به گزارش مشرق، صالح قاسمی مسئول کارگروه جمعیت مرکز ارزیابی اجرای سیاست‌های کلی نظام در نشست انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی ایران با طرح این سوال که چرا ما قائلیم در جمعیت کشور یک چالشی وجود دارد و آن را بحران جمعیت یا ابر بحران جمعیت می‌نامیم، گفت: برای اینکه سوال را پاسخ دهیم باید یک نمای کلی از آخرین وضعیت آماری جمعیت کشور را داشته باشیم؛ وضعیتی که در گذشته، حال و آینده شاخص های جمعیت منفی کشور را برای ما روشن می کند. پس من سعی خواهم کرد در پاسخ به این سوال شما را با این شاخص ها و یک مقدار دقیق تر با ترند شاخص ها آشنا بکنم.

بیشتر بخوانید:

اقتصاد کشور در دهه ۹۰ چگونه گذشت؟

وی ادامه داد: در حال حاضر جمعیت کشور ما حدود ۸۵ میلیون نفر است در حالی که کلیه شاخص های جمعیت شناسی کشور رکوردهای حداقلی را به ثبت رساندند. من چند شاخص از این شاخص ها را معرفی می کنم: شاخص نخست، نرخ رشد جمعیت است؛ یعنی این که جمعیت در بازه یک ساله یا بازه‌های ۵ ساله چه تغییری می کند که بسیار مهم است. نرخ رشد جمعیت کشور در سال ۱۳۶۵ حدود مثبت ۳.۹ درصد بود یعنی اینکه سالانه ۳.۹ درصد به جمعیت کشور اضافه می‌شود. نرخ رشد دائماً کاهش پیدا کرد تا این که در سرشماری سال ۹۵ از ۳.۹ درصد به ۱.۲ درصد رسید و تا پایان سال ۹۹ نرخ رشد جمعیتی کشور به ۰.۷ درصد رسید.

قاسمی تصریح کرد: این برای اولین بار است که در طول تاریخ کشور ایران نرخ رشد جمعیت زیر یک درصد قرار گرفته و نزدیک به صفر درصد است. پیش‌بینی ما این است که حوالی ۱۵ تا ۲۰ سال آینده نرخ رشد جمعیت کشور صفر درصد بشود. نرخ رشد صفر درصد یعنی دیگر جمعیت زیاد نمی شود، کم هم نمی‌شود. پس از این مقطع ۱۵ تا ۲۰ ساله ما نرخ رشد جمعیتی منفی را تجربه خواهیم کرد یعنی شاهد کاهش جمعیت کل خواهیم بود. به این ترتیب شاخص نرخ رشد به ما اعلام می کند که ما در وضعیت هشدار قرار گرفته ایم و این افت شدید نرخ جمعیت به شدت کشور را با آسیب روبرو خواهد کرد.

* پایین ترین نرخ باروری منطقه غرب آسیا و جهان اسلام امروز متعلق به ایران است

مسئول کارگروه جمعیت مرکز ارزیابی اجرای سیاست‌های کلی نظام افزود: شاخص دوم نرخ باروری است. نرخ باروری یعنی میانگین تعداد فرزندانی که یک خانم به دنیا می‌آورد. سال ۶۵ حدود ۶ فرزند به ازای هر فرد بود؛ فراموش نکنید که طی آن سال‌ها میزان مرگ و میر مادر و نوزاد هم بالا بود با این اوصاف تا پایان سال ۹۹ نرخ باروری کشور به ۱.۶ فرزند به ازای هر فرد رسید یک بار دیگر لطفاً به این اعداد توجه کنید از نرخ باروری بیش از ۶ فرزند به ازای هر فرد رسیدیم به نرخ باروری ۱.۶ فرزند به ازای هر فرد!

وی تاکید کرد: ببینید این یک روند بسیار کند و بسیار تامل برانگیز در کاهش نرخ باروری است امروز ما کمتر از نرخ جانشینی را در نرخ باروری داریم تجربه می‌کنیم یعنی اینکه هر زوجی که از این نسل خارج می شود دو نفر را در جای خود نمی گذارد. پایین ترین نرخ باروری منطقه غرب آسیا و همینطور دنیای اسلام امروز متعلق به ایران است و در واقع ما طی ۳۰ سال گذشته رکورد سرعت کاهش نرخ باروری را در جهان به نام ایران ثبت کرده ایم.

* استان های گیلان و مازندران پایین ترین نرخ باروری را دارند

قاسمی یادآور شد: سریعترین کاهش نرخ باروری در ایران ثبت شده است! خب این به ما می‌گوید که شاخص نرخ باروری هم در شرایط مطلوبی نیست. این هم ترند گذشته و آینده نرخ باروری! و با این اوصافی که پیش می رویم نرخ باروری زیر ۱.۵ فرزند خواهد رسید. در واقع امروز در کشور ما استان های گیلان و مازندران پایین ترین نرخ باروری را دارند که حدود ۱.۱ و ۱.۲ فرزند به ازای هر فرد است که به تعبیری در تله باروری قرار دارند.

* سه دهه آینده از هر سه ایرانی یک نفرشان سالمند خواهند بود

مسئول کارگروه جمعیت مرکز ارزیابی اجرای سیاست‌های کلی نظام ادامه داد: شاخص سوم را که بخواهیم با هم مرور کنیم که در آینده‌ای نزدیک کشور هم دچار آن خواهد بود نرخ سالمندی است. نرخ سالمندی یعنی نسبت جمعیت بالای ۶۰ سال. امروز حدود ۱۰.۵ درصد جمعیت ما سالمندان بالای ۶۰ سال هستند یعنی نرخ سالمندی ما ده و نیم درصد است اما طی ۲۵ الی ۳۰ سال آینده به طور ناگهانی و خیلی سریع نرخ سن سالمندی ما از ۱۰.۵ درصد کنونی بیش از ۳۰ درصد افزایش پیدا می‌کند یعنی اگر امروز از هر ۱۰ نفر ایرانی یک نفر سالمند هستند تا حدود سه دهه آینده از هر سه نفر ایرانی یک نفرشان سالمند خواهند بود؛ این در واقع زنگ خطر تحولات جمعیتی است به این معنی که از نهاد خانواده و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی گرفته تا ساختارهای اقتصادی به طور ویژه و همین طور ساختارهای امنیتی و دفاعی کشور به شدت از موضوع تحولات جمعیتی و سالخوردگی جمعیت آسیب خواهند دید.

قاسمی درباره چند نمونه از پیامدهای سالخوردگی جمعیت گفت: قبل از هر چیز و بیش از هر چیز در واقع آسیب ها و پیامدهای سالخوردگی جمعیت در حوزه اقتصادی است، نیروی کار کشورمان کم خواهد شد، وقتی نیروی کار کم میشود یعنی تولید ناخالص ملی کاهش پیدا می کند، یعنی GDPو GNP کاهش پیدا می کند و نیاز کشور به واردات بیشتر می شود همزمان وقتی ما نیاز به نیروی کار داریم نیروی خارجی به سمت کشور سرازیر خواهد بود و وقتی نیروی کار خارجی وارد میشود در واقع با خودش فرهنگ خودش را می آورد و این پیوست های فرهنگی و پیامدهای امنیتی را به وجود می آورد.

وی تاکید کرد: ما به زودی در کلانشهرها و حتی بعضی شهرهای کوچک مناطقی را خواهیم داشت که کاملاً در اختیار اتباع بیگانه خواهند بود، کما اینکه الآن هم تا حدودی داریم. شما به این اضافه کنید که صندوق های بازنشستگی و نظام تامین اجتماعی کشور در معرض ورشکستگی و فروپاشی قرار خواهند گرفت امروز ۶ نفر کار می کند، حق بیمه پرداخت می کنند، مالیات پرداخت می کنند تا نظام تامین اجتماعی و صندوق‌های بازنشستگی بتوانند به یک سالمند مستمری بدهند؛ در سه دهه آینده دو و نیم نفر نیروی کار باید آنقدر کار کنند و آنقدر حق بیمه و مالیات پرداخت کنند تا نظام تامین اجتماعی بتواند مستمری یک سالمند را بدهد و این فشار شدیدی بر افراد شاغل وارد خواهد کرد.

قاسمی اضافه کرد: شبکه بهداشت و درمان ما تحت فشار بسیار شدیدی قرار خواهد گرفت ناگفته پیداست که هزینه های بهداشتی و درمانی یک سالمند چقدر بیشتر از یک انسان جوان و میانسال است. بر اساس مطالعات ما یک سالمند حدوداً چهار و نیم برابر یک جوان هزینه های پزشکی و بهداشتی دارد خب این هزینه ها سربار شبکه بهداشت و درمان خواهد بود و این شبکه بهداشت و درمان کنونی که واقعاً در همین پاندمی کرونا اگرچه تمام تلاشش را کرد اما ما نواقص و مشکلاتش را دیدیم واقعا نمی دانیم آیا خواهد توانست پاسخگوی بیش از ۳۰ درصد سالخوردگی کشور باشد؟! حالا شما به این کاهش قدرت دفاعی و کاهش قدرت نظامی و در واقع کاهش ضریب امنیت ملی کشور به خاطر سالخوردگی جمعیت را اضافه کنید.

* پدیده سالمندی بزرگترین چالش  ۲۰ تا ۳۰ سال آینده کشور خواهد بود

مسئول کارگروه جمعیت مرکز ارزیابی اجرای سیاست‌های کلی نظام اظهار داشت: من فکر می کنم که پدیده سالمندی بزرگترین چالش  ۲۰ تا ۳۰ سال آینده کشور خواهد بود و متاسفانه نظام مدیریت برنامه ریزی کشور هم هیچ آمادگی و هیچ افقی برای مقابله با این چالش یا ابر بحران را ندارد. خب با این اوصاف می بینیم که شاخص های جمعیت شناسی شرایط خوبی را برای ما ترسیم نمی کنند.

وی درباره چند متغیر دیگر هم گفت: مثلاً ما طی ۵ سال گذشته شاهد کاهش شدید تعداد تولدها بودیم؛ از یک میلیون و ۵۷۰ هزار تولد سال ۹۴ تا پایان سال ۹۹ رسیدیم به یک میلیون و ۷۰ هزار تولد یعنی تقریباً فقط در یک بازه پنج ساله حدود نیم میلیون تولد سالانه را از دست داده ایم خوب این کاهش شدیدی را ثبت می‌کند و این کاهش ظاهراً همچنان ادامه پیدا خواهد کرد. شما به این متغیرهایی را مثل افزایش میانگین سن ازدواج، افزایش آمار طلاق، افزایش میزان ناباروری در کشور که متاسفانه یکی از پدیده های پیچیده و مبهم در کشور است را هم اضافه کنید.

قاسمی تاکید کرد: ما امروز متاسفانه حدود تا ۲۰ تا ۲۲ درصد ناباروری در کشور اعلام می کنیم که بسیار بالاتر از آمار جهانی و استاندارد جهانی است. خب این دلیلی دارد و تاکنون چنان پژوهش دقیق و محکمی در این رابطه انجام نشده است که روشن شود علت این فراوانی ناباروری چیست به ویژه که ناباروری های ثانویه در کشور رو به افزایش است یعنی کسانی که در واقع قدرت باروری داشته‌اند و حتی بعضا فرزندی را هم داشته‌اند اما به دلایلی مثل تغییر سبک زندگی یا تاخیر طولانی مدت در فرزنددار شدن الگوهای تغذیه و غیره امروز نابارور هستند که ما به آنها نابارور ثانویه می گوییم که این متغیر هم بسیار تاثیرگذار است.

* در کشور بیش از ۴۰۰ هزار سقط جنین داریم

مسئول کارگروه جمعیت مرکز ارزیابی اجرای سیاست‌های کلی نظام افزود: همین طور شما پدیده سقط جنین را اضافه کنید پدیده سقط جنینی که متاسفانه آمار بسیار بالایی را به خود اختصاص داده است. اعدادی که من تا چهار پنج ماه گذشته دائماً چک کردم و به تایید وزارت بهداشت هم رسیده است در کشور بیش از ۴۰۰ هزار سقط جنین داریم خب این ۴۰۰۰۰۰ یعنی چیزی معادل بیش از ۳۰ درصد تعداد تولدهای کل کشور! این پدیده هم پدیده‌ای بسیار تأثیرگذار و تعیین‌کننده‌ای است که دلایل زیادی در حوزه نگرش و فرهنگ حوزه های پزشکی و غیره دارد پس به تعبیری ما به این مفهوم رسیدیم که موضوع جمعیت موضوعی مولتی فاکتوریال و چندین متغیره است که بسیار بر الگوی فرزندآوری فردی در خانواده ها تاثیرگذار شده است.

وی ادامه داد: آینده ای را که ما داریم ترسیم می کنیم و افقی را که داریم چشم اندازش را می بینیم چشم انداز خوبی نیست و حتی متاسفانه حدود یک دهه هشدارهایی که کارشناسان، جمعیت شناسان، جمعیت پژوهان و دلسوزان نظام و رهبر معظم انقلاب دادند خیلی موثر واقع نشده است و این شاخص ها همچنان روند کاهشی را پیش رو دارند.

* این بحران از کجا شکل گرفت؟

قاسمی در ادامه با طرح این سوال که این بحران از کجا شکل گرفت؟ گفت: اجمالاً اگر بخواهم علت بروز این بحران جمعیت را توضیح دهم باید عرض کنم که یک سری از عوامل، عوامل خارجی هستند و یک بخشی عوامل داخلی.

وی در توضیح عوامل خارجی گفت: استانداردهای دوگانه جمعیتی از اوایل قرن بیستم در دنیا شکل گرفته بود. وقتی جوامع غربی صنعتی شد و بعد از انقلاب صنعتی رنسانس به سمت رفاه و سطح بهداشت بالاتر و امید به زندگی بیشتر حرکت کردند، برخی پدیده های اجتماعی شکل گرفت که نهاد خانواده را دچار تغییر کرد و جوامع غربی به این پدیده ها کمتر توجه کردند و بعد دنیا درگیر دو جنگ بزرگ هم شد و نتوانست وارد اعمال مهندسی های اجتماعی در جوامع خود شروع شود و چه بسا جامعه شناسان و جمعیت شناسان غربی این ها را می گفتند اما حاکمان و سیاستمداران این موضوعات را در تراز اولویتی خودشان قرار نمی‌دادند.

قاسمی تاکید کرد: نهایتاً اینکه در زمانی متوجه شد که از پنجره جمعیت جوامع غربی گذشته بود و فرصت‌های طلایی اصلاح ساختار جمعیت را از دست داده بود در حالی که شاهد این بود که تمدن رقیبش، یعنی کشورهای شرقی و به ویژه کشورهای اسلامی، مولفه ی اقتدار جمعیتی را در اوج خود در اختیار دارند از همین جا وضع استانداردهای دوگانه و به تعبیری تقابل جمعیتی یا جنگ جمعیتی آغاز شد.

مسئول کارگروه جمعیت مرکز ارزیابی اجرای سیاست‌های کلی نظام گفت: ما مستنداتی داریم مثل نامه‌ای که آقای « تئودور روزولت» یکی از روسای جمهور سابق ایالات متحده که به یک استاد بیولوژیست می نویسد و از او می خواهد با بهره‌گیری از دانش بیولوژی و میکروبیولوژی مهندسی اجتماعی و مهندسی جمعیتی را در دستور کار قرار دهد و دنیا به دو بخش تقسیم شود بخش انسان های خوب و بخش انسان های بد؛ انسانهای بد از زاد و ولد منع شوند و انسانهای خوب به زاد و ولد تشویق شوند و در واقع از دانش بیولوژی هم استفاده شود. با این اوصاف که مستنداتش وجود دارد.

قاسمی اضافه کرد: بعد از آن اسنادی محرمانه تدوین شد مثل سندی که ‏ NSSM۲۰۰‏  نام دارد و آقای «هنری» در سال ۱۹۷۴ آن را تدوین کرده است و در دستور کار قرار گرفت و بیش از ۲۰ سال در دنیا اجرا شد و همینطور مستندات دیگر این را برای ما روشن می کند که ما داخل یک ابر پروژه یا مگاپروژه مهندسی اجتماعی و مهندسی جمعیتی در جهان قرار گرفتیم و در بخشی از این پروژه قرار داریم و علاوه بر این ها عواملی از داخل هم در کنار هم قرار گرفتند مثل تغییر سبک زندگی و همینطور تغییر نگرش ها و ارزش ها و تغییر تعریف خانواده مطلوب به علاوه رکودهای اقتصادی و در واقع تنگناها و مشکلات اقتصادی که برای جامعه و خانواده ایجاد شدند.

وی تاکید کرد: این ها همه دست در دست هم دادند تا خانواده ایرانی را طی سه دهه گذشته دائماً کوچک و کوچک‌تر کنند تا حدی که امروز بعد خانوار یعنی میانگین تعداد افراد تشکیل دهنده یک خانواده به ۳.۳ نفر می‌رسد وقتی اینها را کنار هم قرار می دهیم می‌بینیم که دسته‌ای از عوامل خارجی و همینطور بخشی از عوامل داخلی به همراه پروپاگاندی که در رسانه‌ها شکل گرفت و مدیریت نهادهای بین المللی و  مدیریت غیر علمی ما را امروز به اینجا رسانده است.

مسئول کارگروه جمعیت مرکز ارزیابی اجرای سیاست‌های کلی نظام یادآور شد: نهادهای بین المللی مثل who و unfba وقتی این جریان تند تحولات جمعیتی را در ایران دیدند نه تنها هشدار ندادند بلکه با دادن جوایز مختلف به ایران، ایران را در این مسیر تشویق هم کردند جالب است که بدانید طی ۱۱ سال جایزه جوانی جمعیت به ایران داده شده است؛ این ها حاوی پیام‌های روشنی هستند.

قاسمی اضافه کرد: وقتی جلوتر آمدیم شعارهای موقت و سیاست های موقت که بایست ۵ سال به ۵ سال رصد می‌شد و بازنگری می‌شد با غفلتی که در کشور ایجاد شد این سیاست‌های موقت تبدیل به سیاست‌های دائمی و بلندمدت شد و شد آنچه شد! آنچه که امروز آمارها به ما می‌گویند و من خدمتتان عرض کردم و متاسفانه ما را در لبه پرتگاه تحولات جمعیتی قرار دادند.

* سرعت کاهش نرخ باروری در ایران رکورد زده است

وی ادامه داد: ممکن است سوال مطرح شود که آیا این سالخوردگی جمعیت و این شاخص ها مختص ایران است باید عرض کنم که خیر، اصل تحولات جمعیتی و افت شاخص های جمعیتی ویژه ایران نیست در همه جای دنیا در بسیاری از کشورها دارد اتفاق می‌افتد اما در ایران دو ویژگی وجود دارد که این را بسیار پیچیده و سخت می‌کند، یکی اینکه ما روند افت شاخص های جمعیتی مان در یک بازه زمانی بسیار کوتاه اتفاق افتاد؛ یعنی اینکه کشورهایی بوده اند که از نرخ باروری بیش از شش فرزند به نرخ باروری کمتر از دو فرزند به ازای هر زن رسیده‌اند اما این مسیر را در بیش از یک قرن طی کردند ۱۲۰ سال، ۱۴۰ سال، ۱۵۰ سال و... اما متاسفانه ما نرخ باروری بیش از شش فرزند را فقط در سی سال تبدیل کردیم به نرخ باروری کمتر از دو فرزند!

قاسمی گفت: یعنی سرعت کاهش نرخ باروری در ایران رکورد زده است. نکته این است که سریع بودن بسیار عجیب شاخص‌های جمعیت‌شناسی ایران این پیامدها را برای ایران چند برابر کرده است. نکته دیگر اینکه این کشور ها بعد از روند مدرنیزاسیون و صنعتی شدن و پیشرفته شدن شاهد سالخوردگی و افت شاخص ها بوده اند اما متاسفانه ما در ایران بیش از اینکه مدرنیزاسیون و رشد و توسعه و پیشرفت را تجربه کنیم شاهد کاهش شاخص های جمعیتی بوده ایم کشورهایی که توسعه یافته بودند و بعد سالخورده شدن با هزارها چالش روبرو هستند حالا کشوری را تصور کنید که توسعه یافته هم نشده و سالمند می شود ببینید پیامدها برای او صد چندان خواهد بود.

مسئول کارگروه جمعیت مرکز ارزیابی اجرای سیاست‌های کلی نظام گفت: همه اینها به ما می‌گویند که ما با یک بحران بسیار جدی که همه ساختارهای کشور را به هم خواهد ریخت روبه‌رو هستیم اما این پیامدها فقط در حوزه کلان نیست، بنده قائلم در ایران طلیعه یک دگرگونی شدید در نهاد خانواده دارد دیده می شود نمی توانم اسم آن را به تبع آن پدیده‌ای که در غرب اتفاق افتاد انقلاب خانوادگی در ایران بگذارم در واقع انقلاب خانواده دارد تعریف خانواده، ساختار خانواده، کارکردهای خانواده و این نهاد اصلی تشکیل دهنده اجتماع را در ایران دچار دگرگونی های شدیدی می کند که شبیه به یک انقلاب است پس نه تنها کشور و ساختارهای کشور بلکه نهاد خانواده و فرد به فرد ما از تحولات جمعیتی به شدت آسیب خواهیم دید و پدیده های بسیار پیچیده روانشناختی و پزشکی مثل پدیده هایی در حوزه تربیت و تعاملات اجتماعی هم در کنار پیامد های کلان گریبانگیر ما خواهد بود.

* راهکار برون‌رفت از مشکل

وی افزود: من فکر می‌کنم که راهکار برون‌رفت استفاده از تجارب جهانی است چنانچه ما وقتی کشورهای موفق را در سیاست های جمعیتی مرور می کنیم می بینیم کشورهایی در پاپیولیشن پلیسی موفق شدند که دو راهبرد مهم را به طور همزمان پیش گرفتند؛ یک حمایت اقتصادی از خانواده ها و دوم اصلاح نگرش خانواده ها.

قاسمی ادامه داد: حمایت اقتصادی یعنی امتیازات اقتصادی و دادن مشوق‌های اقتصادی. فرهنگ‌سازی و اصلاح نگرش هم که در حوزه رسانه و حوزه فرهنگ عمومی اتفاق می افتد که فرزند داشتن به یک ارزش اجتماعی مبدل می‌شود. همزمان و توأمان باید هر دوی این اتفاق ها و راهبردها طراحی شوند.

وی گفت: بعد از ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت در سال ۹۳ و بعد از عدم همراهی دولت سابق، همین چند ماه قبل قانون جوانی جمعیت به تصویب مجلس رسید و لازم الاجرا و ابلاغ شد و در بودجه سال ۱۴۰۱ مشوق های مالی و همینطور راهبردهای فرهنگی مندرج در قانون جوانی جمعیت وجود دارند که فعال خواهند شد و انشاالله به اجرا در خواهند آمد.

مسئول کارگروه جمعیت مرکز ارزیابی اجرای سیاست‌های کلی نظام اضافه کرد: حتماً باید در کنار این موارد یک جریان رسانه‌ای یک جهاد تبیین و گفتمان سازی اجتماعی وجود داشته باشد که ان شاءالله امیدوارم این جلسات و همت و اهتمام شما عزیزان بتواند این گفتمان سازی را تقویت  کند و شکل دهد و در کنار اعطای آن امتیازات مالی که در قانون است الگوی فرزندآوری را اصلاح کند؛ اگرچه این قانون، قانون حداکثری نیست ولی این قانون قدم اول است و قدم اول خوب و قابل قبولی است ضمن این که ما زمان زیادی برای مداخله در ساختارهای جمعیتی کشور نداریم.