گروه تاریخ مشرق-  قرن بیستم تا قبل از سال 1979، قرن ناکامی های بزرگ، شکست های پی در پی ، قرن انحطاط جهان اسلام و اضمحلال قدرت سیاسی مسلمانان بود. در چنین شرایطی خیزش مردمانی مستحکم تر از آهن با زعامت مدبّرانه مردی مجتهد در یک کشور بزرگ جهان اسلام به ثمر نشست و در عین ناباوری و حیرت سیاستمداران و اندیشمندان دنیای غرب انقلابی به نام انقلاب اسلامی در سال 1357 شمسی و 1979 میلادی به پیروزی رسید. در این برهه از زمان که کشورها برای بازی در عرصه های بین المللی به شرق و غرب تقسیم می شدند، امام خمینی(ره) برای اولین بار با شعارهای اسلامی و مذهبی ومبتنی بر استقلال ملت و آزادی و آزادگی با حمایت از مردم زجر کشیده و ستم دیده پا به سیاست ایران گذاشت و در پیش دیدگان جهانیان، جریانی مستقل از بلوک شرق و غرب ارائه داد. امام(ره) با دیدی ژرف و جهان شمول نه فقط جامعه سیاسی ایران که سراسر ملت های جهان را هدف قرار داد و با ورودی مقتدرانه به عرصه بین المللی و ایجاد یک سنگر مقاومت ایدئولوژیک به رویارویی با عظیم ترین کانون های قدرت و ثروت جهان پرداخت.

ایشان با اتصال به قدرت لایزال الهی در دوره اوج سکولاریزم و در مرکزی ترین لنگرگاه غرب، یعنی ایران ، انقلابی را با محوریت اسلام و ملت بزرگ ایران به ثمر رساند، که تأثیر جهانی داشت.آنچنان که به اذعان دوستان و دشمنان، مخالفین و موافقین انقلاب، بیشترین تأثیر این انقلاب در جهان اسلام و عرب مشهود بود. نهضت امام خمینی(ره) بسیاری از مسلمانان جهان را در مسیر بازیابی هویت اسلامی خویش قرار داد و موجی از امید و شور در میان ملل محروم جهان و جوامع اسلامی به وجود آورد. در حقیقت انقلاب اسلامی برای آنها الهام بخش بوده و موجب حرکت های نوین و قابل ملاحظه ای در جهان اسلام شد که در آن تفاوت های عمده شکلی و محتوایی با آنچه در گذشته رخ می داد، می توان یافت. البته میزان تأثیر و بازتاب انقلاب اسلامی بر هم جوامع اسلامی یک سان و یکنواخت نبود، بلکه با توجه به قرابت های فکری ، فرهنگی و جغرافیایی درجه تأثیر آن متفاوت بوده است. از آن جا که این انقلاب بر پایه تعالیم دین اسلام و مکتب اهل بیت به پیروزی رسید، زمینه تأثیر گذاری آن با توجه به همین امر متفاوت بود.

* لبنان

ار لحاظ تاریخی، لبنان از خاستگاه های اصلی تشیع بوده و سابقه این امر به صدر اسلام باز می گردد، یعنی از زمانی که معاویه به عنوان فرمانداری شام ابوذر غفاری صحابی مبارز حضرت علی علیه السلام را به این منطقه تبعید کرد.( محمد باقر حشمت زاده، تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر کشورهای اسلامی،ص121)
امام موسی صدر و شهید چمران قبل از انقلاب اسلامی به طور چشمگیری شیعیان لبنان را با تأسیس حرکت المحرومین و شاخه نظامی – سیاسی آن یعنی«اَمَل» سیاسی- تشکیلاتی کردند و با پیروزی انقلاب اسلامی این روند تقویت و تشدید شد.( سند شماره 736 سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، به نقل از بولتن وزارت امور خارجه)

انقلاب باعث بروز انشعاب در امل شد که شعبه رادیکال آن به رهبری حسین موسوی( ابو هشام) کاملاً از انقلاب اسلامی تبعیت می کرد و پس از چندی به گروه حزب الله پیوست. شاخه اصلی به رهبری نبیه بری، عمدتاً مشی سیاسی و محافظه کارانه تری انتخاب کرده و مایل بود دایره عمل خود را در مقابل انقلاب اسلامی مستقل نگهدارد. (محمد باقر حشمت زاده، تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر کشورهای اسلامی،ص122)

محسوس ترین اثر انقلاب اسلامی در لبنان، تأسیس و ایجاد جنبش حزب الله در تابستان 1983 بود.(همان)

حزب الله در فضاهای شهری جنوب و شرق بیروت و در میان مردمان محروم به ویژه، بعد از حمله اسرائیل به لبنان و اشغال مناطق وسیعی از خاک آن کشور و تحت تأثیر انقلاب اسلامی و کمک و یاری جمهوری اسلامی و به منظور حفظ دستاوردهای انقلاب و حفظ اسلام در منطقه و تأمین حقوق مسلمین لبنان و مبارزه با اسرائیل و دست نشانده های آن در منطقه توسط عده ای از جوانان و روحانیون مبارز و مخلص لبنانی که اکثر آن ها قبلاً از افراد و مسوولین با سابقه در جنبش اَمَل بودند تشکیل شد. (منوچهر محمدی،بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص241)

جنبش حزب الله به واسطه دو رشته فعالیت به سرعت خودش را متمایز ساخت؛ یکی عملیات شهادت طلبانه علیه اشغال گران اسرائیلی و دیگری تبعیت از انقلاب اسلامی در لبنان.( همان)

هرچند اکثریت جمعیت در جنوب لبنان شیعیان هستند، لیکن مناطق و روستاهایی نیز وجود دارد که به طوایف، مذاهب و ادیان دیگر تعلق دارد؛ اما حزب الله بدون توجه به سنت های طایفه ای گذشته که هر طایفه تنها از خود و افراد طایفه خود و هم کیشان مذهبی اش دفاع می کرد، برای دفاع از این سرزمین مبارزه کرده و همه طوایف را زیر چتر حمایتی خود قرار داد. این مسأله توانست جامعه طایفه ای لبنان را به وحدت نزدیک تر کند. (منوچهر محمدی،بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص242)

حزب الله توانست بدون آن که بر سر میز مذاکره بنشیند و یا مذاکره ای صورت دهد، کشور را از سیطره نیروهای چند ملیتی همچون آمریکا، فرانسه،انگلیس، ایتالیا و به ویژه اسرائیل آزاد کند.( همان،244)

حمایت و پشتیبانی جنبش های اسلامی در لبنان از انقلاب اسلامی ایران، بسیار گسترده تر از محدوده شیعیان بود. انقلاب اسلامی در ایجاد جنبش توحید اسلامی در طرابلس به رهبری شیخ سعید شعبان و حتی سازمان های انقلابی فلسطین نقش وسیعی داشت. (همان،243)

*فلسطین

یکی از شعارهای اولیه در نهضت امام خمینی (ره) مسأله دفاع از مظلومان بود که مسأله فلسطین در صدر این هدف قرار داشت. با بازگشت پیروزمندانه امام خمینی (ره) در 12 بهمن 1357 خبرگزاری ها نگرانی شدید دولت اسرائیل از بازگشت ایشان که می تواند گفت و گوهای صلح کمپ دیوید را به خطر اندازد گزارش دادند. (همان، 251-250)

پس از پیروزی انقلاب، روابط ایران با اسرائیل قطع شد و سفارت اسرائیل به سفارت فلسطین تبدیل شد. سخن گوی رژیم صهیونیستی اعلام کرد که قطع روابط سیاسی میان ایران و رژیم صهیونیستی زیان های فراوانی به اقتصاد این کشور وارد ساخته است. ( تقویم تاریخ انقلاب اسلامی ایران58-56، ص45)

دولت ایران از همه اسرائیلی ها خواست فوراً ایران را ترک کنند. این حکم اخراج شامل اعضا و هیأت نمایندگی اسرائیل، آژانس یهود و اعضای هواپیمایی اسرائیل (العال) و نمایندگان شرکت های مقاطعه کار اسرائیلی می شد.(همان،ص274)

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران در انتخابات نمایندگان شورای دانشجویی دانشگاه های النجاح که در سال 1979 در باریکه غزه برگزار شد طرفداران ( الکته الاسلامیه) توانستند تعداد 10 کرسی از اصل 11 کرسی را به خود اختصاص دهند.(کیهان،5/3/1371)

انقلاب اسلامی تأثیر عمیقی بر ملت مسلمان فلسطین در زمینه بازگشت به آموزه های دینی، امیدوار شدن به توانایی های خود، الگو قراردادن نظام اسلامی توسط مبارزان فلسطینی، قراردادن مسجد به عنوان پایگاه اصلی مبارزه ، سامان دادن وحدت بر محور اسلام و شکل گیری گروه های جهادی (چون حماس و جهاد اسلامی) به جای گذاشت. (منوچهر محمدی،بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص254)

پیشگامان حرکت انقلابی در لبنان و فلسطین، مسلمانانی بودند که ناکامی حرکت ها و جریان های سوسیالیستی و ملی گرایی را در مبارزه با صهیو نیسم مشاهده کردند. (محمد باقر سلیمانی، بازیگران روند صلح خاورمیانه،ص 263)

جنبش جهاد اسلامی فلسطین در سال 1980 توسط دو تن از جوانان فلسطینی غزه به نام های فتحی الشقاقی و عبد العزیز عوه تأسیس شد. (منوچهر محمدی،بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص259)

جهاد اسلامی در سال های 1984 و1987 چندین عملیات نظامی علیه نیروهای اسرائیل به راه انداخت که مهم ترین آن عملیات اکتبر 1987 در محل شجاعیه در شهر غزه بود که زمینه ساز قیام ماه دسامبر 1987 شد. (همان،260)

دکتر فتحی شقاقی تئورسین جهاد اسلامی در اوایل دهه 1980 کتابی تحت عنوان خمینی راه حل و آلترناتیو به رشته تحریر در آورد و انقلاب اسلامی را مورد ستایش قرار داد. او در این کتاب افکار سیاسی و ایدئولوژیک خود را بر پایه نظرات امام خمینی (ره) خلاصه کرده است. (منوچهر محمدی،بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص260)

شیخ عبدالعزیز عوده رهبر دیگر جهاد اسلامی بارها تأثیر پذیری خود را از انقلاب اسلامی اعلام کرد.(همان)

به دلیل نقش مهم جنبش جهاد اسلامی در بسیج اسلامی نوار غزه حکومت اسرائیل رهبران آن از جمله دکتر فتحی شقاقی و شیخ عبدالعزیز عوده را به لبنان تبعید کرد.( کیهان،20/3/1368)

تظاهرات اعتراض آمیزی به مناسبت کشتار حجاج ایرانی در مراسم حج سال 1987 در صحن مسجد الاقصی برگزار شد. (منوچهر محمدی،بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص260)

مبارزات گروه های اسلامی در فلسطین منجر به حرکت و قیام عمومی مردم مسلمان فلسطین معروف به « انتفاضه» در سال 1987 شد. (همان،ص270)

*مصر

انقلاب اسلامی در ایران زمانی رخ داد که در جامعه مصر یک نوع بازگشت به اسلام شکل گرفته بود. این بازگشت به دنبال شکست مصر از اسرائیل آغاز شده بود و ملت مصر آماده پذیرش هرگونه افکار انقلاب اسلامی بود. .(منوچهر محمدی،بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص274)

مذهب جامعه مصر با اینکه شاخه ای از مذهب تسنن است ، احترام خاصی برای خاندان رسول اکرم (صلی الله علیه و آل وسلم) قائل می باشند و حتی روحانیون و علمای مصر همواره بر ضرورت اقتدا به حسین بن علی و تأسی به زینب کبری ( علیهم السلام) و و ابراز انزجار نسبت به ظلم و ستم یزید تأکید می کنند. ( نظرات خانم زینت الغرالی در تأثیر انقلاب اسلامی بر ...، ص108)

انقلاب اسلامی در ایران زمانی رخ داد که در جامعه مصر یک نوع بازگشت به اسلام شکل گرفته بود. این بازگشت به دنبال شکست مصر از اسرائیل آغاز شده بود و ملت مصر آماده پذیرش هرگونه افکار انقلاب اسلامی بود. .(منوچهر محمدی،بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص274)

اولین واکنش ها نسبت به انقلاب اسلامی ایران به وسیله جماعت اخوان المسلمین صورت گرفت. این جماعت طی اعلامیه ای در سال 1979 انقلاب اسلامی ایران را مورد ستایش قرار داد.( سید جواد موسوی، علل تیرگی روابط ایران و مصر بعد از انقلاب اسلامی ایران،پایان نامه، ص89)

با موضعی که امام در مورد آزادی قدس و مبارزه با اسرائیل به عنوان یکی از مهم ترین و فوری ترین اهداف انقلاب اسلامی اتخاذ کردند، رویارویی انقلاب اسلامی با دولت مصر بسیار حاد و جدی شد. (سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ، سند شماره 3060)

آن دسته از مسلمانان و مبارزان مصری که از روند سازش سادات با اسرائیل ناخرسند بودند به سمت انقلاب اسلامی ایران جلب و جذب شدند.(همان)

خالد اسلامبولی از اعضای گروه الجهاد یکی از جنبش های رادیکال و پرطرفدار در مصر در اکتبر 1981 انورسادات رئیس جمهور مصر را ترور کرد. (منوچهر محمدی،بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص274)

نیروهای الجهاد نحوه پیروزی انقلاب ایران را به خوبی بررسی کرده و آثار مبارزان ایرانی را مطالعه می کردند، به طوری که در زمان دستگیری آنا از جمله وسایلی که توسط نیروهای دولتی ضبط شد، خلاصه یادداشت هایی از کتاب حکومت اسلامی امام خمینی (ره) و خلاصه های دست نویسی درباره انقلاب ایران و کتاب های دکتر شریعتی بود.( همان، ص277)

جنبش الیسار الاسلامی یا چپ اسلامی از دیگر گروهای رادیکال مبارز به شمار می رفت که تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران قرار گرفت. این گروه بیش از هر چیز شیفته نقش تفکرات شیعه در انقلاب اسلامی ایران بود و در همین راستا تعدادی از کتب امام خمینی(ره) و دکتر شریعتی را به عربی ترجمه و منتشر کرد و خود نیز کتاب هایی پیرامون انقلاب ایران به رشته تحریر درآورد.( عبدالوهاب فراقی، انقلاب اسلامی و بازتاب آن، ص75)

از دید خبرنگاران و تحلیل گران سیاسی، برخی از شاخص های تأثیر انقلاب اسلامی ایران در مصر و احیا و تشدید جنبش اسلامی آن کشور به این شکل نمود پیدا می کرد که مردم شعار لا اله الا الله، محمد رسول الله، آیات قرآن و تصاویر آیت الله خمینی را بر روی شیشه اتومبیل هایشان می چسباندند.(اطلاعات،1/2/1364، مصر احیای شریعت اسلامی برای ریشه کن کردن فساد غربی)

شیعیان مصر قبل از پیروزی انقلاب اسلامی از آزادی زیادی برخوردار بوده و جمعیتی به نام اهل بیت داشتند. ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در در سال 1979 نیروهای امنیتی حمله گسترده ای علیه یعه به راه انداختند و اقدام به مصادره کتاب های شیعی کردند. همچنین در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران ، ده ها نفر بازجویی، بازداشت و زندانی شدند و کلیه کتاب های مربوط به شیعیان جکمع آوری شد. ( شیعیان در مصر، دیدگاه ها و تحلیل ها، ش 108، س 10، اسفند 1357، صص63-61)

*تونس

موج اسلام گرایی برخاسته از انقلاب اسلامی ایران، جهان اسلام و از جمله کشور تونس را در بر گرفت و باعث احیای حرکت های اسلامی در این کشور شد. دولت تونس در مواجهه با خطر بنیاد گرایی اسلامی به افزایش اقتدار و تجاوز به حقوق مردم و سرکوب آن ها پرداخت و حمایت مجامع غربی و بین المللی را نیز به همراه داشت. (منوچهر محمدی،بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص290)

در رأس امواج اولیه جنبش اسلامی در تونس نام راشد الغنوشی قرار دارد. او بازداشت و محاکمه شد و حبسش مدت ها جزو اخبار مهم جنبش جهانی اسلام قرار داشت. (محمد باقر حشمت زاده، تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر کشورهای اسلامی،ص134)

طرح اندیشه ولایت فقیه از سوی امام خمینی (ره) به صورت نظری و عملی و منطبق بر اصول اسلامی و نیازهای جامعه اسلامی ، برخی از متفکران اهل تسنن را نیز به تحسن واداشت. ازجمله راشد الغنوشی متفکر برجسته و انقلابی تونس و رهبر جنبش «نهدا» یا رنسانس اسلامی می گوید؛« نقش امام خمینی(ره) در ایجاد حکومت اسلامی ایران به راستی فوق العاده و عظیم بود. او توانست با زبان توده ها با ایرانیان سخن گوید و در نتیجه به بهترین وجه ممکن آنان را علیه دشمن داخلی و خارجی بسیج نماید. مردم شیعه در طی تاریخ ، پیوسته از علمای خود پیروی و اطاعت کرده اند، امام خمینی(ره) و خط مشی او توانسته است پس از قرن ها، شیعه را به جایگاه خود در تاریخ اسلام بازگرداند. او توانست این کار را با زنده کردن فلسفه غیبت امام در قالب « ولایت فقیه» به انجام برساند. . . پدیده امام خمینی (ره) نمایانگر تحولی مهم در سطح بین المللی و منطقه بود.به حق پدیه ای به این گستردگی را نمی توان با سخنان کوتاه بیان کرد.( علی اکبر مرتضایی، امام خمینی(ره) در حریق دیگران، ص76)

انقلاب اسلامی سبب شد که اسلام به عنوان یک دین، احساس قرابت و هم بستگی قابل توجهی بین انبوه مسلمانان در اقصی بلاد ایجاد نماید. در همین راستا در تونس تظاهرات هایی به عنوان اعتراض به حضور نیروهای آمریکایی علیه امت اسلامی و ملوث نمودن سرزمین مقدس حرمین هنگام بحران خلیج فارس برپا شد که منجر به دستگیر شدن بسیاری توسط مقامات حکومتی شد. (منوچهر محمدی،بازتاب جهانی انقلاب اسلامی،ص293-292)

*الجزایر

بازتاب های انقلاب اسلامی در متن جامعه الجزایر با زمینه ها و استعدادهایی که در آنجا موجود بوده، در دهه اول نقش موثری در توسعه و تحکیم جنبش اسلامی الجزایر در دهه دوم داشته است. در واقع بذرهایی که به طرق مختلف در دهه اول انقلاب اسلامی در مزرعه مساعد تاریخی و اجتماعی الجزایر پاشیده شده، در دهه دوم به صورت جبهه نجات اسلامی و جنبش های الجزایر بروز و ظهور کرده است. (محمد باقر حشمت زاده، تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر کشورهای اسلامی،ص139)

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، استقبال و خوشحالی مردم الجزایر- به خصوص طبقه جوان- به حدی بود که هر روز در برابر سفارت جمهوری اسلامی ایران برای دریافت نشریات و خبرنامه های واصله از یاران صف می کشیدند.( همان، ص140)

علاقه جوانان مذهبی به انقلاب اسلامی ایران به حدی رسیده بود که در مسجد دانشگاه عنابه،جوانان مسلمان آرم جمهوری اسلامی را به جای هلال بر بالای گنبد ومناره مسجدشان نصب کردند. بعد ها ماموران امنیتی متوجه می شوند وتلاش می کنند آرم را بردارند که با اعترض دانشجویان مسلمان مواجه می شوند. دانشجویان نخست با ماموران امنیتی به بحث ومجادله می پردازند؛ سپس کار به درگیری می کشد و در نهایت ماموران آرم را بر می دارند.(همان)

تهیه و تدوین: شیما بنی جمالی