به گزارش مشرق، علی نورآبادی، نویسنده و پژوهشگر در مطلبی نوشت:

وقتی بهروز مرادی بعد از آزادی خرمشهر بر روی تابلو ورودی شهر نوشت: «به خرمشهر خوش آمدید، جمعیت ۳۶ میلیون نفر» یعنی این که خرمشهر دیگر فقط یک شهر در گوشه شمال غربی ایران و خوزستان نبود بلکه «شهری در آسمان» و البته در قلب مردم ایران شده بود.

سوم خرداد ۱۳۶۱ و با آزادی خرمشهر این شهر به نماد مقاومت و ایستادگی و پیروزی ملت ایران دربرابر متجاوزان تبدیل شد. قرار بود در بازسازی هم خرمشهر به نماد یک شهر اسلامی و نمونه انقلاب اسلامی تبدیل شود. برخی حتی می خواستند با ژاپن در بازسازی یک شهر جنگزده رقابت کنند و خرمشهر را نیز مانند ناکازاکی و هیروشیما دوباره زنده کنند. اما آیا این گونه شد؟ مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سال گذشته کتابی منتشر کرد با عنوان «بازسازی خرمشهر». این کتاب، در واقع پایانامه دکتری شریف مطوف استاد دانشگاه شهید بهشتی است که متاسفانه به دلیل ابتلا به کرونا درگذشت. در این کتاب سیر بازسازی خرمشهر بعد از ۱۹ ماه اشغال عراق به خوبی توضیح داده شده است. ضمن معرفی کتاب، خلاصه ای از سیر و نحوه بازسازی خرمشهر در این یادداشت آورده می شود:

«... یک خانواده کم بضاعت خرمشهری که پیش از جنگ، به زحمت زیاد توانسته بود خانه ای کوچک در نزدیکی بلوار چهل متری برای خود بسازد با شروع جنگ در سال ۵۹ مجبور به ترک شهر و آواره شد. هنگامی که خرمشهر در ۳ خرداد ۶۱ آزاد شد، این خانواده با خوشحالی به شهر بازگشت تا ببیند خانه شان توسط ارتش متجاوز بعث کاملا تخریب و به گونه ای تسطیح شده بود که سربازان عراقی در آن فوتبال بازی می کردند. تلاش این خانواده برای بازسازی خانه خود در سال های ۶۱ و ۶۲ به جایی نرسید و با شدت گرفتن جنگ در سال های ۶۳ تا ۶۷ آنها بار دیگر از شهر آواره شدند. پس از پایان جنگ، مدتی منتظر تهیه طرح جامع شدند تا این که به آنان اطلاع داده شد با تغییر کاربری، خانه آنها همراه با خانه های همسایگان به محل احداث دادگستری خرمشهر تخصیص داده شده و به آنان زمینی معوض در باتلاق های خارج از شهر {معروف به کوی معین} اختصاص داده شده است. آنها جای دیگری نداشتند. این خانواده شروع به ساخت خانه جدیددر زمین باتلاقی شمال شهر می کنند اما پول معوضی که دریافت کرده بودند عمدتا در اجرای عملیات خاکریزی و پر کردن باتلاق هزینه شد. آنها عملا در مخروبه ها زندگی می کردند. این داستان تعداد زیادی از خانواده های فقیر خرمشهری بود که با شروع جنگ تحمیلی آواره شدند و به دلیل طرح جامع بازسازی،‌ بی خانمان شدند.» (بازسازی خرمشهر، شریف مطوف، ص ۲۷۹)

۱/ حجم تخریب های خرمشهر

بر اساس برآوردهای مشاوران، تخریب در خرمشهر به دو صورت گرفته بود، یکی تخریب با بلدوزر و لودر و مواد منفجره که در دو مسیر موازی به طول چهار کیلومتر و عرض ۳۰۰ - ۴۰۰ متر از شرق شروع می شد و به سمت غرب تا سواحل اروندرود امتداد پیدا می کرد. میزان تخریب این بخش بافت شهری با روی هم گذاشتن آوار و تشکیل خاکریز صد در صد بوده به گونه ای که حتی تشخیص حدود مالکیت خانه ها دشوار بوده است. حدود یک سوم بافت شهری در دوره ۱۹ ماهه اشغال ۱۰۰ درصد تخریب و تسطیح شده بود. مساحت تقریبی بافت تسطیح شده ۸۸۸ هزار مترمربع تخمین زده شد. دوم، بخش هایی که ساختمانها بر اثر مبادله آتش در طی جنگ به شدت تخریب شده و یا آسیب دیده بود. بر اساس برآودها ۱۹۳۰۳ واحد مسکونی در خرمشهر به طور کلی تخریب شدند که از این تعداد در حدود ۲۲ درصد به طور کامل تخریب شده و حدود ۱۱ درصد آسیب هایی بین ۷۵ تا ۱۰۰ دیدند. همچنین بیش از ۱۰ درصد واحدها نیز بین ۵۰ تا ۷۵ درصد خسارت دیدند. (ص ۲۱۷) همچنین برای بازسازی شهر باید حجم عظیمی در حدود ۵ میلیون متر مکعب آوار برداری می شد. (ص ۲۶۲)

۲/ برای بازسازی خرمشهر دو دیدگاه اصلی مطرح بود:

الف: برخی معتقد بودند از فرصت تخریب باید به نحو احسن استفاده کرد و شهر را بر اساس اصول معماری و شهرسازی اسلامی و انقلابی از نو ساخت. یعنی به جای خرمشهر تخریب شده، شهر جدیدی ساخته شود. این دیدگاه را معاون وقت وزیر مسکن و شهرسازی مطرح کرد که همزمان ریاست ستاد بازسازی خرمشهر را که نهاد مردمی و غیردولتی بود، برعهده داشت. این دیدگاه با مخالفت مردم و نمایندگان مواجهه می شود اما او با اصرار می خواهد بازسازی را براساس این تفکر به پیش ببرد.

ب: دیدگاه دوم که مردم خرمشهر و نمایندگان آنها مدافعش بودند این بود که خرمشهر را باید در همان مکان قبلی و قدیمی ساخت. آنها بر بازسازی سریعتر شهر اصرار داشتند تا مردم آواره زودتر به خانه و زندگی خود برگردند و هم ریشه های فرهنگی و اجتماعی و کالبدی شهر حفظ شود. (ص ۱۷۷)

۳/ بازسازی خرمشهر به طور کلی در سه دوره تقسیم می شود:

الف: امام بعد از فتح خرمشهر در پیامی به نیروهای جهاد سازندگی گفت: «بازسازی را امری مانند جنگ بدانید و سعی کنید آن را از طریق مردم حل کنید.» بعد از تاکید امام برای بازسازی خرمشهر، فعالیت ها برای بازسازی بلافاصله شروع شد. مرحله نخست از ۶۱ تا ۶۲ بود که در آن بازسازی همزمان با جنگ شروع شد اما از نظر اجرایی در این سال ها تنها کارهای مرمتی ساده در ساختمان های عمومی که نیروهای نظامی و دستگاه های اداری باید از آن استفاده می کردند، صورت گرفت.

ب: دوره دوم از ۶۳ تا ۶۷ که بازسازی به دلیل تشدید جنگ متوقف شد.

ج: دوره سوم بازسازی از ۶۸ شروع شد و تا پایان ۷۵ که پایان رسمی بازسازی خرمشهر اعلام شد، ادامه داشت. (ص ۲۵۵)

پس از پذیرش قطعنامه در تیر ۶۷، امام در پیامی تاکید می کند که در بازسازی شهرها مکان هایی به عنوان نماد مقاومت مردم و جنایات دشمن متجاوز حفظ و نگهداری شود. در مرداد ۶۷ معاون شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی و رئیس ستاد معین بازسازی خرمشهر که همزمان رئیس کمیته بازسازی خرمشهر هم بود در مقاله ای پیشنهاد می کند که باید ویرانی های خرمشهر و قصرشیرین را به عنوان موزه های جنگ حفظ شود. باید به جای بازسازی این دو شهر، شهرهای جدیدی در مکان های مجاور ساخته شود. او برای شهر جدید خرمشهر، مکانی را واقع در شمال شهر قبلی در کنار کارون معرفی می کند. معاون وزیر قبلا هم همین پیشنهاد را در سال ۶۱ و پس از آزادی شهر مطرح کرده بود اما مردم و نمایندگان خرمشهر با آن مخالف کرده بودند. او حالا با استفاده از پیام امام، دوباره پیشنهادش را مطرح می کند.

در مرداد ۶۷ استاندار وقت نیز اعلام می کند: دولت تصمیم گرفته است خرمشهر ویران شده به عنوان موزه جنایات جنگی حفظ و نگهداری شود و به جای آن شهر جدیدی برای مردم در منطقه شمال شرقی خرمشهر (کوی معین) ساخته شود. اما مردم و نمایندگان بار دیگر با این پیشنهاد مخالفت می کنند. حتی یکی از نمایندگان نامه ای به امام می نویسد و درباره پیامدهای این طرح و تصمیم توضیح می دهد و از آن ابراز نگرانی می کند. (ص ۲۶۶ - ۲۶۷) آنها معتقدند هزینه ساخت درجای شهر بسیار کمتر از شهر جدید است. مسئله مهمتر مربوط به ساختار اجتماعی و فرهنگی شهر بود که با جابجایی آن آسیب های زیادی می دید. در کل، مردم خرمشهر حاضر نبودند شهر و دیار خود را ترک کنند و به جای دیگری بروند. در نهایت در آبان ۶۷ دولت تصمیم گرفت خرمشهر به صورت درجا و در همان مکان قبلی بازسازی شود و با انتقال آن مخالفت کرد. (ص ۲۶۸)

۴/ اعتبارات بازسازی خرمشهر

سهم بودجه بازسازی در کشور از کل بودجه دولت بین ۱ تا ۳ درصد در نوسان بوده است. اعتبار بازسازی خرمشهر هم با توجه به کاهش و افزایش درآمدهای دولت (با توجه به میزان فروش نفت) کم و زیاد شده است. مثلا در سال ۶۱ و ۶۲ حدود ۲۰۰ میلیون تومان برای بازسازی خرمشهر اختصاص یافت. این بودجه در سال ۶۳ به ۲۵۰ میلیون تومان افزایش یافت اما در سال های ۶۴ و ۶۵ که قیمت نفت پایین آمد و درآمدهای دولت کم شد، بودجه بازسازی خرمشهر هم به حدود ۲۳ و نیم میلیون تومان کاهش یافت. ضمن این که تشدید جنگ در جنوب هم عملا بازسازیها را متوقف کرده بود. (ص ۲۸۸) البته بودجه بخش بازسازی کل کشور و خرمشهر بعد از پایان جنگ دوباره روند افزایشی پیدا کرد. از سال ۶۸ برای نخستین بار بودجه بازسازی از بودجه دفاعی به صورت مجزا به تصویب رسید و از حدود ۷ میلیارد تومان در سال ۶۸ به ۳۵ میلیارد تومان در سال ۷۱ رسید. (ص ۲۸۹)

۵/ فرایند عملی بازسازی خرمشهر

پس تصویب بازسازی خرمشهر در دولت، فرایند تهیه طرح جامع و ابلاغ آن تا سال ۶۹ طول کشید. شیوه های اجرایی بازسازی خرمشهر هم در طول این مدت چند بار تغییر کرد.

بالاخره روند بازسازی شتاب زیادی گرفت. در طرح بازسازی، تعریض خیابانهای پیشین شهر به صورت گسترده در نظر گرفته شده بود. در این امر باعث شد حدود ۲ هزار پلاک مسکونی و تجاری نتوانند خانه و مغازه های خود را جداسازی کنند و باید به حاشیه شهر در جایی به نام کوی «معین» منتقل می شدند.» (ص ۲۴۹)

با وجود همه مشکلات، روند عملیات اجرایی بازسازی خرمشهر از سال ۷۱ تا ۷۴ با سرعت نسبی بهتری ادامه یافت. از جمله دلایل این مسئله، تکمیل بازسازی برخی زیرساخت های شهری بود که باعث تشویق مردم به بازگشت به شهر و ساخت واحدهای مسکونی و تجاری خود شد. آمارها نشان می دهد روند بازسازی در خرمشهر از سال ۷۰ شدت گرفت و در سال ۷۳ به اوج خود رسید. در این سالها بیشتر متقاضیان توانستند تسهیلات و جواز ساخت و ساز بگیرند و واحدهای خود را تکمیل کنند. آمارها نشان می دهد از حدود ۳۲ هزار پرونده متقاضی بازسازی واحدهای مسکونی و تجاری تشکیل شده در خرمشهر، حدود ۵۹ درصد آنها تا شهریور ۷۳ موفق به ساخت واحدهای مسکونی خود شدند. (ص ۳۰۳) سازمان برنامه و بودجه کشور اعلام کرد همه خسارت دیدگان باید تا پایان سال ۷۴ تقاضاهای خود را تحویل مراجع مربوط دهند چون تا آخر این سال، پرداخت خسارت به پایان می رسد. این اقدام در پی آن بود که دولت می خواست تا پایان سال ۷۵ پرونده بازسازی خرمشهر را ببندد. (ص ۲۹۷)

به هر حال دولت وقت می دانست که تا انتخابات خرداد ۷۶ باید جای خود را به دولت بعدی دهد، تلاش کرد برنامه بازسازی خرمشهر را تا پایان ۷۵ به صورت رسمی پایان دهد. به همین مناسبت دومین همایش بین المللی بازسازی در اسفند ۷۵ در دانشگاه تهران برگزار شد و رئیس جمهور در این همایش اعلام کرد که برنامه بازسازی مناطق جنگزده از جمله خرمشهر به صورت رسمی پایان یافته است. (ص ۳۱۵)

هر چند برنامه بازسازی رسما یایان یافته اعلام شد اما بخشی از عملیات بازسازی فیزیکی هنوز پایان نیافته بود. در همین سال مسئولان خرمشهر اعلام کردند که هنوز ۴۰ درصد خرمشهر بازسازی نشده است. زیرساخت های شهری، بویژه شبکه آب و فاضلاب شهر به دلیل پایین بودن سطح زمین شهر نسبت به سطح دریا در طول جنگ آسیب زیادی دیده بود و اصلاح و مرمت نشد. شبکه آب و فاضلاب خرمشهر نیز بازسازی نشده باقی ماند و مانند دیگر شهرهای خوزستان به مهم ترین چالش تبدیل شد. مشکلات آب و فاضلاب شهرهای خوزستان حتی تا دهه ۹۰ نیز ادامه یافت و همچنان یکی از شکایات و مشکلات مردم این استان بوده است.

همچنین تغداد زیادی از خانه های خرمشهر حتی در کوی آریا که منطقه اعیان نشین شهر بود به دلیل بازنگشتن ساکنان آنها مخروبه باقی ماند. در این مخروبه ها مهاجران جنگ زده با وضع بسیار دردناکی از فقر و ویرانی ساکن شدند. اما بدترین منطقه خرمشهر، کوی «معین» بود که به منطقه فقیرنشین و حاشیه ای شهر تبدیل شد. بسیاری از مردم فقیر که به کوی معین منقل شده بودند از کمترین امکانات شهری برخوردار بودند. این منطقه زیرساخت های شهری نداشت و واحدهای مسکونی نیز نیمه تمام مانده بود. ستاد بازسازی معین هم در پایان ۷۵ و با علام رسمی اتمام بازسازی خرمشهر، از منطقه خارج شد و این منطقه را نیمه تمام رها کرد. بسیاری از خانه های ناتمام به صورت مخروبه در آمد که به محل معتادان و بزهکاران تبدیل شد. (ص ۳۰۱)

۶/ تعدد مراکز تصمیم گیری و موازی کاری ها

به طور کلی بازسازی مناطق جنگی از اوخر سال ۶۰ و اوایل ۶۱ آغاز شد. بازسازی روستاها ابتدا برعهده جهاد سازندگی گذاشته شد اما پس از مدتی کوتاهی بازسازی مسکن روستایی به بنیاد مسکن واگذار شد. بازسازی شهرها به طور کلی جزو وظایف وزارت مسکن و شهرسازی قرار داده شد اما مقرر شد نهادهای مردمی بسیاری در بعنوان ستادهای معین به بازسازی شهرها کمک کنند. نهادهای مردمی که در بازسازی شهرها شرکت کردند. عمدتا تحت سازماندهی یا هماهنگی نهادهای ائمه جمعه استانها شکل گرفت.

مثلا ستاد معین بازسازی سوسنگرد را ستاد امام جمعه وو نماینده امام در مازندران برعهده گرفتند. آستان قدس معین بازسازی هویزه شد و غیره. استان تهران نیز ستاد معین بازسازی خرمشهر تعیین شد، خرمشهری که پس از آزادی به نماد ملی مقاومت و پیروزی ایرانیان تبدیل شده بود. امام جمعه وقت تهران با اعلام این خبر گفت: مردم استان تهران همه با هم مسئولیت بازسازی خرمشهر را برعهده دارند و اگر همه کمک کنند تمام هزینه های بازسا زی خرمشهر از عموم مردم جمع آوری شده و تحت نظر ستاد معین در بازسازی شهر هزینه می شود. (صص ۲۵۱ - ۲۵۲) با احساس افتخار و غروری که مردم از آزادی مناطق اشغال شده و بویژه خرمشهر می کردند از این امر استقبال کردن و کمک برای بازسازی را نیز در ادامه جنگ می دانستند.

اما تعدد مراکز تصمیم گیری، موازی کاریها، اختلاف نظرها، ناهماهنگی ها و تداخل ها از جمله عوامل اصلی ناکامی و مشکلات بازسازی شهرهای جنگزده بود. مثلا در بازسازی خرمشهر چهار سازمان و نهاد (سازمان بازسازی کشور، سازمان بازسازی خرمشهر،‌ ستاد معین بازسازی خرمشهر و شهرداری خرمشهر) به طور همزمان در بازسازی شهر حضور داشتند که هم به دلیل وضعیت جنگی و شتابزدگی و هم به دلیل ساختار اداری، هماهنگی چندانی بین آنها وجود نداشت. (ص ۲۶۳) این ستادها به دلیل ناهماهنگی در تقسیم کار و فعالیت ها بویژه در کارهای اجرایی در سطوح محلی یا بی نظمی و تعدد مسئولان و مسئولیت ها و در نتیجه اتلاف منابع تا پایان سال ۷۵ به حیات خود ادامه دادند تا این که دولت به صورت رسمی پایان عملیات بازسازی را اعلام کرد و ستادهای بازسازی منحل شدند. (ص ۲۵۳)

۷/ تجربه تلخ بازسازی خرمشهر

خرمشهر که بر اساس برنامه های بازسازی و شعارها قرار به یک شهر آرمانی و شهر نمونه اسلامی و انقلابی تبدیل شود و می خواستند با هیروشیما و ناکازاکی رقابت کنند اما در عمل و واقعیت به عرصه ای برای آزمون و خطا تبدیل شد. بازسازی خرمشهر به دلایل مختلف (از جمله بی تجربگی و غیره)، مخلوطی از سردرگمی و تجربه اندوزی در عمل شده بود. این تجربه ها و آزمون و خطاها هزینه های زیادی هم برای دولت و هم برای مردم خرمشهر داشت. دولت، هزینه های زیادی برای بازسازی شهر صرف کرد اما در نهایت مردم جنگزده نیز از نتیجه راضی نبودند. (ص ۳۰۷ - ۳۰۸) بدین ترتیب نه آثاری از تخریب ها و جنایات متجاوز به عنوان یادگاری برای نسل های بعدی در خرمشهر حفظ و نگهداری شد،‌ نه شهر براساس برنامه ها و آرمانها بازسازی شد و نه مردم جنگزده از بازسازی ها راضی بودند. بعد از گذشته سالها از پایان جنگ نه تنها خرمشهر بلکه حتی اهواز و دیگر شهرهای خوزستان هنوز گرفتار فقر، حاشیه نشینی و مشکلات آب و فاضلاب هستند. جالب است که بعد از ۴۰ سال هنوز آب و فاضلاب مهم ترین مشکل مردم خوزستان است آن هم در استانی که در کنار دریاست و به استان رودخانه ها شهره است.