سرویس دیدگاه مشرق - فرازی از مقاله خانم ها، الهام اپراجونقانی و زهرا نصراللهی، دانشجو و دانشیار، دانشکده اقتصاد، مدیریت و حسابداری، دانشگاه یزد با نام "جایگاه بخشهای اقتصادی استان اصفهان براساس رویکرد مصرف با استفاده از مدل داده–ستانده" چاپ شده در نشریه آب و توسعه پایدار، سال هشتم، شماره ۲، ۱۴۰۰ :
آب به عنوان کالایی اقتصادی-اجتماعی اهمیت ویژه ای دارد و نیاز روزافزون به آن در همه ابعاد زندگی بشر، آب را به کالایی کمیاب تبدیل کرده است. از طرف دیگر هم تغییرات آب و هوایی و هم افزایش جمعیت منجر به ایجاد درگیری و تنش بر سر منابع آبی شده که مانعی در برابر توسعه اقتصادی و رونق جهان تلقی می شود. گزارشهای سالانه تهیه شده توسط نهادهای بین المللی، اهمیت توجه به این منبع کمیاب را نمایان تر میکند، برای مثال طبق گزارش سازمان ملل در سال ۲۰۱۷ حدود دو سوم مردم جهان در مناطق خشک و تحت فشار کم آبی زندگی می کنند. در واقع وقوع خشکسالی، تغییرات اقلیمی و پدیده گرمایش جهانی به عنوان مهمترین عوامل طبیعی در ارتباط با کم آبی بوده و برخی از عوامل و دخالت های نابهنجار انسانی از قبیل مدیریت نادرست به این موضوع دامن میزند. علاوه بر این اهمیت توجه به آب در مناطقی با اقلیم خشک و نیمه خشک که منابع آب تجدید پذیر محدود تری دارند، بیشتر است و بر کسی پوشیده نیست. بر اساس پیش بینی های موسسه منابع جهانی در سال ۲۰۱۵، کشور ایران در سال ۲۰۴۰ با تنش آبی بسیار بالا مواجه خواهد شد و از این لحاظ در رتبه ۱۳ جهان قرار دارد.
محدودیت عرضه منابع آب همراه با افزایش تقاضا در سالهای اخیر، کمبود آب را به یک مسأله جدی در کشور ایران تبدیل کرده است. امروزه محققان تأکید دارند راه کار حل مساله کمبود آب، تنها تمرکز بر افزایش عرضه نیست بلکه باید به مدیریت تقاضا نیز توجه کرد. از آنجایی که آب نقش اساسی در توسعه پایدار دارد و برنامه ریزی های منطقه ای که پتانسیل ها و مزیت های منطقه ای را مرکز توجه قرار میدهد، مدیریت منابع آب یک استراتژی مناسب در راستای رسیدن به توسعه پایدار است.
از طرف دیگر وضعیت استان اصفهان با قرار گرفتن در منطقه خشک و نیمه خشک ایران بسیار حساس است. رشد جمعیت به همراه خشکسالی های اخیر، علیرغم طرح هایی همچون انتقال آب، تامین آب در استان را با چالش روبه رو کرده است. در حالیکه استان اصفهان سومین استان پرجمعیت کشور بوده و رتبه سوم تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده و جایگاه ویژهای در میان استانهای کشور دارد. مجموع شرایط موجود نمایانگر ضرورت مدیریت منابع آب با نگرشی جامع و دقیق است.
با توجه به نتایج پژوهش، بخش کشاورزی با ۱۹۸/۳۰ متر مکعب بر میلیون، جایگاه نخست آب بری را به خود اختصاص میدهد. در بسیاری از بخشها تفاوت قابل توجهی از نظر میزان آب بری مستقیم و غیرمستقیم وجود ندارد. اما در بخشهای ساخت صنایع محصولات غذایی، آشامیدنی و دخانیات، ساخت منسوجات، ساخت پوشاک، دباغی و پرداخت چرم و ساخت چوب و محصولات چوبی نسبت آب بری غیرمستقیم به آب بری مستقیم بیشتر است.
در سال ۱۳۹۰ اگرچه بخش کشاورزی با رویکرد سنتی کل مصرف مستقیم آب ۹۱/۷۳ درصد از منابع آبی را مصرف میکند اما این مقدار بر اساس الگوی ردپای به مقدار ۶۷/۸۱ درصد کاهش یافته است. از طرفی بخش صنایع محصولات غذایی، آشامیدنی و دخانیات که تنها ۰/۰۴ درصد از کل مصرف آب را به خود اختصاص داده است متناسب با رویکرد ردپای آب این مقدار به ۱۴/۷۴ درصد افزایش می یابد. شاخص ردپای آب خارجی نشان میدهد در هر بخش چه مقدار از این آب به شکل آب مجازی از مناطق دیگر وارد شده است، براساس یافته های پژوهش ردپای آب خارجی برای استان اصفهان، ۷۳۳۰/۹ میلیون متر مکعب برآورد شده است و بزرگترین وارد کننده آب مجازی، بخش کشاورزی با ۳۴۸۱/۴ میلیون متر مکعب آب است و بخش صنایع محصولات غذایی، آشامیدنی و دخانیات با ۱۷۶۳/۹ میلیون متر مکعب جایگاه دوم را به خود اختصاص داده است. براساس مقدار کل این شاخص استان اصفهان سالانه به میزان ۶۹۴۹ میلیون متر مکعب خالص واردات آب مجازی داشته و بخش کشاورزی رتبه اول را به خود اختصاص داده است.
خشکسالی های سال های گذشته در استان اصفهان به همراه افزایش تقاضا، خسارات قابل توجهی در بخشهای مختلف استان از جمله خشک شدن زاینده رود به عنوان یک ثروت ملی را به همراه داشته و منابع آبی سطحی و زیر زمینی را با تنش آبی مواجه کرده است. از آنجاییکه حجم زیادی از تقاضای آب مربوط به تولیدات در بخشهای اقتصادی است، بررسی چگونگی مصرف آب گامی اساسی در راستای مدیریت صحیح منابع آبی است.
در شرایط کنونی استان اصفهان علاوه بر خشکسالی های اخیر، تغییرات اقلیمی، افزایش رو به رشد جمعیت، گسترش فعالیتهای صنعتی و کشاورزی کمبود آب را تشدید میکند که نشان دهنده اهمیت بررسی این موضوع است. با توجه به نتایج این پژوهش، کل ردپای آب استان اصفهان در سال ۱۳۹۰ حدود ۱۳۵۰۲ میلیون متر مکعب و سرانه آن به ازای هر نفر ۲۷۶۷ متر مکعب برآورد شده است.
در یک جمع بندی کلی از نتایج پژوهش می توان به این موضوع اشاره کرد الگوی تجارت در استان اصفهان به نفع منابع آب داخلی استان است. به عبارتی این الگو باعث شده استان اصفهان در تجارت خارجی وارد کننده خالص آب مجازی باشد. چنانچه تجارت این استان از الگوی دیگری استفاده می نمود و این مقدار آب را وارد نمی کرد تامین آب از منابع داخلی فشار زیادی بر این منابع وارد می کرد. در نهایت افزایش بازدهی بخش کشاورزی به عنوان بزرگترین مصرف کننده و صادر کننده آب می توانند کمک شایانی در مدیریت منابع آب در استان اصفهان باشد.
در پایان، براساس نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر پیشنهاداتی به شرح ذیل ارائه می شود؛
- در سیاست گذاریهای اقتصادی مرتبط با مدیریت منابع آب، علاوه بر مصرف مستقیم، به مصارف غیرمستقیم آب در بخشهای اقتصادی نیز توجه شود.
- با توجه به اینکه مصارف غیرمستقیم آب در بخش های اقتصادی وابسته به بخش کشاورزی صورت گرفته است از این رو افزایش کارایی در بخش کشاورزی منجر به کاهش قابل ملاحظه ای در مصرف آب بخش های اقتصادی میشود. بنابراین ارتقای تکنولوژی تولید در این بخش میتواند به صورت غیر مستقیم از آب بری بخش های تولیدی بکاهد.
- از آنجایی که مبادله آگاهانه تجارت آب مجازی به عنوان یک تدبیر سیاسی و اساسی در مدیریت منابع آب به شمار می رود. در این راستا پیشنهاد میشود، براساس یک برنامه ریزی بلند مدت و متناسب با شرایط مزیت نسبی، امنیت غذایی و اشتغالزایی در استان، حداقل صادرات آب مجازی و حداکثر واردات آب مجازی صورت گیرد.
