به گزارش مشرق، عید فطر یکی از بزرگ ترین اعیاد اسلامی است که پس از پایان یک ماه امساک و سر بر آستان الهی ساییدن و عبادت میآید. در این مقاله پاره ای از آداب و رسوم و مناسک عید فطر که دارای ویژگی مستقل در همه نقاط ایران اسلامی است نظیر رؤیت هلال ماه شوال، خیرات برای اموات، ختم قرآن و پرداخت فطریه، الوداع خوانی در شب عید فطر، نان ها و غذاهای روز عید فطر و ... ارائه شده است.

مقدمه

عید سعید فطر پس از یک ماه عبودیت و عبادت مؤمنان روزه دار در مهمانی خدا فرامیرسد و مردم شهرها و روستاهای ایران مانند دیگر مسلمانان جهان این روز مبارک را با برپایی آداب و رسوم و سنن خاص خود با شکوه فراوان گرامی میدارند. در تمام کشور وداع عاشقان حضرت حق فضای کشور را عطرآگین میسازد و مؤمنان تلاش میکنند در مراسم وداع با ذکر مناجات و ریختن اشک از خوان الهی هرچه بیشتر بهره مند شوند.

معمولاً مردم از چند روز قبل از عید فطر با چراغانی کردن سر در مساجد، حسینیه ها، ادارات، مراکز دولتی و خصوصی، معابر، میادین، بازارها و خانه ها، خانه تکانی، خرید نیازمندیهای نو اعم از لباس نو برای بچه ها، هدایا برای نزدیکان، اثاثیه نو برای منزل و شیرینی و میوه به استقبال این عید بزرگ میروند. در برخی نقاط که ماه قابل رؤیت است مردم در آخرین شب از ماه مبارک رمضان در نقطه ای بلند به افق چشم میدوزند تا با رؤیت هلال ماه شوال با ماه رمضان وداع کنند.

آنها در این شب تا به صبح در مساجد و تکایا و حسینیه ها احیا میدارند و تا اذان صبح به اقامه نماز، ذکر مناجات و استغفار میپردازند. روز عید فطر در مساجد، بقاع متبرکه و مصلیها، نماز عید فطر را اگرچه واجب نیست اما به دلیل استقبال همگان بویژه آنانکه موفق به روزه گرفتن شده اند هر چه باشکوه تر برگزار میکنند.

هر خانواده براساس نوع فطریه که معمولاً برنج یا گندم است یا وجه نقدی معادل ارزش آن را به فرد مستحق میدهد یا در صندوق هایی که ویژة جمع آوری فطریه است، میاندازد.

بازدید از اقوام، بزرگان فامیل و سادات، عیادت از بیماران، دیدار از خانواده هایی که به تازگی عزیزی را از دست داده اند، رفتن بر مزار درگذشتگان و گلزار شهدا و طلب مغفرت و آمرزش برای اهل قبور، کمک به نیازمندان، تقسیم نذورات و خیرات، هدیه دادن به بچه ها، برگزاری مراسم ازدواج و جشن های نامزدی، ارسال هدایا برای نوعروسان و نودامادها از طرف خانواده های عروس و داماد از جمله سنت های پسندیده ای است که مردم برای نکوداشت عید فطر به آن پایبند هستند.

در این مقاله گزیده ای از جریان زندگی مردم در عید صیام آورده شده است.

آنچه در این مقاله آورده شده اطلاعات و اسناد، مربوط به دهه های چهل تا هشتاد است. همچنین به منظور پرهیز از تکرار، از آوردن موارد مشابه و مشترک خودداری شده و درواقع تا حد امکان گزیده ای از وجوه تفارق مراسم و سنن عید فطر مورد نظر قرار گرفته است.

همچنین بهره رسانه ای مراسم عید فطر به منظور آگاهی برنامه ریزان رسانه ملی آورده شده است.

چارچوب نظری مقاله براساس نظرات پارسونز و مرتون (ساختی- کارکردی) است. کارکرد و منافع رسمهای رایج در عید فطر، هم کارکرد فردی و هم اجتماعی است. خانهتکانی و خرید لباس نو، نشان از کارکرد فردی و حفظ نظافت و بهداشت فردی و اجتماعی است. رسمهای شادیبخش عید فطر موجب تقویت و آرامش روحی میشود. کارکردهای این مراسم به لحاظ فردی، اجتماعی و دینی قابل بررسی است.

کارکرد آشکار رسمهای عید فطر، اجرای مناسک مذهبی و برپایی نماز است و کارکرد پنهان آنها، ایجاد و افزایش همدلی، خلوص و همرنگی در بین مردم و شرکتکنندگان در این مراسم بزرگ الهی است.

روش تحقیق در مقاله، اسنادی، میدانی و مصاحبه با فرهنگیاران واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما است.

تعریف مفاهیم

عید فطر: روزی که امساک و صوم از خوردن و آشامیدن برداشته میشود و به مؤمنان رخصت داده میشود که در روز افطار کنند. (راغب اصفهانی، ١٤٠٦: ذیل عبارت عید فطر)

زکات فطر یا فطریه: زکاتی است که هر مسلمان برای خود و نفقه خورانش به مستحق میدهد و زمان دادن آن از غروب روز آخر رمضان تا ظهر روز اول ماه شوال (عید فطر) است و مقدار آن نیز به اندازه یک صاع از ماده ای است که بیشتر خوراکدهنده زکات را تشکیل میدهد. (مصاحب، بیتا: ذیل عبارت فطریه)

فرهنگ: فرهنگ عبارت است از کلیه ساخته ها، پرداخته ها، اندوخته ها، آداب و رسوم، مقررات عقاید، هنرها و دانستنیهای عامه که از نسلی به نسل بعد منتقل میشود. (قرابی مقدم، ١٣٨٢: ٥٣)

همبستگی: احساس مسئولیت متقابل بین چند نفر یا چند گروه است که از آگاهی و اراده برخوردار باشند. (بیرو، ١٣٦٦: ٤٠٠)

ارزش های اجتماعی: مدل های کلی رفتار، احکام جمعی، هنجارهای کرداری که مورد پذیرش عمومی و خواست جامعه قرار گرفته اند، شامل عدالت، انسان دوستی، دگرخواهی، مهربانی و ... است. (همان: ٣٨٦) ضرورت و اهمیت موضوع

با مطالعه فرهنگ مردم، ویژگیهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه از هر قوم و قبیله بازشناخته میشود و از آنجا که عناصر فرهنگ مردم که شامل ادبیات شفاهی، معتقدات، زندگی اجتماعی، زندگی معنوی، هنر، آداب، رسوم و سنن ملی، مذهبی، قومی و ... در سینه و اذهان افراد کهنسال جای دارد پس شایسته است هر چه سریع تر به ثبت و ضبط آنها اقدام شود تا از خاطره ها فراموش نگردد. همچنین با مطالعه بنیانی آنها به معرفی و احیای رسومی بپردازیم که کارکرد مثبت دارند و نیازهای فردی و جمعی جامعه را رفع میسازند و موجب وحدت و همبستگی در جامعه میشوند.

همچنین آنها را از طریق کانال های خانواده، مدرسه، مسجد و بویژه رسانه ملی در اذهان و خاطره فرزندان و نسل جوان این مرز و بوم نهادینه سازیم. پس در نهایت رسانه ملی با تهیه، تولید، پخش و تبلیغ این رسوم مذهبی و تأکید بر کارکردهای آن میتواند عاملی در استمرار آنها شود و به تبع بررسی و تحلیل رسوم «عید فطر» اهمیت و ضرورت خاص خود را مییابد.

بینش ساختی ـ کارکردی

کارکردگرایی ساختی پارسونز و مرتون مدعی تبیین پدیده ها براساس کارکرد، ضرورت و نیاز به حیات است. (ارمکی، ١٣٨٦: ٤٠) از نظر این دو جامعه شناس الگوهای رفتاری وقتی شکل میگیرند که از نظر کارکردی مفید باشند و الگوهای جدید متناسب با ساختارهای جدید رو به توسعه برای برآوردن نیازها سر برآورند. (همان: ٢١ ـ ٢٠)

در نظر پارسونز ساخت، آرایش عناصر یک نظام اجتماعی است به ترتیبی که میتوان این آرایش را از نوسانات ناشی از روابط نظام با محیط ایمن دانست. پارسونز مدعی است هر نظام برای آنکه بتواند در عملکرد خود توفیق یابد به «لوازم کارکردی» بخصوصی نیاز دارد که عبارتند از:

سازگاری (انطباق و سازگاری با محیط)، دست یابی به هدف، انسجام (وحدت و هماهنگی) و پایداری (حفظ موجودیت الگویی). (توسلی، ١٣٧٠: ١٨٧ ـ ١٨٦ و ارمکی، ١٣٨٦: ٤٤)

وی ٤ نوع خرده سیستم را هم مطرح کرد که عبارتند از زیستی، شخصیتی، اجتماعی و فرهنگی که هر سیستم دارای کارکردیهای فوق است.

به نظر پارسونز ارزش ها و هنجارهای اجتماعی چگونگی کنش را شکل میدهند و رهبری میکنند و در نهایت فرد همواره کنشی را پیش میگیرد که منطبق با خواست نظام اجتماعی است. (توسلی، ١٣٧٠: ٢٤)

او نظام اجتماعی را شبکه کنش متقابل میان افراد میداند که از طریق آن دو نفر (دو عامل) یا بیشتر با یکدیگر ارتباط مییابند و یکدیگر را تحت تأثیر قرار میدهند (همان: ١٩٢ ـ ١٨٦) و در نظریه تبادل پارسونز نوعی اجتماعی شدن با تأکید بر همکاری نقش ها، نهادها، ارزش ها، هنجارها و کارکردها دیده میشود. (ارمکی، ١٣٨٦: ٥٦ ـ ٥٥) اما مرتون ساخت اجتماعی را انتظام اجتماعی و ابزاری برای دست یافتن به اهداف تعبیر میکند. مرتون قالب های ساخت یافته رفتار را به عنوان راهنمای عمل برای نیل به اهداف میداند. به نظر مرتون بحث در باب اینکه مردم چه انجام میدهند تنها نیمی از مسأله است و نیم دیگر آن است که بدانیم چرا آن کار را انجام میدهند. کارکردها صرفاً به جامعه اختصاص ندارد بلکه به فرد و گروه های اجتماعی نیز ارتباط دارد.

به نظر مرتون رد اهداف یا وسایل یا هر دوی آنها منجر به یکی از چهار وجه (صور نوعی) میشود که افراد از طریق آنها با ناهمسازی و عدم انسجام اجتماعی مقابله میکنند آن چهار وجه عبارتند از: ابداع و نوآوری، رسم پرستی و مناسک گرایی، واخوردگی یا عزلت گزیدن، طغیان یا سرکشی.

مرتون بر این نظر تأکید دارد که نمیتوان گفت همه ساختارها برای کارکرد نظام اجتماعی گریزناپذیرند بلکه برخی از بخش های نظام اجتماعی را میتوان حذف کرد و اینجاست که میتوان گفت دگرگونی اجتماعی معنیدار خواهد شد. (همان: ١٥٠)

مراسم و مناسک عید فطر

١- استقبال از عید فطر

اولین رسم در پیشانی رسوم عید فطر مراسم «استقبال» است که غالباً در هفته آخر ماه رمضان انجام میگیرد.

به طور مثال در آبادان و خرمشهر در آخرین هفته از ماه مبارک رمضان مردم اقدام به خانه تکانی میکنند. آنها برای خرید شیرینی، آجیل، گل یاس، گلاب و پوشاک راهی بازار میشوند و خانواده هایی که از وسع مالی بهتری برخوردارند علاوه بر خانه تکانی، به تعویض وسایل خانه همچون پرده، فرش و مبلمان میپردازند. (دفتر پژوهش و بررسیهای خبر سازمان خبرگزاری جمهوری اسلامی، ١٣٨٤: ٤٨) در بیرجند مردم با چراغانی کردن سر در مساجد و معابر و خیابان های شهر و محله ها به استقبال عید میروند. (همان: ٥١)

در زاهدان و برزک کاشان هم مردم با خانه تکانی، خرید لباس نو، میوه و شیرینی، دود کردن عود و بانوان با حنا بستن به استقبال عید میروند. (شه بخش، زاهدان، ١٣٨٦/ جهانی برزکی، برزک، ١٣٨٦)

٢- رؤیت هلال ماه شوال

در آخرین شب از ماه مبارک رمضان بسیاری از مردم در نقطه ای بلند به افق چشم میدوزند تا با رؤیت هلال ماه شوال با ماه رمضان وداع کنند. در دهه های چهل و پنجاه با توجه به اسناد موجود در گنجینه فرهنگ مردم آورده شده:

در تبریز مردم شب عید فطر به مساجد میرفتند تا هلال ماه نو را رؤیت کنند و پس از رؤیت هلال ماه شوال نماز میگذاردند و به یکدیگر تبریک و تهنیت میگفتند. (حکمت، تبریز، ٤٦/٩/١٦)

در مهاباد رؤیت هلال ماه شوال توسط روحانیون و ریش سفیدان انجام میگرفت و هر کس زودتر ماه را میدید مژدگانی دریافت میکرد. سپس جارچیها حلول ماه نو را به اطلاع همه میرساندند و در مساجد نماز برگزار میشد. (شریفی، مهاباد، ٤٩/٩/٥) در خلخال کسانی که مسئول رؤیت هلال ماه نو بودند پس از رؤیت هلال عید ابتدا به قرآن و بعد به آب نگاه میکردند و دیگران که با خبر میشدند به سبزه، برگ های درختان و گل نظاره میکردند. (احدی، خلخال، ٥٠/٩/١٧)

پس از مصاحبه با جمعی از فرهنگیاران مشخص شد که هنوز رسم رؤیت هلال عید در بعضی از شهرها و روستاها به سان سال های گذشته انجام میگیرد از جمله در: فین کاشان مردم به پشت بام ها میروند، رو به قبله میایستند، قرآن به دست میگیرند و در افق به جستجوی ماه نو میپردازند و پس از رؤیت هلال ماه شوال سوره قدر را قرائت میکنند. (آزادبخش، کاشان، ١٣٨٦)

در گلپایگان غالباً سعی میکنند تا ماه نو را با نگاه کردن در ظرف آبی که در دست دارند جستجو کنند و برخی از زنان همچون گذشته در زمان رؤیت ماه شوال لباس سفید رنگی به نام «پاچین» (incpa) به نشانه پاکی به تن میکنند (احمدی، گلپایگان، ١٣٨٦) و در زنجان سعی میکنند تا ماه را در آینه ببینند. (عزیزی، زنجان، ١٣٨٦)

در یزد مردم پس از رؤیت هلال ماه نو به سبزه، قرآن، آب روان و چهره کودکان نگاه میکنند یا ابتدا چشمان خود را میبندند و هفت صلوات بر محمد و آل محمد میفرستند سپس به موارد نام برده شده نگاه میکنند. (علیپور، یزد، ١٣٨٦)

٣- مراسم وداع با ماه رمضان در آخرین روز ماه رمضان و شب عید فطر

الف) برپایی مجالس دعا و ختم قرآن

در گازار بیرجند شب عید فطر در مجلسِ ختمِ آخرین جزء قرآن، هر کس که سوره اخلاص را میخواند باید بانی میشد و شیرینی میخرید و از آنجا که بیشتر افراد، مایل بودند در خرید شیرینی سهیم باشند؛ هر نفر یک بار این سوره را قرائت میکرد سپس قاریان این سوره پول های خود را روی هم میگذاشتند و شیرینی میخریدند و روز عید فطر بین مردم تقسیم میکردند. (حسینی، بیرجند، ٥٢/٧/٢٠)

در کاکی دشتی قاریان قرآن پس از ختم جزء سی به دعا و راز و نیاز و طلب آمرزش و سلامتی و تندرستی برای همگان میپردازند. (منصوری، دشتی، ١٣٨٦) در نیشابور یکی از آیین های مربوط به آخرین شب ماه مبارک از این قرار است که در آغاز جلسه قرآن، ظرفی پر از خرما در مقابل استاد جلسه قرار میگیرد. هنگامی که آخرین فرد که خود استاد و قاری میباشد سوره آخر را قرائت میکند، کوچک ترین عضو حاضر در جلسه ظرف خرما را در بین حاضرین چرخانده و توزیع میکند و بیشتر مردم این خرماها را به بیماران خود میدهند. (خبرگزاری جمهوری اسلامی، آذرماه ١٣٨٢: ١١)

ب) احیاء در شب عید فطر

با توجه به مستندات گزارش های گنجینه واحد فرهنگ مردم در استان های آذربایجان غربی، اردبیل، خراسان رضوی، سمنان، گیلان، اصفهان، فارس، قم و یزد شب عید فطر به منظور برپایی مراسم احیاء مردم پس از غروب آخرین روز ماه رمضان غسل میکردند و سپس تا اذان صبح در مسجد میماندند و به خواندن نمازهای واجب و مستحبی میپرداختند و بسیار استغفرالله میگفتند و برای حاجت روایی و سلامتی و سربلندی تمامی مسلمانان و خودشان دعا میکردند. (یوسف زاده، ارومیه، ٥٠/٩/١٠ / اصغرزاده ارجقی، اردبیل، ٤٨/١/٢٤ / قهرمان، مشهد، ٤٩/١٠٢/٧ / مصباحی، سمنان، ٤٨/٦/٤ / صیدگاهی، انزلی، ٤٩/٧/٢١ / سرخوش، شیراز، ٤٨/٧/١٥ / سعیدیپور، قم، ٥٠/٧/٢٥ / کاشفی، یزد، ٤٨/٨/١٧)

در قم با غروب آخرین شعاع های ماه مبارک رمضان فضای متبرک شهر قم با استغاثه های عارفانه «الهی العفو» مؤمنان روزه دار عطرآگین میشود و مراسم وداع با این ماه عزیز با قرائت دعای «ابوحمزه ثمالی» و مناجات حضرت سجاد در وداع با ماه رمضان در تمامی مساجد، تکایا و حسینیه ها هر چه باشکوه تر برگزار میگردد. (خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، ١٣٨٢: ١٣)

ج) الوداع خوانی

در کازرون شب عید فطر مداحان و نوحه خوانان «الوداعی» میخواندند که بخشی از ابیات از این قرار بود:

ای بهترین ماه ها، ماه مبارک الوداع/ دیگر کجا بینم ترا، ماه مبارک الوداع

عمر گران در باختم، تا صحبتت دریافتم/ قدر ترا نشناختم ماه مبارک الوداع

ای مونس شب های ماه رفتی به همراهت/ دیگر کجا بینم ترا، ماه مبارک الوداع

خدا الــــــــــــوداع صد الـــــــوداع/ مـــــــــاه مبــــــــارک الــــوداع

ابیاتی از الوداع خوانی در جنوب ایران:

نور هر محفل از حضور تو بود/ شادی هر دل از حضور تو بود

طاعـت کامـــل از حضـــــور تو بود/ فیــض ما از حضــــــور تو بود الوداع

دوستان از فراق ناله کنید/ گود مهتاب و شمع ناله کنید

خویــــش از آه و نالــه والــــه کنید/ دیـــــده چون پر ز ژالـــه کنید الوداع

(جاوید، ١٣٨٢: ١٠٠ ـ ٩٨)

٤- نماز عید فطر

اگرچه نماز عید فطر واجب نیست اما به دلیل استقبال همگان بویژه آنان که موفق به روزه گرفتن شده اند در تمامی شهرهای ایران از چند روز قبل از عید مسئولین و رابطین آنها مساجد، بقاع متبرکه و مصلیها را برای برگزاری هر چه باشکوه تر نماز عید آماده میکنند تا این رفتار عبادی ـ سیاسی هرچه باشکوه تر برگزار گردد.

در مهاباد در روز عید فطر پیش از طلوع آفتاب اهل خانه از کوچک و بزرگ از خواب بیدار میشدند و تا هنگام طلوع آفتاب ماه شوال مشغول ذکر، دعا، عبادت، سلام و صلوات بر محمد و آل محمد میشدند و پس از طلوع آفتاب مؤذن به پشت بام مسجد یا به بالای گلدسته مسجد میرفت و سه مرتبه ندای «الصلوه» سر میداد سپس مردم راهی مصلی میشدند و به جماعت پشت سر امام جماعت نماز عید فطر برپا میکردند. (قزاق، مهاباد، ٤٩/٩/٦)

در اصفهان مردم برای برگزاری نماز عید در مسجد «صاحب عباد» که در محله «تخچی» (itoxc) است جمع میشدند مداحان بعد از نماز صبح از اول آفتاب به دفعات الله اکبر میگفتند تا تمامی مردم برای برپایی نماز عید در مسجد جمع شوند.

در مسجد افرادی که نذر داشتند با نذوراتشان و خیرین ازمردم با چای و شیرینی و خرما پذیرایی میکردند. مردم به یکدیگر عید مبارکی میگفتند و روبوسی میکردند. با آمدن امام جماعت مردم به همراه ایشان با پای برهنه با سلام و صلوات و تکبیر راهی مصلی میشدند که در یک فرسخی شهر و در وسط تخت فولاد قرار داشت و در آنجا به جماعت نماز عید فطر برگزار میشد. (نمازی، اصفهان، ٤٩/٩/٢٩)

در تهران مراسم نماز باشکوه عبادی ـ سیاسی عید فطر به امامت مقام معظم رهبری اقامه میشود و نمازگزاران به حالت راه پیمایی راهی مصلی میشوند و در مشهد بارگاه منور ثامن الحجج (ع)، از اولین ساعات صبح پذیرای خیل پرشمار نمازگزارانی است که برای اقامه نماز، راهی مسجد جامع گوهرشاد و صحن ها و رواق های متبرک میشوند.

در گنبد و دیگر شهرهای استان گلستان، ترکمن ها روز عید به همراه روحانیون خود اول صبح به طرف عیدگاه برای خواندن نماز عید فطر حرکت میکنند و خطبه ها در زمینه های احکام شرعی، امر به معروف و نهی از منکر و حضور در مسایل اجتماعی توسط چهار روحانی خوانده میشود. (خبرگزاری جمهوری اسلامی، ١٣٨٤: ٥٤ ـ ٥٣)

٥- زکات فطریه

در لنگرود مقدار سه کیلوگرم برنج برای هر یک از اعضای خانواده را در سینی میریختند و به ترتیب از بزرگ تا کوچک ترین فرد خانواده پنجه دست خود را بر برنج میزدند و فوراً ظرف محتوی فطریه را در گوشه حیاط میگذاشتند و در موقع مقتضی از خانه خارج میکردند و به مستحق میدادند. (دهبان، لنگرود، ٥٦/١٠/٨)

در برازجان فطریه را شب عید از اموالشان جدا میکنند و روز عید پس از نماز، فطریه را به اقوام نیازمندشان یا به فقرای دیگر میدهند. (معلمی، بوشهر، ١٣٨٦)

٦- زیارت اهل قبور و خیرات برای اموات

مردم سمنان روز عید فطر قبل از طلوع آفتاب به قبرستان میرفتند و هر کس به فراخور وسع مالی خود برای خیرات نان، قند، چای، نبات، خرما و انواع خشکبار که به آن «بار» میگفتند در ظرف یا دستمالی ریخته بر سر مزار میبردند و پس از فاتحه خوانی برای اموات بین زیارت کنندگان پخش میکردند و همگی از آنجا راهی مصلی میشدند و در مصلی نماز عید فطر را بر پا میداشتند. (نورانیان، سمنان، (۴۹/۸/۳

در آبادی زیارت دماوند مردم شب شوال را شب عید مرده میگفتند. در چنین شبی خانواده ها غذاها و خوراکیهایی را تدارک میدیدند مانند شیر برنج، حلوا، چلو خورشت، نان گردویی یا «جوزنون» (jozenun) و شیرمال (شیر تافتون) و با خود بر سر مزار امواتشان که غالباً در اطراف امامزاده دفن شده بودند میبردند و پس از فاتحه و قرآن خوانی خوردنیها را بین مردم تقسیم میکردند یا به عبارتی به نیت امواتشان و برای شادی روح آنها خیرات میکردند. (عسگری، دماوند، ٤٩/٩/١١)

این رسم هنوزهم درغالب شهرها و روستاهای ایران برپاست ازجمله:

در کرمان روز عید پس از نماز عید فطر برای فاتحه خوانی ابتدا بر سر مزار شهدا و سپس بر سر مزار اموات خود میروند و قرآن میخوانند. (عطاپور، کرمان، ١٣٨٦) در دامغان شب عید فطر به نیت خیرات برای اموات نان فطیر و سبزی پلو با گوشت درست میکنند و بین فقرا و مستمندان تقسیم میکنند. (شامانی، سمنان، ١٣٨٦)

٧- دیدار از خانواده های عزادار

در زابل خانواده هایی که به تازگی عزیزی را از دست داده بودند، عید فطر را عید اول میگفتند.

در چنین روزی عده ای از ریش سفیدان به منزل متوفی میرفتند و از صاحبان و اقوام درجه اول متوفی میخواستند که از عزا بیرون بیایند و گوسفند قربانی کنند و عید بگیرند پس از موافقت کسان متوفی، چند تن از زنان همسایه یا اقوام پیراهن سیاه را از تن زنان صاحب عزا بیرون میآوردند و پیراهن شادی بر تن آنها میپوشاندند. سپس اقوام متوفی چند گوسفند قربانی میکردند و ناهاری تدارک میدیدند و پس از نماز عید فطر نمازگزاران را برای صرف ناهار به منزل خود دعوت میکردند. (جهان تیغ، زابل، ٥١/٧/١٩)

در اردبیل خانواده هایی که عزادار بودند از صبح روز عید تا ظهر، درِ خانه هایشان بر روی مردمی که به دیدار آنها میآمدند باز بود و صاحبان عزا از مهمانان فقط با چای و خرما پذیرایی میکردند. گروهی صاحبان عزا را از عزا بیرون میآوردند: بدین ترتیب که یکی از اقوام نزدیک برای اشخاص عزادار چند قواره پارچه، نبات و یک کیسه حنا میبرد؛ ابتدا لباس سیاه را از تن صاحبان عزا بیرون میآورد و مقداری حنا را میخیساند و بر سرشان میگذاشت و در نهایت با تکه ای نبات که در دهان عزاداران میگذاشتند کام آنها را شیرین میساختند. (اصغرزاده ارجقی، خلخال، ٤٨/١/٢٤) در گرگان کسانی که عزادار باشند در خانه مینشینند تا اقوام و نزدیکان و دوستان به دیدنشان بروند و صاحبان عزا با چای، خرما و میوه از مهمانان پذیرایی میکنند.

(غرقابی، گرگان، ١٣٨٦)

در دانسفهان قزوین خانواده های عزادار هم ناهار تدارک میبینند تا از مهمانان با غذاهایی همچون خورش قیمه نسا، چلوگوشت و چلومرغ پذیرایی شود.

(یوسفیرامندی، دانسفهان، ١٣٨٦)

٨- مهمانیها

مراسم دید و بازدید بخصوص در اعیاد از گذشته متداول بود و چنانکه در قاضی جهان آذرشهر پس از برپایی نماز عید نوه هایی که برای اولین بار روزه گرفته بودند برای گرفتن هدیه یا جایزه به دیدار پدربزرگ ها و مادربزرگ ها میرفتند. (تاروردی، آذرشهر، ٥٤/٧/١) در اصفهان و زابل برای عید مبارکی به منزل بزرگان آبادی، محل و خانواده میرفتند. (یغمایی، نائین، ٤٨/٥/٢٥ / جهان تیغ، زابل، ٥١/٧/١٠) با استناد به مصاحبه تلفنی با فرهنگیاران شهرها وروستاهای کشورمان دید و بازدید عید فطر هنوز هم در سراسر کشور عزیزمان متداول است.

٩- حلالیت طلبیدن

در روز عید فطر کسانی که با یکدیگر قهر هستند یا بینشان کدورتی وجود دارد از یکدیگر حلالیت میطلبند و با یکدیگر روبوسی میکنند تا بینشان صلح و آشتی برقرار شود.

در بندر ماهشهر پیش از اقامه نماز عید فطر افرادی که با یکدیگر قهر بودند با وساطت روحانی آبادی با یکدیگر آشتی و صلح میکردند. سپس نماز عید فطر را به امامت همان روحانی به جا میآوردند. (فیصلی، ماهشهر، ٤٩/٤/٢)

در سنندج روز عید، بزرگ خانواده در بالای منزل مینشیند و تمامی فرزندان و نوه ها گرداگرد او جمع میشوند و همه از یکدیگر حلالیت میطلبند و اگر کدورتی در میان باشد آن را رفع میکنند. (کمندی، سنندج، ١٣٨٦)

١٠- هدایای عید فطر

در بردسیر روز عید فطر هر جوانی که نامزد داشت برای خانواده نامزد خود هدایایی میفرستاد؛ این هدایا را پیشکشی عید مینامیدند. مقدار هدایا متناسب با توانایی و بنیه مالی خانواده داماد بود. کسانی که توانایی مالی بیشتری داشتند گوسفند فربه ای را که پیشتر پشت آن را حنا بسته بودند، به همراه دستبند طلا یا نقره و مقداری شیرینی و کله قند به خانه نامزد خود میفرستادند و ظهر روز عید خانواده پسر به عنوان عید دیدنی به خانه دختر میرفتند و خانواده دختر از مهمان ها پذیرایی میکردند. (بردبار، کرمان، ٤٨/٢/٤)

در ابهر شب عید فطر هر کس که نامزد داشت برای نامزد خود تحفه میفرستاد این تحفه به «گلین پایی» (yigalin pa) یا هدیه عروس معروف بود که شامل: برنج، نان، گوشت، میوه های فصل، شیرینی، آینه، پارچه، زیورآلات و ... بود که در خونچه میگذاشتند و خونچه ها را با گل های زیبا تزیین میکردند و روی هدایا را با پارچه های حریر میپوشاندند و افرادی به نام «خونچه بر» (ebarxonc) یا «طبق کش» (̌tabaq kes)

خونچه ها را بر سر میگذاشتند و به همراه تنی چند از اقوام داماد با دف زدن و هلهله کردن راهی خانۀ عروس میشدند.

پس از رسیدن به خانه عروس پذیرایی میشدند و از طرف خانواده عروس به هدیه آوران (پایآوران nvaray apa) دستمال یا جوراب هدیه داده میشد. همچنین به دختران تازه به خانه بخت رفته از طرف خانواده دختر این پای فرستاده میشد که به آن «پای اول» میگفتند. (فراهانی، زنجان، ٤٩/٧/٨) در کهک پدربزرگ ها در چنین روزی به دختران و پسران نوجوان و نابالغی که ماه رمضان را روزه گرفته بودند، قطعه ای زمین، سهم آب یا درخت به عنوان عیدی هدیه میدهند. (جعفرزاده، قم، ١٣٨٦) در صومعه سرا روز عید عروس به دیدن مادر شوهر و خانواده همسرش میرود و خانواده ها بنا به وسعشان یک جوجه یا گوساله به عروسشان هدیه میدهند. داماد هم به تنهایی یا به اتفاق خانواده به منظور تبریک عید فطر به منزل عروس خود میرود و خانواده عروس پس از پذیرایی از داماد و خانواده اش به داماد پیراهن یا کت و شلوار هدیه میدهند. (زارع، صومعه سرا، ١٣٨٦)

١١- نذورات عید فطر

در تربت جام در آخرین شب ماه مبارک رمضان که به «الفه» (alafe) موسوم بود خانم ها حلوای نذری میپختند و به مسجد میبردند و عقیده داشتند ثواب نذوراتشان به مرده ها میرسد. (جامیالاحمدی، تربت جام، ١٣٤٨)

در شهرکرد کسانی که نذر داشتند آش نخود لااله الاالله میپختند بدین ترتیب که مقدار نخودی را که نذر داشتند تا با آن آش بپزند تهیه میکردند و از اول ماه مبارک رمضان تا روز آخر ماه رمضان این نخود را که شسته و در کیسه ای ریخته بودند با خود به مسجد میبردند و پس از نماز مغرب و عشا بین زنان نمازگزار تقسیم میکردند تا هر نمازگزار بر تک تک نخودها ١٠٠ مرتبه لااله الاالله و صلوات بخواند سپس روز عید تمامی همسایگان و آشنایان برای طبخ آش نذری در منزل یکی از نذرکننده ها جمع میشدند.

(نشاط تهرانی، شهرکرد، ٤٨/٣/١٢)

در برزک کاشان عده ای که نذر ٧٢ سکه به نیت ٧٢ شهید کربلا دارند در چنین روزی ٧٢ سکه خود را پس از اینکه حاجتشان برآورده شد بین حاضران در مصلی تقسیم میکنند و هر کس که حاجتی دارد سکه را میگیرد و خود نیز نیت میکند.

(جهانیبرزکی، کاشان، ١٣٨٦)

در تهران مرسوم است کسانی که نذر دارند با پختن شله زرد، آش رشته و قربانی کردن گوسفند و تقسیم آن در بین همسایگان، دوستان و آشنایان، آنها را در شادی این روز بزرگ سهیم میکنند. (دفتر پژوهش های خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، ١٣٨٤ (۴۹:

١٢- غذاها و نان های روز عید فطر

در شهرهای مهاباد و اشنویه غذای خانواده ها چلوخورشت و سبزی بود که در مجمعه های مسی گذاشته میشد و آنها را به مسجد میبردند و در مسجد در کنار هم غذای روز عید را صرف میکردند. (سلیمی، اشنویه، ٧٧/٤/٢١ / شریفی، مهاباد، (۴۹/۹/۱۰

در سمنان زرشک پلو، رشته پلو و سبزیپلو طبخ میشد که داخل پلوها حتماً گوشت قرار میدادند. (نورانیان، سمنان، ٤٩/٨/٣)

در سنندج «قلیه» (gelya) تدارک میدیدند که از گوشت، شیره انگور، لپه و کشمش تهیه میشد. (سلیمی، سنندج، ٧٧/٤/٢١)

در کیاسرای رشت روز عید سفره ختم رمضان پهن میکردند و در سفره آش شیر، رشته خشکار و نان برنجی میگذاشتند و اهل خانه قبل از رفتن به نماز عید از این خوراکیها میخوردند. (امیری، کیاسرا، ٤٨/٣/١)

غذای معمول روز عید در اصفهان «آش رشته» و در فین کاشان «آش نعناع داغ» و درساوه «آش ترش» یا «آش سرکه» است. (براتی، اصفهان، ١٣٨٦/ آزادبخش، کاشان، ١٣٨٦ / بهرامی، ساوه، ١٣٨٦)

در تهران صبح روز عید حلوای مخصوصی به نام «کاچی» طبخ میشود که بچه ها با بردن ظرفی از آن به خانه همسایگان و اقوام عیدی دریافت میکنند و در «خنج» حلوای آویشن تهیه میشود. (خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، ١٣٨٢: ٧-٨)

در مشهد غذای روز عید «یخمی» (yaxmi) یا همان چلو گوشت است. (ضرغامی، مشهد، ١٣٨٦)

تحلیل

استقبال از عید فطر: کارکرد آشکار رسم خانه تکانی تمیزی و نظافت فردی و اجتماعی است و کارکرد پنهان آن مشارکت در آیین استقبال از عید و هدف آن آمادگی افراد در بزرگداشت این روز مبارک است و اعمالی مانند خرید لوازم و البسه نو، شیرینی و میوه برای مهمانان، حنا بستن، عود دود کردن همگی اعمال شادیآفرین هستند و عاملی به شمار میروند در کاهش اضطراب ها، دلتنگیها و غم ها که سبب تقویت آرامش روحی میشود.

وجود این کنش ها (رفتارهای ارادی) به صورت یک عرف اجتماعی است و انجام آنها از طریق اعضای خانواده ها، نهادها و دیگر مراکز باعث حفظ الگوهای مثبت فرهنگی میشود و چون برخاسته از نهاد دین است سبب یگانگی و انسجام افراد جامعه میگردد.

رؤیت هلال عید فطر: میتوان گفت این رسم یک ساخت است و شامل یک سری رفتارهای نهادی شده برای رسیدن به اهداف مشخصی است. امروزه از طرف دفتر مقام معظم رهبری رؤیت هلال عید به طور رسمی اعلام میگردد و مردم هم به واسطه صواب آن به صورت فردی و جمعی سعی میکنند هلال عید را رؤیت کنند و دیدن سبزه، آب، نقره، گل و چهره کودکان را پس از رؤیت هلال عید خوش یمن میدانند.

در گذشته جارچیها مردم را از حلول ماه شوال باخبر میساختند اما امروزه رسانه ملی وظیفه اطلاع رسانی را برعهده دارد. در اینجا هدف که همانا آگاه کردن مردم است پذیرفته شده و وسیله تغییر یافته است یعنی ریش سفیدان و جارچیها جای خود را به رسانه ملی (صداوسیما) داده اند.

وداع با ماه رمضان: در آخرین روز ماه رمضان و شب عید فطر هر یک از مراسم ختم قرآن، احیا و الوداع خوانی رفتاری نهادینه شده است و برای رسیدن به فیض معنوی و پاداش الهی این رسوم به واسطه کارکرد مثبت شان از گذشته تا به امروز استمرار داشته است و چون این کنش ها برخاسته از نهاد دین است باعث حفظ انسجام و یگانگی نظام اجتماعی میشود.

این اعمال از یک سو نشان دهنده انگیزه شخصی است و از سوی دیگر چون برای همگان دعا میشود عملی است که بر منافع جمع متکی است و از آنجا که روح توحید در فضایل اخلاقی که دین اسلام بدان دعوت میکند ساری و در اعمال مردم که بدان مکلف شده اند جاری است لذا خواندن «نماز»، «قرآن»، «دعا» و «ذکر استغفار» هم روح را جلا میدهد و هم ارتباط انسان را با خدا قویتر میسازد و زنگار وجود انسان را از ناپاکیها میپالاید و اجر و پاداش الهی و برکات دنیایی و اخروی برای کنشگر دارد.

نماز عید فطر: این اعمال یک ساخت هستند چه این اعمال به صورت فردی انجام گیرد یا به صورت گروهی وسیله ای برای سپاسگزاری و شکر از نعماتی است که خداوند به آنها ارزانی داشته و نمایشی از عبودیت در محضر الهی است و چون تمامی نسل ها در کنار یکدیگر اعمال را انجام میدهند سبب رشد اجتماعی، اخلاقی، سیاسی، فرهنگی و دینی نمازگزاران میشود. کارکرد آشکار این رسم اجرای مناسک مذهبی و برپایی نماز است، هر چند واجب نیست و کارکرد پنهان آن همان همدلی، خلوص و همرنگی تمامی شرکت کنندگان در این همایش بزرگ الهی است.

پرداخت زکات فطره: این امر واجب الهی و مربوط به نهاد دین است و نشان دهنده نهایت تعهد و دانستن مسئولیت در قبال فرامین الهی است. کارکرد آشکار این رسم تأمین نیاز مادی فقرا و کارکرد پنهان آن مبارزه با نفس اماره است که همانا رسیدن به مراتب عالی اخلاقی است.

زیارت اهل قبور و خیرات برای اموات: این رسم انتظام اجتماعی و یک وسیله قابل قبول برای دست یافتن به هدف است. رفتن به قبرستان موجب پند، عبرت و زهد در دنیا میشود و بیانگر این حقیقت است که یاد و خاطره درگذشتگان عزیز خود را با ذکر صلوات و استغفار و آیاتی از قرآن زنده بداریم و قدرشناس خوبیهایشان باشیم.

کنش خواندن قرآن و دادن خیرات برای بازماندگان و درگذشتگان با استناد به آیه ١٠ سوره «حشر» که دعا و استغفار را برای مردگان مفید و سودمند میداند و آن را نه تنها سبب آرامش روحی ـ روانی و احساس رضایت و تسلی خاطر بازماندگان بلکه سبب رحمت الهی و آمرزش برای درگذشتگان ذکر میکند و چون این رسم نشأت گرفته از اعتقادات دینی است سبب تحکیم اعتقادات، ارزش ها و هنجارها میشود.

دیدار از خانواده های عزادار: کنش اجتماعی دیدار از خانواده های عزادار با تأسی از سیره پیامبر و ائمه معصومین متأثر از ارزش های دینی و مربوط به نظام اعتقادی است که فرد آن را از اجتماع طی فرایند اجتماعی شدن به دست میآورد و باعث میشود نظام اجتماعی نظم یابد. کارکرد مثبت این کنش که دلداری از خانواده های عزادار و همدردی با آنها میباشد سبب استمرار آن درجامعه میشود.

دید و بازدید، مهمانیها: در اینجا دید و بازدید به عنوان یک ساخت رفتاری است که از نهاد دین برگرفته شده و سبب همبستگی و وفاق جمعی میشود. با استناد به قرآن که مسلمانان به صله ارحام در سوره «نسا» آیه (١) و در سوره «رعد» آیات ٢١ و ٢٢ سفارش شده اند و با تأسی به سیره پیامبرگرامی(ص) و امامان معصوم علیهم السلام که برای صله رحم آثار و فواید بسیاری ذکر کرده اند ازجمله: محبوبیت نزد خدا، افزایش روزی، طول عمر، ورود به بهشت، آسان شدن حساب در قیامت، برطرف شدن فقر، محبوبیت در خانواده ها و ... بر انجام این رسم اصرار میورزند و براساس نظریه ساخت ـ کارکردی چون کارکرد این رسم سبب تقویت روابط خانوادگی، رشد اجتماعی فرزندان، بهداشت روانی، ایجاد همدلی، پاداش دنیوی و اخروی از باریتعالی است بدین جهت هنوز استمرار دارد.

حلالیت طلبیدن: کارکرد پنهان این رفتار (ساخت) ایجاد آرامش روحی و روانی و کارکرد آشکار آن صلح و دوستی است. از آنجا که این هنجار از طریق خانواده ها به فرزندان آموزش داده میشود سبب حفظ الگوهای فرهنگی و تحکیم روابط میگردد.

هدیه دادن: این رسم یک ساخت و یک کنش اجتماعی متقابل است و وسیله ای است برای رسیدن به هدف. آن هنگام که عروس و دامادها بیواسطه یا از طریق خانواده هاشان به یکدیگر هدیه میدهند در واقع شعله عشق و محبت در آغاز پیوندشان فروزان تر و انس و الفت بین اقوام و نزدیکان دو خانواده مستحکم تر میشود. این امر نشأت گرفته از حدیث شریفی است که میگوید با هدیه دادن محبت و دوستیها را محکم تر سازید. این یک ارزش اجتماعی است که از اعتقادات دین برخاسته و باعث وفاق و یگانگی اعضای جامعه میگردد و چون این عمل از طریق خانواده انجام میگیرد سبب میشود تا این رسم در فرزندان نهادینه شود و آنها جامعه پذیر و در نهایت فرهنگ پذیر شوند.

آن هنگام که پدربزرگ ها، مادربزرگ ها یا والدین در روز عید به فرزندان خود عیدی میدهند عواطف تقویت میگردد. رشد اجتماعی فرزندان بیشتر میشود و مهرورزی به کودکان و نوجوانان آموزش داده میشود. پس از آنجا که کارکرد مثبت دارد این رسم هنوز هم مستمر است.

نذورات (نذری دادن) : نذری دادن یک ساخت است که کارکرد آن تقویت اعتماد و توکل به حضرت باریتعالی است. این توکل به حضرت حق، اعتماد به نفس را تقویت میکند و ادای نذر که کارکردش تأمین نیازهای مادی و معنوی مستمندان است چون از نهاد دین برگرفته شده سبب همبستگی خواهد شد و کارکرد مثبت این رسم سبب استمرار آن است.

طبخ غذا در شب و روز عید فطر: طبخ غذا و صرف آن در کنار اعضای خانواده، دوستان و آشنایان نشان از الگوهای جمع گرایی و عاطفه گرایی است. این در کنار هم بودن ها، گپ زدن ها، خندیدن و شادی کردن ها سبب افزایش انس، الفت و همبستگی خانوادگی است و این همبستگی سبب میشود فرزندان در کنار خانواده بودن را تجربه شیرینی بدانند و خانواده را کانون مقدس و پاکی بدانند که سبب آرامش روحی، روانی و تقویت رشد اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی میشود.

بهره رسانه ای از مناسک عید فطر

وسایل ارتباط جمعی آیینه تمام نمای زندگی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر کشوری است و در این میان رادیو و تلویزیون به منظور ترویج و تبلیغ رفتارهای دینی و مناسک خاص از جایگاه ویژه ای برخوردار است زیرا مأموریتی راهبردی در انتقال مفاهیم و ارزش های دینی بر عهده دارد.

١ـ عید فطر یکی از بزرگ ترین اعیاد اسلامی است که نویدبخش پیروزی انسان در جهاد با نفس بوده و به شکرانۀ تزکیه و تهذیب روح برپا میگردد. پس فضای کلی برنامه ها باید بسیار شاد و مفرح بوده و متناسب با ارزش های اسلامی باشد و از مجموعه تمهیدات رسانه ای برای شادیآفرینی و ایجاد انبساط خاطر مخاطبان بهره گرفته شود.

٢ـ با عنایت به جایگاه عید فطر در میان اعیاد اسلامی، استفاده از موسیقی مناسب برنامه های مختلف بومی میتواند نقش مهمی در خلق فضای شاد و مفرح داشته باشد.

برای پخش این برنامه ها باید ضمن رعایت حدود اسلامی از ظرفیت های موسیقی ملی و مقامی ایران بهره جست. نغمه ها و آهنگ های شاد در حوزه موسیقی سنتی و محلی هم در ایجاد شادی نقش دارد و هم حس همبستگی فرهنگی را در جامعه گسترش میدهد.

٣ـ آیین ها و مراسم محلی و بومی اقوام گوناگون ایرانی میتواند دستمایه تهیه و پخش برنامه های عید فطر قرار گیرد که معمولاً از اصالت فرهنگی برخوردار است.

٤ـ تهیه گزارش از برگزاری هر یک از مراسم عید فطر و برجسته سازی کارکردهای مثبت آنها.

٥ ـ نظرسنجی از مردم در روز عید فطر در خصوص مراسم این روز درخصوص میزان و شیوه های شادیآفرینی جشن عیدفطر که از رسانه ملی پخش می شود یا در فرهنگسراها و دیگر نهادها اجرا میگردد و انتظارات مردم از مسئولان در خصوص شادی بخشی و... و.

٦ ـ پوشش دهی به «مناسک و مراسم» شادیآفرین عید فطر در رادیو و تلویزیون.

٧- میزگردهای کارشناسی تحلیل و بررسی فرهنگ عامه، عناصر، مدل ها و نگاره های فرهنگی در بحث آداب و رسوم عید فطر به منظورچگونگی معرفی، احیا و انتقال به نسل امروز.

٨ ـ بازسازی مراسمی که در گذشته مرسوم بوده و مقایسه آن با رسوم امروزی به شکل فیلم، انیمیشن و...

٩ـ مستندسازی در خصوص تأثیر هر یک از رسوم شایسته بر روی دیگر نهادها با عنایت به اینکه جشن ها مانع از نابهنجاری، کاهش اضطراب و دارای اثرات مثبت هستند.

جمع بندی

شب و روز عید فطر در فرهنگ دینی از جمله شب ها و روزهای شریفی است که در فضیلت و ثواب عبادات در این دو موعد مقدس احادیث بسیاری نقل شده است و مردم ایران اسلامی با تأسی به سیره عملی معصومین (ع) به انجام اعمال با آداب و تشریفات خاصی میپردازند و چون فرهنگ دینی با تار و پود زندگی مردم گره خورده جزئی از فرهنگ مردم شده است.

با بررسی تحلیل مراسم عید فطر براساس نظریه ساختی ـ کارکردی پارسونز و مرتون به این نتیجه رسیده ایم که این مراسم سبب انسجام، وحدت، همبستگی و وفاق جمعی در جامعه میشود و چون تمامی این رسوم از نهاد دین برخاسته و کارکردهای مثبت داشته است برقرار مانده و استمرار بخشیدن به آنها از طریق نهاد اجتماعی مانند خانواده، مدرسه، مسجد و بویژه رسانه ملی به حفظ الگوهای فرهنگی این عناصر فرهنگی میانجامد و جامعه ای منتظم، متعادل و متوازن را سبب میشود.