به گزارش گروه دفاع و امنیت مشرق، در چند هفته اخیر مستندی با عنوان "شکار طبس" از رسانه ملی پخش شده است که در طی آن ها اطلاعات جدیدی در خصوص شکار پهپاد شناسایی RQ-170 منتشر شده است. این مستند که به تاریخ 18 بهمن ماه امسال در برنامه "ثریا" از شبکه اول سیما پخش شد، برای اولین بار اولین فیلم های استخراج شده از "جانور قندهار" را منتشر کرده و به تمامی حرف و حدیث ها در مورد عدم توانایی ایرانی برای رمزگشایی از این میهمان ناخوانده آسمان ایران پایان داد.

 اما در طول این مستند چند نکته بسیار جالب دیگر نیز از توانایی های دفاعی جمهوری اسلامی ایران به نمایش درآمده که به دلایل مختلف توسط کارشناسان و مدیران حاضر در این برنامه اشاره ای به آن نشد. می توان این سکوت و صرف پخش دو تصویر را به نوعی فرستادن کدهایی عملیاتی به دشمنان ایران دانست. اما این دو تصویر چه بودند و چه نکاتی را به همراه داشتند؟

در بخشی از این مستند تصویری از نمایشگر یکی از سیستم های شناسایی اپتیکی ایران به نمایش درآمد که بر اساس آن مشخص شده بود که جمهوری اسلامی ایران در سال 1388 موفق به رهگیری یک فروند هواپیمای شناسایی RQ-170 شده است. در ابتدا باید این مسئله را طرح کنیم که به زبان ساده سامانه های الکترواپتیکال با استفاده از ترکیبی از داده های بصری و الکترونیکی، شیئی را کشف و رهگیری می کند.

این سیستم به عنوان مکمل در کنار سامانه های راداری برای کشف اهداف مختلف هوایی به کار می رود. نکته مهم در این جا این است که معمولا هواپیماهای شناسایی که به حریم هوایی یک کشور نفوذ می کنند سعی می کنند تا در بالاترین سقف پروازی ممکن حرکت کنند.


با این فرض و البته علم به این نکته که RQ-170 پیش از شکار برای نظامیان ایران ناشناخته نبوده است، می توان این فرضیه را مطرح کرد که سیستم های شناسایی اپتیک فعلی ایران توان رصد اجسام پرنده "پنهانکار" در ارتفاع 15 کیلومتری، یعنی بیشینه ارتفاع پروازی پهپاد مذبور را دارد. ذکر این نکته در این جا مهم است که پرنده کشف شده توسط سامانه های اپتیکی ایران یک پرنده کاملا پنهانکار است.

اصولا در طراحی پرنده های پنهانکار نه فقط بحث طراحی بدنه به صورت رادار گریز برای جذب یا منحرف کردن امواج راداری و بلکه بحثهایی در خصوص کاهش امواج حرارتی و الکترومغناطیسی نیز لحاظ می شود. پس با علم به این مسئله می توان این گونه انتظار داشت که جمهوری اسلامی ایران می تواند پرنده های متعارف نظامی و یا شناسایی را که مولفه های پنهانکاری بهره نبرده و یا به نسبت RQ-170 از نظر پنهانکاری در رتبه پایین تری هستند را در فواصل و ارتفاع های بیشتر کشف و رهگیری کند.

البته ذکر این نکته نیز ضروری به نظر می رسد که به دلیل کثرت سامانه های شناسایی الکترواپتیک ساخت داخل و سکوت معنادار فرماندهان در خصوص این تصویر نمی توان مدل خاصی از سامانه های شناسایی الکترواپتیکال داخلی را به عنوان کاشف اولیه "جانور قندهار" معرفی کرد.

اما تصویر دیگری که در این برنامه نمایش داده شد به نظر یکی از جدیدترین رادارهای اضافه شده به سازمان رزمی دفاع هوایی کشور است. رادار " Vostok " ساخت کشور بلاروس سامانه ای بود که برای لحظاتی تصاویری از آن پخش شد. باید گفت که این رادار برای اولین بار در سال 2007 میلادی به نمایش عمومی درآمده و به نوعی یکی از جدیدترین محصولات در حوزه راداری در جهان به حساب می آید.


به طور کلی " Vostok " راداری در باند وی اچ اف است که برای شناسایی اشیاء پرنده با سطح مقطع راداری پایین و به نوعی پنهانکار طراحی شده است. کارشناسان دفاعی به نوعی این رادار ساخت بلاروس را نمونه ای از رادار روسی نبو می دانند که توسط صنایع راداری بلاروس به منظور رفع نیازها در این بخش ساخته شده است. البته بایستی اشاره کنیم که رادار روسی نبو نیز در به عنوان یک سامانه توانا با قابلیت شناخت اهداف پنهانکار در سازمان رزم دفاعی هوایی کشور وجود دارد.

این رادار با توجه به تجربیات به دست آمده از جنگ های اخیر به رهبری ناتو، ساخته شده و تاکید خاصی در ساخت آن بر بحث مقاومت در برابر جنگ الکترونیک شده است. این رادار می تواند در شرایط جمینگ سنگین نیز به فعالیت خود ادامه بده و بر اساس اعلام سازنده خود می تواند هدفی به مانند پرنده پنهانکار اف 117 با سطح مقطع راداری در حدود 0.5 متر مربع را در شرایط بدون امواج جنگ الکترونیک در فاصله 350 کیلومتری و در شرایط وجود امواج جنگ الکترونیک در فاصله 40 کیلومتری دارد.


" Vostok " می تواند به صورت همزمان 120 هدف هوایی مختلف را کشف و رهگیری کند. از دیگر خصوصیتهای این رادار جدید که نوعی یک مزیت بالا برای آن به حساب می آید بحث زمان کم مورد نیاز برای استقرار و یا مهیا شدن آن برای حرکت است.

این رادار می تواند ضرف مدت 6 دقیقه در محلی مستقر یا آماده انتقال از آن محل شود. این خصوصیت توان تحرک بالایی را برای این رادار به همراه می آورد که با کمک آن می تواند به سرعت از محلی به محل دیگر منتقل شده و هم شانس بقاء خود را در میدان نبرد بالا ببرد و هم با حضور ناگهانی در نقاط مختلف و در مدت زمان پایین به عنوان یک عامل غافلگیر کننده برای دشمنان به کار برود.

" Vostok " با توجه به نیازهای جنگهای شبکه محور امروزی طرحی شده و به راحتی توان وصل شدن با شبکه های گوناگون پدافند و مبادله اطلاعات با آنان را نیز دارد. این سامانه تنها دارای 3 کاربر بوده و در زمان آنتن های آن توان مقاومت در برابر بادهایی با سرعت 35 متر بر ثانیه را دارد.

از دیگر قابلیتهای رادار فوق این است که این امکان در این سامانه وجود دارد که با جمع آوری اطلاعاتی به مانند سطح مقطع راداری، نوع امواج رادار مورد استفاده در هدف در صورت وجود، حالت پروازی و سرعت به شناسایی نوع وسیله پرنده مورد نظر پرداخته و سپس با طبقه بندی کردن تهدیدات نوع پدافند مناسب برای مقابله با این تهدیدات را تعیین کند. می توان انتظار داشت که با ورود این سامانه به شبکه دفاع هوایی کشور ایران در کنار طیف وسیعی از سامانه های راداری ساخت داخل، به سطح مطمئن تری از دفاع هوایی خصوصا در برابر پرنده های پنهان کار برسد.

اما در بخشهای دیگری از این مستند که از رسانه ملی پخش شد تصاویری به نمایش درآمد که نشان از عملیاتی شدن دو رادار ایرانی می داد. بر اساس این تصاویر رادار ایرانی مطللع الفجر 2 و رادار ایرانی در گونه کیهانی نیز عملیاتی شده است. اما این رادارها چگونه رادارهایی هستند؟ در توضیح باید گفت رادار مطلع‌الفجر 2، يك رادار متحرك برد بلند مراقبت هوايي و هشدار زودهنگام در باند VHF است كه مي‌تواند به طور مستقل عمل کرده ويا به عنوان بخشي از يك سامانه پدافندي و البته جزئی از شبکه یکپارچه پدافند هوایی باشد.

در مطلع الفجر-2 نیز مانند نسل قبلی تمامی اجزای سامانه بر روی یک تریلر نصب شده است. تغذيه رادار مي‌تواند توسط دو ديزل ژنراتور نصب شده بر آن يا توسط برق شهر انجام شود. مدت زمان لازم براي آماده به كار كردن رادار توسط سه خدمه آن، كمتر از دو ساعت است. با توجه به تحرک بالای این رادار و مدت زمان مناسب راه اندازی با توجه به رده عملیاتی آن که رادارهایی بزرگ و دوربرد است قابلیت تغییر موضع تاکتیکی این رادار نیز قابل توجه بوده و برای ایجاد پوشش بهتر در نقاط مورد نظر می تواند جابجا شود.

در روش پردازش کوهرنت یا منسجم(Coherent) که در مطلع الفجر-2 از آن استفاده شده تمامی سیگنال های ارسالی با مشخصات یکسان از نظر فاز فرستاده می شوند و از اثرات تصادفی آنها پیشگیری می شود در حالی که در روش غیرکوهرنت یا نامنسجم سیگنال های ارسالی دارای اختلاف فاز هستند. از نتایج به کارگیری چنین روشی، توانایی تشخیص کوچکترین اختلافات سرعت اهداف است که ناشی از اختلافات سیگنال های بازگشتی است که در هنگام ارسال هیچ اختلافی(درواقع اختلاف فاز) با هم نداشتند. همچنین تداخل کمتر و مزایای سیگنالی بهتری در این روش نسبت به روش نامنسجم دارد.

در این رادار با 2 کانال مستقل به صورت همزمان و با استفاده از همه ظرفیت،قابلیت ردیابی و آشکارسازی فرکانس ها فراهم شده است که به این ترتیب با جایگزینی یک کانال در صورت ایجاد اشکال در فرستنده، گیرنده ویا مسیر آنتن کانال دیگر، پایداری عملکردی و قابلیت اعتماد بالایی در زمینه شناسایی و ردگیری اهداف هوایی ایجاد شده است.

استفاده از تجهیزات الکترونیکی پیشرفته نظیر نیمه هادی ها باعث افزایش مدت زمان قابل کارکرد و کاهش احتمال بروز خرابی در این رادار شده و میزان زمان مورد نیاز برای تعویض و تعمیر قطعات آن را نیز کاهش داده است. مطلع الفجر-2 که عملکردی سه بعدی دارد از برد مناسب، از قابلیت اندازه گیری زاویه، جهت، سرعت و ارتفاع اهداف پروازی به روش مقایسه سیگنال بین 2 کانال مستقل موجود در رادار برخوردار است.

تجهیزات فرستنده و گیرنده در این نسل از رادارهای مطلع الفجر به طور کامل بومی سازی شده و به مرحله تولید انبوه رسیده است.

با توجه به تصاویر منتشر شده از بازدید رهبر معظم انقلاب از نمایشگاه دستاوردهای دفاعی در تابستان سال جاری به نظر می رسد بارز ترین تفاوت ظاهری مطلع الفجر-2 با نسل پیش از خود در بکارگیی تعداد بسیار بیشتر آنتن است. مطلع الفجر-1 تنها از 12 آنتن در دو ردیف روی هم که به صورت متقارن در دو طرف پایه استوانه ای نگهدارنده چیده شده اند استفاده می کند در حالی در که در نسل جدید آن از 32 آنتن در دو طبقه به فاصله حدود 2 متر و در هر طبقه دو ردیف استفاده شده است.

در هر ردیف 8 آنتن به طور متقارن حول استوانه نگهدارنده قرار گرفته اند. بنابراین ارتفاع نهایی آنتن ها از سطح زمین باید به حدود 10 متر رسیده باشد که در افزایش پوشش دهی ارتفاعات پایین تر بی تأثیر نیست.

اين رادار قابل استفاده در تمام شرايط آب و هوايي و يك رادار مدرن با پردازش كوهرنت و با اجزای تماماً بهره مند از نيمه هادي ها است كه مي‌تواند اهداف هوايي را تا برد 480 كيلومتر و همچنين اهداف با سطح مقطع پايين را آشكارسازي و ردگيري كند.

با استفاده از این رادار دوربرد که 60 درصد افزایش در برد نسبت به نسل قبلی داشته است مساحت بسیار بیشتری از کشور با هر دستگاه از آن تحت پوشش قرار می گیرد. به عنوان مثال تمام آسمان خلیج همیشه فارس تنها با یک رادار مطلع الفجر-2 که به عنوان مثال در جنوب غربی استان فارس مستقر باشد از شرق تنگه هرمز و سواحل کشور کوچک امارات تا سواحل کشور کوچک تر کویت و در جنوب نیز تمام مساحت کشورهای بحرین و قطر تحت پوشش قرار گرفته و ده ها هدف مختلف را با دقت بالا کشف و ردیابی می کند.

رونمایی از رادار کیهانی

اما دستاورد دیگر در حوزه راداری که در این مستند به نوعی به آن اشاره شد، بحث رادارهای کیهانی است. هر چه اهداف هوایی در فاصله بیشتری از رادار باشند، باید ارتفاع پروازی آنها نیز برای دیده شدن توسط رادار بیشتر باشد. مشکل اصلی در کشف اهدافی که در ارتفاع پائین پرواز می کنند انحنای سطح زمین است. مسیر حرکت امواج الکترومغناطیس رادار، مستقیم است در حالیکه سطح زمین انحنا دارد و امواج در اغلب محدوده های فرکانسی با ادامه دادن به مسیر مستقیم خود، از سطح زمین فاصله می گیرند.

تأثیر این انحنا از حدود 30 کیلومتری شروع می شود  و  اجسام در فواصل دورتر از این محدوده، رفته رفته در نقطه کور رادار قرار می گیرند. به عبارت ساده تر اجسام دورتر از 40 کیلومتر نمی توانند درخط دید مستقیم رادارهای مستقر بر روی زمین که ارتفاع آنتن رادار آنها متعارف است قرار گیرند. به عنوان مثال برای دیدن یک هدف سطحی در فاصله چند صد کیلومتری باید رادار را چند هزار متر بالا برد که در عمل محدودیت های زیادی بوجود می آید.

یکی از راه های کشف و تشخیص اهداف سطحی در فاصله دور استفاده از رادارهای افق نگر تا OTH است که در دو نوع آسمانی و سطحی هستند. در رادارهای افق نگر آسمانی امواج اچ-اف(فرکانس پائین و طول موج بالا) را به لایه یونوسفر جو که از ارتفاع 85 کیلومتر تا 600 کیلومتری است می تابانند. با برخورد امواج به این لایه که منجر به شکست و بازگشت آنها به سمت زمین می شود محدوده های دور  و وسیعی قابل پوشش است. این نوع رادارها برای نظارت بر مناطق دور دست از 500 تا 4000 کیلومتر و بالاتر در مساحت های بسیار بزرگ مناسب هستند.

این رادارها دارای شبکه ای از آنتن های فرستنده و گیرنده بوده و به دلیل ماهیت شبکه ای و گسترش سامانه های خود قابلیت حمل و نقل و جابجایی بالایی ندارند. هزینه تمام شده رادارهای افق نگر آسمانی بسیار زیاد بوده و معمولاً در سطح پروژه های ملی کشورها تعریف می شوند. کاربرد غیرنظامی این رادارها در اموری از جمله اقیانوس شناسی وکنترل ترافیک دریایی و کاربرد نظامی آن ها در بخش هشدار اولیه سامانه های دفاع موشکی بالستیک و کروز است. این نوع رادارها برای فواصل زیر 500 کیلومتر مناسب نبوده و سابقه چندانی از آنها در این فاصله به چشم نمی خورد.

رادارهای افق نگر سطحی که در باند فرکانسی اچ-اف عمل می کنند و به اچ-اف-اس-دبلیو-آر معروفند برای تشخیص اهداف سطحی تا فاصله 500 کیلومتر مناسب هستند. در این سامانه امواج اچ-اف با استفاده از چند خاصیت فیزیکی به جای خط مستقیم، مسیر منحنی زمین را طی کرده و بازمی گردند.

این نوع رادارها در مقایسه با رادار افق نگر آسمانی از شبکه و محدوده پیاده سازی کوچک تری برخوردارند. این نوع رادارها کاربردهای بسیار وسیع غیرنظامی دارند لذا دسترسی به قطعات و تجهیزات آن آسان تر به نظر می رسد. همچنین سوابق این نوع رادار در کشورهای زیادی وجود دارد. امروزه این نوع از رادارهای افق نگر سامانه های مناسبی برای بخش هشدار اولیه تهدیدهای کروز هستند.

رادارهای افق نگر معمولاً به لحاظ سخت افزاری پیچیدگی کمتری نسبت به رادارهای فرکانس بالاتر دارند اما به لحاظ نرم افزاری و پردازش بسیار پیچیده هستند. دقت اندازه گیری این رادارها به اندازه رادارهای دیگر نیست  و استفاده از آنها تنها در بخش هشدار اولیه مطرح است. بیشتر این رادارها قابلیت حمل و نقل پائینی دارند و معمولاً به صورت ثابت مورد استفاده قرار می گیرند.

کشوری که از رادار افق نگر استفاده می کند در واقع قادر است تحرکات کشورهای منطقه پیرامون خود را بر روی خاک آن ها مورد پایش لحظه ای قرار دهد.

نمونه هایی از این نوع رادارها در کشورمان در حال توسعه است که از آن با نام «رادار كيهاني» یاد می شود. طبق مصاحبه های فرماندهان نیروهای مسلح این رادارها حداقل در دو برد مختلف در حال آماده سازی هستند که دوربردترین نوع آنها بیش از 3000 کیلومتر را پوشش می دهد. اقدامات زير ساختي و مکان‌يابي اين رادارها صورت گرفته و برخی از آزمایش های میدانی نمونه اولیه آن در سال گذشته به انجام رسیده است.

همچنین براساس مکان‌يابي و طرح های عملياتي، تعداد کافي از اين سامانه در محل‌هاي عملياتي مستقر و بنابراین بیش از یک مجموعه از این رادارها به خدمت گرفته خواهد شد. همچنین اعلام شده با استفاده ترکیبی از این رادار و سامانه های دیگر دقت مکانیابی اهداف به میزان بسیار بالایی بهبود یافته و در نتیجه ردگیری اهداف نیز تحقق می یابد.

با استفاده کشور از چنین سامانه ای امکان بکارگیری اصل غافلگیری در تهاجم احتمالی به کشورمان به میزان بسیار زیادی کاهش می یابد و برخاستن دسته های هواپیماهای جنگنده از فرودگاه ها یا ناو هواپیمابر، شکیل موشک های کروز و پرواز هواپیماهای بمب افکن قابل ردگیری خواهد بود به خصوص این نکته را باید در نظر داشت که بیشترین برد موشک های کروز دشمن کمتر از برد رادار کیهانی ایرانی است و با توجه به سرعت این موشک ها فرصتی برای تصمیم گیری و حتی نقل و انتقال برخی از سامانه های پدافندی بدست می دهد.

همچنین باید توجه داشت در بخش کشف زودهنگام تهدیدات هوایی(و نه ردگیری دقیق برای هدایت آتش) رادارهای کیهانی می توانند تا حدود زیادی خلأ نبود راداهای هواپایه هشدار زودهنگام(آواکس) را پر کنند.