشکلات فیزیکی به بافت‌های تاریخی اصفهان هم رسیده و در برخی آثار و بافت‌های تاریخی ترک‌ها و نشست‌های زمین مشاهده می‌شود و راه کار آن به جریان افتادن آب اصفهان است.

نادرالاصلی با بیان اینکه «بافت و آثار تاریخی را نمی‌توان با ترمیم و مرمت از فرونشست نجات داد، زیرا زمین کار خود را انجام می‌دهد» تصریح کرد: بناهای تاریخی اصفهان، آبروی جمهوری اسلامی در دنیا هستند و باید به وضعیت آن‌ها نگاه ملی داشت. اگر خدشه‌ای به آثار جهانی اصفهان بیافتد، برای کشور تبعات خواهد داشت و راهکار دائمی آن به نظر به جریان افتادن آب در زاینده‌رود است.

درد بی‌درمان

پدیده نشست زمین در اصفهان پدیده‌ای نو و تازه به حساب می‌آید و برخی از کارشناسان اعتقاد دارند که نمی‌توان این پدیده را فرونشست دانست. گفته‌های این صاحب‌نظران حتی ترسناک‌تر از اظهارنظرات افرادی است که بحران اصلی اصفهان را فرونشست زمین و کمبود آب می‌دانند، زیرا این گروه معتقدند اصفهان دچار دردی است که درمان ندارد.

بافت و آثار تاریخی را نمی‌توان با ترمیم و مرمت از فرونشست نجات داد، زیرا زمین کار خود را انجام می‌دهد

محمدحسین رامشت، عضو هیأت علمی گروه جغرافیای طبیعی دانشگاه اصفهان یکی از متخصصانی است که نظری کمی متفاوت‌تر از دیگران دارد. او درباره پدیده فرونشست، گفت: در حال حاضر مشکل چاله‌ها و نشست‌هایی که ایجاد شده یک الگوریتم طبیعی است که در اثر آن دشت‌ها پایین و ارتفاعات به سمت بالا حرکت می‌کنند؛ به این موضوع تکتونیک جنبا گفته می‌شود و همیشه وجود داشته است. امروزه تکنیک‌های جدید باعث شده تا اطلاعات بیشتر و بهتری گزارش شود و تصور این است که این پدیده‌ها محدود به زمانه ما می‌شود، در صورتی که سابقه این پدیده به بیش از حفر چاه‌ها و قنات‌های قدیمی بازمی‌گردد.

وی ادامه داد: چاله‌هایی که در اثر پدیده «تکتونیک جنبا» ایجاد می‌شود، شکل و فرم خاصی دارد و در مناطقی ایجاد می‌شود که جنس متریال زمین مشخص است. این اشکال با فرم‌های چاله‌ای گسل و فرونشست تفاوت دارد و به نظر می‌رسد اصفهان درگیر این مساله است. بنابراین به نظر می‌رسد چاله‌هایی که ایجاد شده بیشتر در اثر انحلال بوده تا مسئله فرونشست.

این متخصص ژئومرفولوژی افزود: اکثر متخصصان حوزه آب و زمین‌شناسی از تکنیک هم‌بستگی در مطالعات علمی خود استفاده می‌کنند، یعنی مثلاً اگر در یک بازه ۲۰ ساله روند کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و نشست زمین محاسبه می‌شود و اگر این اعداد با هم خوانایی و هم‌بستگی داشته باشند، به هم ارتباط داده می‌شود. از همین روی شاید بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند علت اصلی نشست‌های اصفهان پدیده فرونشست است.

رامشت با بیان اینکه «پدیده‌ای که اصفهان درگیر آن است، مانند زلزله هیچ راه حل و راهکاری ندارد و به هیچ شکل نمی‌توان با آن مبارزه کرد» تاکید کرد: اگر این پدیده به شهر اصفهان و بافت تاریخی برسد، تقریباً می‌توان گفت هیچ راهکاری برای آن موجود نیست. تفاوت اصلی پدیده تکتونیک با فرونشست این است که فرونشست در مراکز دشت‌ها رخ می‌دهد، اما پدیده اول در حاشیه دشت‌ها و نزدیک به ارتفاعات. وقتی در وسط دشت کل سازه‌ها با هم نشست می‌کنند، این پدیده به چشم نمی‌آید، اما در حواشی دشت‌ها که چاله‌ها پدید می‌آیند به دلیل اختلاف سطح، این پدیده خود را نشان می‌دهد.

هم فرونشست داریم و هم فروچاله

با این وجود کارشناسان مختلفی که بر روی داده‌های دشت‌های برخوار و مهیار کار کردند، اعتقاد دارند که اصفهان هم با فرونشست و هم با فروچاله درگیر است. بحرانی که امروزه در مراکز دشت‌ها بسیار حاد شده و آرام آرام به سمت مرکز تاریخی شهر در حرکت است.

بهرام نادی، دکتری عمران زئوتکنیک و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، گفت: نشست در گستره وسیع و ناشی از عوامل مختلف را فرونشست می‌خوانند. سطح بالایی آب‌خوان اصفهان برخوار هزار و ۶۰۶ کیلومتر مربع است و جنس این کاسه از سنگ شیل است و این سنگ نشستی نمی‌کند. عمیق‌ترین قسمت این کاسه در دشت برخوار، در منطقه حبیب‌آباد واقع شده که ضخامت خاک در این منطقه حدوداً ۳۰۰ متر است. بنابراین کاسه‌ای در این منطقه وجود دارد که به کوه‌ها مرتبط می‌شود.

وی ادامه داد: فرونشست در این دشت ناشی از افت سطح آب زیرزمینی است، در سال ۳۱۱ میلی‌متر مکعب از این آب‌خوان برداشت می‌شود و این آب زیرزمینی توسط زاینده‌رود تغذیه‌ای ندارد. هر یک متر برداشت از این سفره آب، یعنی یک سانتی‌متر نشست زمین. در حال حاضر در حبیب‌آباد دو و نیم متر نشست را شاهد هستیم، اما از طرفی وقتی به سمت جنوب شهر اصفهان که سطح سنگ است حرکت می‌کنیم، شاهد نشستی نیستیم؛ مناطق مختلف شهر سطوح مختلفی از نشست دارند.

فرونشست و فروچاله هر دو در اصفهان وجود دارد و مشاهده می‌شود. وجود پدیده فروچاله نفی بر عدم وجود پدیده فرونشست نیست و آنچه در دشت مهیار و برخوار رخ داده، فرونشست است

این استاد دانشگاه با اشاره خطر فرونشست در بناهای تاریخی، تاکید کرد: دانشگاه در سه دهه اخیر به طور متوسط سطح آب زیر زمینی ۴۰ متر پایین رفته، در نتیجه نشست‌های امروز پدیدار آمده و منطقه حبیب‌آباد در چند ماه اخیر ۱۲ سانتی‌متر نشست داشته است. اگر این سفره زیرزمینی خالی شود، پیش بینی ما این است که در منطقه حبیب‌آباد بیش از دو متر نشست و در مناطق مرکزی شهر از جمله میدان نقش جهان حدود ۵۰ سانتی‌متر نشست زمین را خواهیم داشت؛ این عدد بسیار فراتر از سطح تحمل ساختمان‌ها است.

نادی افزود: تمام آثار تاریخی که در اصفهان وجود دارد، در یک منطقه آب رفتی قرار گرفتند که مستعد نشست شدید است. برداشت بیشتر از این سفره‌های زیرزمینی نتیجه‌ای جز آسیب به بافت‌های مسکونی و تاریخی شهر اصفهان و حومه آن نخواهد داشت.

وی درباره اینکه اتفاقی که در اصفهان رخ داده فرونشست است یا فروچاله، توضیح داد: فرونشست و فروچاله هر دو در اصفهان وجود دارد و مشاهده می‌شود. وجود پدیده فروچاله نفی بر عدم وجود پدیده فرونشست نیست و آنچه در دشت مهیار و برخوار رخ داده، فرونشست است.

فرونشست، فروچاله و هر پدیده‌ای دیگر، بحران اصلی اصفهان است، بحرانی که دیر یا زود به سراغ هسته مرکزی شهر و دیگر شهرهای اصفهان هم خواهد رفت. به نظر می‌رسد شناسایی و رصد دقیق و فوری این پدیده با تشکیل کارگروه‌ها و اختصاص بودجه باید به مهم‌ترین درخواست و مطالبه تبدیل شود. پس از بررسی دقیق این پدیده شاید بتوان راهکارهایی برای مقابله با آن به وجود آورد، وگرنه دیر یا زود بمب ساعتی فعال شده در اصفهان، شهر و تمام آثار و بافت تاریخی را خواهد بلعید.