به گزارش مشرق، میدان مشترک گازی آرش در شمال خلیج فارس، در پیچیده‌ترین جغرافیای سیاسی دریایی جهان میان کشورهای ایران و کویت واقع شده است.

ذخیره درجا گاز طبیعی میدان آرش حدود ۲۰ تریلیون فوت مکعب و ذخیره نفت خام درجای این میدان نیز نزدیک به ۳۱۰ میلیون بشکه برآورد می‌شود که سهم ایران را حدود ۴۰ درصد تخمین زده‌اند. عدم توافق میان ایران و کویت موجب شده است تا سرنوشت بهره‌برداری از میدان آرش در هاله‌ای از ابهام قرار بگیرد.

پیچیدگی‌های جغرافیای سیاسی در شمال خلیج فارس، مسائل تکنیکی و فنی بسیار زیاد، همینطور اختلاف حقوقی و برداشت‌های متفاوت از قوانین بین‌المللی و دریایی موجب شده است که اختلافات بر سر این میدان انرژی مهم برطرف نشود.

در مقاطعی دولت کویت و در زمان‌هایی دولت ایران به دنبال آغاز بهره‌برداری از ذخایر انرژی این منطقه حساس بود که به دلیل برطرف نشدن اختلافات و عدم امضای قراردادی دوجانبه به بعدها موکول شده است.

متأسفانه تسلط بریتانیا در قرن‌های ۱۹ و ۲۰ در منطقه خلیج فارس منجر به آن شده که شکل‌گیری برخی کشورهای منطقه همراه با به وجود آمدن اختلافات متعدد و استخوان‌های لای زخم شود، به گونه‌ای که ده‌ها اختلاف مرزی و دریایی مختلف میان کشورهای حوزه خلیج فارس وجود دارد و میدان آرش یکی از آن ده‌ها مورد اختلافی است. هرچند کشورهای منطقه تلاش دارند با کاهش تنش‌ها و تداوم اصل توسعه روابط به دنبال حل و فصل اختلافات و گسترش همکاری‌ها حرکت کنند.

از سویی قطع روابط ۷ ساله ما با عربستان منجر به آن شد در مقاطعی دولت کویت با سو استفاده از این تنش ایران با سعودی‌ها بر سر میدان آرش، با ریاض هم پیمان شده تا توان دیپلماتیک خود را برای حل مسئله‌شان با ایران ارتقا دهند.

باید توجه داشت به لحاظ فنی و با در نظر گرفتن میزان محاسبه پهنه سواحل دریایی در مقاطع مختلف زمانی از ۳، ۶ تا ۱۲ مایل و نیز در نظر گرفتن جزیره‌های خارک ایران و «فیکله» کویت و همچنین وجود منطقه مشترک بی طرف میان کویت و عربستان، تفاهم بر سر میدان آرش را دچار پیچیدگی‌های گسترده کرده است. به عبارتی به گفته برخی کارشناسان پیچیده‌ترین جغرافیای سیاسی در کل دریاهای جهان را داراست.

وجود منطقه بی‌طرف میان کویت و عربستان در جنوب کویت و مشرف بر میدان گازی آرش که دستپختی از سوی انگلیسی‌ها برای گذاشتن یک چوب لایه چرخ در منطقه است، منجر به افزایش مشکلات فنی در منطقه شده است.

هر چند مسلماً کشور ما که پس از ۷ سال تنش‌های خود را با سعودی‌ها کاهش داده است و نیز دولت‌های عربستان و کویت علاقه‌ای به افزایش تنش ندارند، اما این به معنای آن نیست که همه اختلافات با تنش‌زدایی برطرف می‌شود. مهم آن است که طرفین بتوانند مسائل خود را به شکل دیپلماتیک و دوستانه و با ادله فنی حل کنند.

از سویی برخی کشورها برای حل و فصل اختلافات خود به دادگاه بین‌المللی یا همان دادگاه لاهه رجوع می‌کنند لیکن به نظر می‌آید کشور ما به دلیل داشتن تاریخ و ریشه کهن در منطقه تمایل دارد دوستانه و با نگاهی برد-برد و با تشکیل کمسیون‌های مشترک فنی و کارشناسی موضوع را حل کند.

هرچند برخی مقامات و کنشگران سیاسی در کشورهای کویت و یا عربستان با برخی گفتگوها و مصاحبه‌هایی که در رسانه‌ها و فضای مجازی منتشر می‌کنند، به عمد یا غیر عمد منجر به بروز تنش‌های رسانه‌ای و حتی دیپلماتیک می‌شوند اما با درایت مسئولین و خبرگان سیاسی کشور این موضوع نیز قابل مدیریت است.

باید توجه داشت ده‌ها سال از اکتشاف میدان مشترک گازی آرش در پیچیده‌ترین جغرافیای سیاسی جهان می‌گذرد و حل اختلاف‌های مرزی میان ایران و کویت نیازمند کمان دیپلماتیک ایرانی و نگاه برد برد است تا «میدان آرش» آرش بماند و شکوفا شود.

تلاش‌ها و ادعاهای سریالی کویتی‌ها

در طول سال‌های اخیر کویت با استفاده از نتایج لرزه‌نگاری انجام شده توسط شرکت شل، خط مرز جدیدی تعیین کرده است که مدعی هستند بر اساس آن کل ساختمان میدان آرش در بخش عربی قرار می‌گیرد، اما این خط مرز تاکنون توسط ایران پذیرفته نشده است.

همچنین در مارس ۲۰۲۲ کویت و عربستان سعودی قراردادی برای تقسیم منابع میدان گازی آرش امضا کردند که اعتراض ایران را برانگیخت. وزیر خارجه کویت در پاسخ اعلام کرد که میدان گازی آرش، یک میدان ۳ جانبه بین کویت، عربستان و ایران است. اما در ماه‌های اخیر و با تسریع روند عادی‌سازی روابط ایران و عربستان این امید شکل گرفت که دو کشور در کنار حل مشکلات مختلف، راه‌حلی نیز برای بهره‌برداری از این میدان انرژی در خلیج فارس پیدا کنند.

«سعد البراک» وزیر نفت کویت در اظهاراتی مدعی شد که این کشور و عربستان سعودی درباره میدان نفتی و گازی آرش (الدوره) از حق انحصاری برخوردارند و از ایران خواست که اقدام به تعیین مرزهای دریایی خود و اثبات ادعای خود در قبال این میدان گازی کند. اظهارات وزیر نفت کویت در حالی مطرح شده که «احمد ناصر المحمد الصباح» وزیر خارجه سابق کویت پیش از این (نهم فروردین ۱۴۰۱) گفته بود: میدان گازی الدوره (آرش)، یک موضوع ۳ جانبه بین ایران، کویت و عربستان است.

واکنش کنعانی به مباحث مطرح شده درباره میدان نفتی و گازی آرش

ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه درباره میدان گازی آرش و ادعای عربستان و کویت گفت: در چارچوب گفت‌وگوهای دوجانبه با مقامات دولت کویت در حال پیگیری این موضوع هستیم. این موضوع به همراه تحدید حدود دریایی، از موضوعات مورد مذاکره ایران و کویت بوده است و آخرین دور مذاکرات حقوقی و فنی در این خصوص در ۲۲ اسفند ۱۴۰۱ در تهران بین هیأت‌های ایرانی و کویتی در سطح مدیران ارشد وزارتخانه‌های خارجه دو طرف، برگزار شد.

سخنگوی وزارت امور خارجه افزود: موضوعات مربوط به حدود دریایی و بهره‌برداری از منابع هیدروکربنی مشترک، با مدنظر قرار دادن منافع مشترک و اصل حسن همجواری با همه همسایگان از جمله کویت، همواره مورد توجه جمهوری اسلامی ایران بوده است.

میدان آرش پیچیده‌ترین شرایط فنی و جغرافیایی جهان را دارد

پیروز مجتهدزاده استاد ژئوپولیتیک و جغرافیای سیاسی در خصوص اختلاف‌های مرزی بر سر میدان گازی مشترک آرش در شمال خلیج فارس، گفت: بر اساس مطالعاتی که انجام داده‌ام به دلایل مختلف دشواری‌ها و پیچیدگی‌های فنی و جغرافیایی منطقه شمال خلیج فارس، تقریباً از تمامی مناطق دریایی جهان، مشکل‌تر و پیچیده‌تر است.

وی افزود: تصور نکنید مشکلاتی که میدان مشترک گازی آرش به وجود آمده است مشکلات سیاسی است. اگر چه چنانچه طرفین بخواهند می‌توانند این مشکلات تکنیکی، فنی و جغرافیایی را به مشکلات سیاسی تبدیل کنند. در آن صورت به کلی مشکل غیرقابل حل خواهد شد.

این کارشناس ارشد مسائل خلیج فارس تاکید کرد: فقط و فقط چگونگی ترسیم مرزهای آبی آب‌های ساحلی و نحوه واقع شدن جزایر گوناگون از کشورهای مختلف و نیز بحث‌های تکنیکی جغرافیایی در آن منطقه فراوان است و در آن جمع شده است.

مجتهد زاده اظهار داشت: در ۶۰ سال گذشته توافقی صورت نگرفته هر چند به طور موقت توافق‌های مشروط حاصل شد ولی مشکل حل نشده است. به عبارتی دیگر اختلافات میان ایران و کویت در مورد میدان گازی آرش جدید نیست. در حقیقت این مساله با کشف این میدان گازی در سال ۱۹۶۳ خودنمایی کرد که حدود ۶۰ سال پیش بود.

وی بیان کرد: وقتی دولت کویت تصمیم گرفت این میدان گازی بسیار عظیم را مورد بهره برداری قرار دهد که همسایگانی خود را در آن سهیم می‌دانند مورد اعتراض واقع شد، در نتیجه دولت کویت اقدامات خود را متوقف کرد.

این کارشناس ارشد مسائل خلیج فارس با اشاره به نام و میزان گاز میدان آرش، تصریح کرد: عرب‌ها به میدان آرش، الدوره می‌گویند که میدان گازی بسیار بزرگی است و در ابتدای اکتشافات و بر اساس بررسی‌های به عمل آمده تکنیکی میزان ذخایر گاز آن ۳۶۵ تریلیون فوت مکعب بود؛ مسلماً با پیشرفت تکنولوژی امروز ذخایر این میدان به مراتب بیشتر تخمین زده می‌شود. هرچند رقم اولیه هم بسیار بزرگ است.

وی ادامه داد: همچنین ذخیره ثروتی عظیم این چنینی مورد توجه همسایگانی واقع می‌شود که مرزهای آنها با این حوزه با میدان نفتی تداخل پیدا می‌کند. این دولت‌ها عبارتند از دولت ایران، کویت و عربستان سعودی که البته دعوای اصلی میان دولت ایران و کویت است، اما چون جنوب کویت یک منطقه بی طرف میان کویت و عربستان قرار دارد که وسعت آن تقریباً معادل خود کشور کویت است. در نتیجه آن، کویت و عربستان دارای حاکم مشترک هستند به همین دلیل پای عربستان هم به میدان گازی آرش باز شده است.

مجتهدزاده با بیان آنکه فاصله میدان گازی آرش با ۳ کشور ایران کویت و عربستان تقریباً در یک فاصله قرار دارد، گفت: البته این یکسان بودن فاصله تحقیقاً نیست و ماجراهای بسیاری پشت سر این موضوع تحقیقاً وجود دارد.

وی ادامه داد: در آن سالی که کویت در این میدان دست به اقدام اکتشافی زد همچنان تحت الحمایه بریتانیا بود و طبق قوانین بریتانیا آب‌های ساحلی کویت به پهنای سه مایل اندازه‌گیری می‌شد. همان زمان دولت ایران آب‌های ساحلی خود را در فاصله شش مایلی در نظر می‌گرفت. این موضوع موجب نزدیک شدن حاکمیت این دو کشور بر سر میدان گازی آرش و اثرگذاری است که البته به سود ایران بود. در نتیجه کویت بعداً تصمیم گرفت آب‌های ساحلی خود را به ۱۲ مایل رسانده و محاسبه کند. بعد از آن ایران هم محاسبه آب‌های ساحلی خود را بر اساس قوانین جهانی به ۱۲ مایل از خط ساحل در نظر گرفت و افزایش داد. این موضوع موجب ایجاد پیچیدگی‌های جدیدی شد به گونه‌ای که برای حل این پیچیدگی‌ها باید مطالعات فنی در هر دو کشور صورت می‌گرفت اما این مطالعات هیچ گاه به صورت مشترک و کامل صورت نپذیرفت، زیرا هنوز توافقی صورت نگرفته است.

نقش جزایر خارک و فیکله بر سرنوشت میدان مشترک آرش

این کارشناس ارشد مسائل خلیج فارس با بیان یکی دیگر از پیچیدگی‌های جغرافیایی منطقه، گفت: از طرفی دیگر دولت ایران مدعی شد مطابق مقررات بین‌المللی، خط ساحلی و کرانه‌های آن را به طرف دریا از ساحل جزیره خارک در نظر می‌گیرد. در واقع طبق مقررات بین‌المللی اگر کشورهایی در این وضعیت قرار گرفته باشند و دارای جزایری در پیش کرانه خود باشند یا به عبارتی جزایری در داخل ۱۲ مایل آب‌های سرزمینی خود داشته باشند یا قسمتی از آن جزیره یا حتی مماسی از جزیره با آب‌های ساحلی آن کشور بوده و دارای اشتراک باشد و در آن ۱۲ مایل قرار بگیرد کل آن جزیره جز خاک اصلی آن کشور در نظر گرفته می‌شود و از نظر حقوقی باید ۱۲ مایل جلوتر از ساحل آن جزیره محاسبه شود که در نتیجه حق حاکمیت ایران را خیلی بیشتر به طرف مرکز این میدان گازی نزدیک می‌کند.

مجتهدزاده ادامه داد: بعد از آن و در مقابل دولت کویت هم ادعا کرد که باید خط ساحلی آب‌های ساحلی کویت از خط ساحلی جزیره فیکله آنان محاسبه شود. در نتیجه یک مشکل جدید و بزرگ به وجود آورد زیرا این جزیره در داخل ساحل اصلی آب‌های سرزمینی کویت قرار ندارد و حتی مماس بر آن نیست، اما به هر صورت این ادعا برای پیش بردن آن چیزی که مورد نظر دولت کویت بود مطرح شد.

اثرات منطقه بی‌طرف میان کویت و عربستان بر پیچیدگی‌های شمال خلیج فارس

این استاد ژئوپولیتیک و جغرافیای سیاسی در ادامه بیان کرد: بالاخره بعد از مذاکره‌های خیلی زیاد طرفین تصمیم گرفتند که نصف آن محدوده ۱۲ مایلی آب‌های ساحلی جزیره خارک را قبول کنند. یعنی ۶ مایل از خط ساحلی سواحل خارک را در نظر بگیرند، اما زمانی که قرار بود ایران و کویت توافق رسمی را امضا کنند، عربستان سعودی اعتراض کرد و توافق امضا نشد. استدلال آنها این بود که این توافق می‌تواند محدوده آب‌های ساحلی عربستان را در منطقه بی طرف جنوب کویت تقلیل دهد.

مجتهدزاده افزود: این آب‌های ساحلی مربوط به منطقه بی طرف جنوب کویت است که در گذشته به واسطه اینکه دولت انگلستان قدرت چیره و مسلط در خلیج فارس بود برای رفع اختلاف سعودی‌ها با کویت طراحی شد. منطقه‌ای که هم به کویت و هم به عربستان تعلق دارد.

مجتهدزاده با بیان راه کار طرح موضوع اختلاف و ارجاع به محاکم بین‌المللی تاکید کرد: شاید طرف‌ها بخواهند به سمت وساطت بین‌المللی حرکت کنند در این صورت لذا اگر شکایتی به دادگاه‌های بین‌المللی صورت بگیرد که خود به خود آن شکایت به دادگاه لاهه یا همان ICJ ارجاع خواهد شد. مانند نمونه‌های دیگر که در منطقه خلیج فارس وجود داشته است و بر اساس حکمی که دادگاه ارائه کرد و طرف‌های درگیر آن را پذیرفتند.

دادگاه لاهه هم نمی‌تواند مشکل میدان آرش را بسادگی حل کند

وی افزود: من گمان می‌کنم تصمیم در این خصوص و در این منطقه حتی برای دادگاه بین‌الملل هم بسیار دشوار خواهد بود. مگر آنکه طرف‌های مورد اختلاف با یکدیگر همکاری‌های مشترکی را با دادگاه داشته باشند و بپذیرند هر چه دادگاه حکم دهد قبول کنند، در این صورت بهتر است خودشان مسائل فی‌مابین را حل کنند و این کار را خود انجام دهند.

لزوم تشکیل کمیسیون فنی مشترک همراه خود گذشتگی

این استاد ژئوپولیتیک و جغرافیای سیاسی با تاکید بر لزوم تشکیل یک کمیسیون فنی مشترک میان طرفین، اذعان داشت: لازم است طرف‌ها یک کمیسیون فنی از طرف نمایندگان و کارشناسان ذی ربط تشکیل دهند و به این کمیسیون اختیارات کامل بدهند و از خودگذشتگی‌های لازم را در اختیار آنها بگذارند.

پیشنهاد عقب نشینی ۱۰ کیلومتری هر ۳ کشور

این کارشناس ارشد مسائل خلیج فارس با ارائه پیشنهادی فنی برای حل مشکل میدان گازی آرش اظهار داشت: در صورتی که مذاکرات فنی صورت بگیرد و شاید اگر از بخش مرکزی میدان گازی آرش هر کدام از ۳ کشور ۱۰ کیلومتر از حدود مورد انتظار خود عقب نشینی کنند، بشود به یک توافق رسید. البته این کار به یک از خود گذشتگی، مساوی و عادلانه از سوی هر ۳ کشور موکول می‌شود و چنانچه نمایندگان طرفین تعامل و این گذشت‌ها را در نظر بگیرند، من فکر می‌کنم بدون دادگاه هم می‌توانند مسئله را حل بکنند، هر چند حل این مشکل هم به این سادگی‌ها نیست.

میرابیان‌: طرف مذاکره کننده ما کویت است نه عربستان

رضا میرابیان سفیر پیشین ایران در کویت در خصوص اختلاف مرزی پیش آمده در میدان گازی آرش، گفت: اخیراً در موضع‌گیری سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان اعلام شد که جمهوری اسلامی ایران با طرف کویتی مذاکره دارد و نه با طرفی دیگر. این بدان معنا است که اختلاف مطرح میان ایران و کویت است نه با ایران و کویت و عربستان.

وی افزود: در واقع کویت به دنبال آن است تا با کشاندن پای عربستان به مذاکرات موقعیت ثقل خود را به دو بر یک افزایش دهد که ایران این موضوع را نپذیرفته است. حالا اگر بخشی از این میدان گازی میان کویت و عربستان قرار دارد آن به ما ارتباطی ندارد و در این خصوص ما اختلافی با سعودی‌ها نداریم.

سعودی‌ها گفتند با ایران اختلافی در میادین مشترک نداریم

رضا میرابیان کارشناس مسائل منطقه با بیان نقل قولی از وزرای کشورمان تصریح کرد: نقل قولی از وزیر اقتصاد و دارایی ما شده است که حدود یک ماه پیش در جده حضور داشت. بر این اساس از طرف سعودی پرسیده شده بود که آیا ایران و عربستان میدان مشترک نفت و گاز دارند که در آن اختلاف داشته و آن موضوع حل نشده است، که سعودی‌ها گفته بودند که ما چنین میدانی نداریم.

سفیر پیشین ایران در کویت در خصوص اینکه طرف مقابل خواستار حل اختلاف در دادگاه لاهه است، تاکید کرد: ما چنین اعتقادی نداریم و تا زمانی که هر دو کشور هم نظر برای حضور در دادگاه لاهه نباشند همچنین موضوعی اتفاق نمی‌افتد. ضمن آنکه در آخرین دور مذاکرات میان ما و کویت صورت جلسه‌ای تنظیم شد که مذاکرات میان ایران و کویت ادامه پیدا کند. اما پس از آن کویتی‌ها در شرایطی که روابط ما و عربستان قطع بود با سعودی‌ها توافق کردند که بر اساس آن توافق آنها و سعودی‌ها یک طرف محسوب شوند و در مذاکرات با ایران آنها یکی باشند که ما آن‌را قبول نداریم.

میرابیان ادامه داد: ماه عسل روابط ما با عربستان تمام نشده است بلکه برخی مسائل است که قدری به اختلاف‌ها دامن می‌زند، هرچند سعودی‌ها در تلاش هستند تا این مسئله در روابط بهبود یافته آنها با ایران تأثیری نگذارد.

از سویی نکته دیگر آن است که خود دولت کویت از عقلانیت مناسبی برخوردار است بیشتر مسئله در میان مخالفان دولت کویت و در پارلمان این کشور شکل می‌گیرد و در آنجا توسط جریان‌های خاص عربی سلفی بیشتر به مسئله دامن می‌زنند.