گروه دفاع و امنیت مشرق - افزایش توان عملیاتی بالگردهای رزمی همواره مورد توجه نیروهای مسلح کشورمان بوده است. این امر با رشد و توسعه صنعت دفاعی ایران خصوصاً در زمینه سامانه‌های شناسایی و تسلیحات موشکی ارزش بیشتری نیز یافته است به طوری که شاهد به کار گیری انواع سامانه‌های الکترواپتیکی پایدار شده، سامانه‌های هشدار دهنده و فریب دهنده و سلاح‌های جدید روی بالگردهای مختلف کشور در قالب پروژه‌های مختلفی بوده‌ایم.

در این گزارش به معرفی دو نمونه از جدیدترین تغییرات در تنوع تسلیحاتی بالگردهای کشور می‌پردازیم.


بالگرد «AH-1 کبرا» که می‌توان آن را یکی از مشهورترین بالگردهای رزمی جهان دانست از تأثیرگذارترین ادوات رزمی در دوران 8 ساله جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز بوده است.

این واقعیت سبب شد تا علاوه بر تلاش برای بازسازی تمامی کبراهای هواپیمایی نیروی زمینی (هوانیروز) ارتش جمهوری اسلامی ایران که از نمونه AH-1J هستند پروژه‌هایی نیز برای تولید و بهینه‌سازی این بالگرد در صنعت دفاعی کشور اجرا شود. بالگردهای 2091، تیزتک و توفان نمونه‌هایی از این پروژه‌ها هستند.

به طور کلی، توپ سه لوله 20 میلیمتری چرخان، پرتابگرهای 7 و 19 فروندی راکت‌های 70 میلیمتری (2.75 اینچی) هایدرا و موشک ضد زره هدایت سیمی تاو مجموعه سلاح‌های این بالگرد را تشکیل می‌دادند. اما افزایش قابلیت‌های عملیاتی این بالگرد مؤثر، ریشه در دوران جنگ تحمیلی دارد که بارزترین نمونه آن را می‌توان به کار گیری موشک هوا به سطح هدایت اپتیکی «AGM-65 ماوریک» توسط این بالگرد دانست.


این موشک که بر روی جنگنده بمب‌افکن‌های «F-4E فانتوم» نیروی هوایی ارتش (نهاجا) برای نبردهای دریایی و برخی مأموریت‌های زمینی استفاده می‌شد برای اولین بار در جهان روی کبراهای هوانیروز نصب شده و پس از آزمایش در عملیات‌های مختلفی از آن استفاده شد. به عنوان مثال در عملیات فتح المبین، 11 فروند موشک ماوریک توسط کبراها شلیک شد که عملکرد مطلوبی را نیز ثبت نمود.

لازم به ذکر است که آمریکایی‌ها نیز در 1990 آزمایش‌هایی برای شلیک ماوریک از سوپرکبراهای خود ترتیب دادند.

پس از جنگ تحمیلی یکی از بهسازی‌های اجرا شده روی این بالگرد، افزودن به تنوع تسلیحات قابل حمل آن بود. استفاده از موشک‌های ضد زره ایرانی توفان-2 و سایر نمونه‌های توسعه یافته آن، تلاش‌هایی برای به کار گیری موشک‌های دوش‌پرتاب سطح به هوا به عنوان سلاح هوا به هوا و نیز موشک هوا به هوای بردکوتاه «AIM-9 سایدویندر» از جمله بهسازی‌های تسلیحاتی روی این بالگرد بوده‌اند.

هر چند اطلاعی از عملیاتی شدن این دو نوع موشک روی کبرا در ایران منتشر نشده اما از تجهیز این بالگرد به سایدویندر دستکم دو تصویر توسط ارتش منتشر شده که نحوه نصب موشک و میزان فضای باقی مانده برای سایر تسلیحات در آن مشخص است.
 

موشک سایدویندر هم به عنوان موشک هوا به هوا و هم در نقش ضد رادار در گونه «AGM-122 سایدآرم» روی کبراهای آمریکایی آزمایش و استفاده شده است. سوپرکبراهای سپاه تفنگداران نیروی دریایی آمریکا علاوه بر اینکه به واسطه بهسازی‌های مختلف توان حمل بار بیشتری دارند، با برخورداری از بال‌های بزرگتر، فضای بیشتری نیز برای حمل تسلیحات بیشتر دارند؛ نکته‌ای که اگر در کبراهای ایرانی نیز لحاظ شود امکان حمل تسلیحات بیشتر (با توجه به میزان وزن محموله قابل حمل توسط این بالگرد) فراهم خواهد شد.
 

به گزارش مشرق، در ادامه روند افزایش تنوع تسلیحاتی کبرا در ایران در جریان تحویل 20 فروند بالگرد بازسازی و تعمیر شده توسط شرکت پشتیبانی و نوسازی بالگردهای ایران موشکی جدید به نام شفق بر روی یک بالگرد کبرا نمایش داده شد که در قالب پروژه افتخار-1 به ثمر رسیده است.

شفق، موشکی هوشمند است که با استفاده از جستجوگر IIR روی هدف خود قفل می‌کند و با برد 8 تا 10 کیلومتر، سرعت آن 2 تا 2.7 ماخ است. بنا بر اطلاعات منتشر شده این موشک 60 کیلوگرمی توانایی نفوذ 1 تا 1.5 متر در انواع زره تانک و شناور را داشته و دقت اصابت آن 30 سانتیمتر مربع در فاصله 10 کیلومتر است.


از مهمترین مزیت‌های این موشک سهولت در به کار گیری و عدم نیاز به ایستایی بالگرد در مقابل هدف بوده که نشان دهنده قرار گیری آن در رده موشک‌های شلیک کن و فراموش کن است.

با توجه به اینکه هنوز پیرامون برخی از موشک‌های جدید کشور اطلاعات کافی منتشر نشده به نظر می‌رسد شفق یکی از اولین موشک‌های بومی باشد که از جستجوگر تصویری فروسرخ (IIR) استفاده می‌نماید. این نوع جستجوگر، قابلیت ردگیری اهداف زرهی و شناوری را از تمام زوایا دارد، از مقاومت نسبتاً بالایی نسبت به اخلال(جمینگ) و فریب برخوردار بوده و حساسیت بسیار بهتری در تشخیص اهداف دارد.

همچنین برخلاف جستجوگرهای اپتیکی مرئی که تنها در روز و شرایط آب و هوایی مساعد قابلیت فعالیت دارند جستجوگر تصویری حرارتی در شب و شرایط نامساعد با درصدی کاهش برد توان عملیات دارد.

جدیدترین حسگرهای فروسرخ تصویری قابلیت تشخیص در محدوده‌های متنوع امواج فروسرخ را دارند و در نتیجه به این دلیل و نیز افزایش هوشمندی پردازشگرهای دیجیتال، امکان مقابله با آنها بسیار دشوار شده است.

بسیاری از حسگرهای جدید تصویری فروسرخ در محدوده طول موج متوسط فروسرخ (MWIR) یا بلند فروسرخ (LWIR) کار می‌کنند تا تابش فروسرخ اجسام را به راحتی از نور مرئی تشخیص دهند.
 

از این فناوری در سامانه‌های مختلفی با مأموریت‌های شناسایی، ردگیری اهداف، سامانه‌های کنترل آتش و حسگر موشک‌ها استفاده می‌شود. در موشک‌های بهره‌مند از جستجوگر تصویری فروسرخ، داده‌های تصویری حسگر از طریق خط ارتباط داده به سامانه پرتاب نیز منتقل می‌شود. از این نوع جستجوگر دستکم در یکی از پروژه‌های هدایت‌پذیر کردن راکت هایدرا-70 (LOGIR) در دنیا نیز استفاده شده و موشک شفق و تجارب حاصل از آن می‌تواند مقدمه‌ای برای هدایت‌پذیر نمودن این راکت‌های پرکاربرد در ایران نیز باشد.

با استفاده از یک پایگاه اطلاعات ذخیره شده در موشک می‌توان با بهره‌گیری از توانمندی‌های تحلیل تصویر، هوشمندی بالایی برای موشک در انتخاب اهداف و تغییر آنها به صورت خودکار (در صورت الزام در شرایط نبرد) هم فراهم نمود.
 

لازم به ذکر است سامانه هدایت بر اساس تصویر فروسرخ یکی از انواع روش‌های مورد استفاده در نسل سوم هدایت در موشک‌های ضد زره یعنی هدایت به سبک «شلیک کن-فراموش کن» هستند. هلفایر (مدل L) با هدایت راداری موج میلیمتری، جاولین با هدایت تصویری فروسرخ از جمله موشک‌های نسل سومی هستند که عملکرد شلیک کن-فراموش کن داشته و البته از جستجوگرهای مختلفی استفاده می‌نمایند.

در نسل اول هدایت موشک‌های ضد زره مانند مالیوتکا از روش «فرمان به خط دید دستی»، غیرخودکار یا MCLOS  (Manual Command to Line-Of-Sight) و در نسل دوم هدایت از روش «فرمان به خط دید نیمه خودکار» یا SACLOS (Semi-Automatic Command to Line-Of-Sight) استفاده می‌شود که موشک‌های تاو، میلان و حتی کورنت در این دسته قرار می گیرند.

به گزارش مشرق، با روش "شلیک کن-فراموش کن" بالگرد از ردگیری هدف (و موشک) تا لحظه اصابت موشک بی‌نیاز شده که برای بقاپذیری آن در میدان نبرد بسیار مفید است. همچنین امکان درگیری با تعداد هدف بیشتری در بازه زمانی یکسان در مقایسه با استفاده از موشک‌های نسل دوم فراهم می‌شود.

کاملاً پیدا است که شفق بر پایه موشک «شهاب ثاقب» ساخته شده و این موشک نیز بر پایه کروتال‌های غنیمتی از عراق یا اف-ام-80های خریداری شده از چین تولید گردیده. شهاب ثاقب موشکی با جرم حدوداً 84 کیلوگرم با 13.5 کیلوگرم سرجنگی ترکشی است که به واسطه پیشران سوخت جامد خود به بیشینه سرعت 740 متر بر ثانیه می‌رسد. برد این موشک در حالت سطح به هوا به 8.8 تا 11 کیلومتر در برابر اهداف مختلف می‌رسد.

شفق برای اولین بار در بازدید رئیس جمهور از وزارت دفاع مشاهده شد. این موشک در حالی در جایگاه زیر بدنه پهپاد رزمی کرار نصب شده بود که پوشش فلزی با دماغه پهن (Blunt) بخش جلویی آن را شکل داده و نوع حسگر آن قابل تشخیص نبود. اما موشک نمایش داده شده زیر بال بالگرد کبرا دارای یک پوشش شفاف در بخش جلویی خود است که بخش فلزی را در بر گرفته.

در خود این بخش فلزی نیز تغییراتی نسبت به قبل مشاهده می‌شود از جمله تفاوت شکل آن در ناحیه نزدیک به محل اتصال به بدنه موشک نسبت به نمونه دیده شده به همراه کرار و نیز ایجاد فضایی دریچه مانند، برای قرار گیری حسگر IIR در بخش جلویی آن. متأسفانه اطلاعاتی در باره پیکربندی نهایی موشک شفق منتشر نشده است.
 

یکی دیگر از ابهامات فعلی پیرامون این موشک که از مقایسه آن با شهاب ثاقب به راحتی قابل تشخیص است حذف شدن بالک‌های کنترلی موجود در دماغه شهاب ثاقب در شفق است.

شهاب ثاقب موشکی کانارد-کنترل  است در حالی که با حذف این بخش در شفق و عدم مشاهده عملگرهای آیرودینامیکی در آن، نحوه کنترل این موشک برای تصحیح مسیر نامشخص است. امکان استفاده از کنترل بردار رانش (TVC) به دلیل زمان کوتاه سوزش موتور سوخت جامد این موشک و مدت زمان پرواز بیش از 10 ثانیه‌ای آن (در صورت یکسان بودن مشخصات پیشران شفق با شهاب ثاقب) نیز منتفی به نظر می‌رسد.

با توجه به تفاوت شکل دماغه شفق با شهاب ثاقب کاهش سرعت بیشینه آن به میزان اعلام شده 2 برابر سرعت صوت منطقی خواهد بود. شهاب ثاقب با برخورداری از شعاع دماغه بسیار کم که عملکرد آیرودینامیکی نزدیک به دماغه‌های نوک تیز دارد برای تولید کمترین میزان پسا طراحی شده اما دماغه پهن شفق که ناشی از فضای لازم و شکل حسگر تصویری فروسرخ است پسای بیشتری تولید می‌نماید.

بنا بر این با وجود کاهش وزنی حدود 28.5 درصدی شفق نسبت به شهاب ثاقب کاهش سرعت بیشینه آن به 2 ماخ قابل توجیه است. بیشترین سرعت 2.7 ماخ موشک شفق نیز می‌تواند مربوط به حالت شلیک آن از بیشترین ارتفاع و سرعت ممکن مثلاً با شلیک آن از پهپاد کرار باشد.

نکته مهم دیگر در مورد موشک شفق نوع و میزان سرجنگی آن است. سرجنگی ترکشی 14 کیلوگرمی شهاب ثاقب که با فرمان فیوز مادون قرمز عمل می‌کند برای انهدام اهداف هوایی طراحی شده اما با توجه به مأموریت متفاوت شفق که نفوذ در زره خودروهای زرهی مانند تانک و شناورها است نیاز به سرجنگی مخصوص و فیوز مناسب مانند خرج گود و فیوز تأخیری است.

به گزارش مشرق، یکی از موارد مهم در پرونده موشک شفق به کار گیری آن روی پهپاد موتور جت و رزمی کرار است.

این موشک با استفاده از یک ریل پرتاب متفاوت با نمونه مورد استفاده در بالگرد کبرا در جایگاه زیر بدنه کرار نصب شده. کرار که قابلیت دستیابی به بیشینه سرعت بالاتر از 900 کیلومتر بر ساعت را دارد توانایی حمل تعداد بیشتری از این موشک 60 کیلوگرمی را داشته که در مأموریت‌های رزمی ضد شناور و ضد اهداف محافظت شده می‌تواند بسیار مفید باشد. بالگرد کبرا هم از نظر وزنی امکان حمل تعداد بیشتر از 2 فروند فعلی از این موشک را دارد.
 
 

برد 8 تا 10 کیلومتری شفق امنیت بالایی برای هواگرد حامل آن در مقابل سامانه‌های پدافند هوایی توپخانه‌ای، موشک‌های دوش‌پرتاب و برخی از موشک‌های سطح به هوای بردکوتاه ایجاد می‌نماید. سرعت بالای این موشک نیز مدت زمان پرواز آن را با توجه به بیشینه برد در حد مناسبی نگاه می‌دارد.

صرف نظر از وضعیت تولید شفق سلاح‌های موشکی دیگری نیز در بین تولیدات داخلی وجود دارند که قابلیت به کار گیری در بالگرد کبرا را دارند. موشک‌های کوتاه بردی مانند کوثر با جرم 120 کیلوگرم (که حدود 30 کیلوگرم آن مربوط به سرجنگی است) و برد 25 کیلومتر و نیز موشک ظفر از جمله این سلاح‌ها هستند. امروزه گونه دریایی بالگرد شاهد285 هم به موشک کوثر مجهز است که البته برای هدفیابی اولیه یک رادار کوتاه برد نیز روی این بالگرد نصب شده است.
 

لازم به ذکر است موشک کوثر در انواع مختلف خود از جستجوگرهای متنوعی شامل راداری و اپتیکی بهره می‌برد که به کار گیری گونه اپتیکی آن (در صورت عملیاتی بودن) نیاز به استفاده از تجهیزات کمتری در بالگرد کبرا دارد. به علاوه با توجه به سوابق استفاده از موشک‌های ضد رادار روی بالگرد در آمریکا و گسترش بسیار زیاد سامانه‌های پدافند هوایی کوتاه برد در سالیان اخیر به کار گیری یک موشک ضد رادار کوتاه برد روی بالگرد کبرا نیز می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.

در جریان تحویل 20 فروند بالگرد بازسازی و تعمیر شده به نیروهای مسلح یک فروند بالگرد AB-212 متعلق به هوادریای نیروی دریایی ارتش نیز مشاهده شد که تحت پروژه‌ای به نام شاهین به یک قبضه تیربار تک لوله 12.7 میلیمتری دشکا و یک پرتابگر 7 فروندی راکت‌های هایدرا مجهز شده است.

پیش از این نیز تصویری از یک فروند بالگرد 214 هوانیروز مجهز به همین ترکیب سلاح دیده شده بود اما با توجه به سابقه حمل سلاح موشکی توسط بالگرد سبک وزن 212 این تغییر ترکیب تسلیحاتی مهم به نظر می‌رسد.
 
 

بالگردهای 212 هوادریا از زمان تحویل (پیش از انقلاب اسلامی) به موشک‌های هوا به سطح AS-12 مجهز بودند که برای پشتیبانی از عملیات‌های آبی خاکی کاربرد کمتری دارد. در مقابل، تیربار و راکت سلاح‌هایی هستند که برای پشتیبانی سبک و ایجاد حجم آتش محدود در عملیات انتقال هوایی نیروهای تکاوری بسیار مناسب هستند.

این ترکیب سلاح یعنی راکت و تیربار در پیشرفته‌ترین گونه بالگرد 212 یعنی UH-1Y در سپاه تفنگداران دریایی آمریکا نیز دیده می‌شود. در این بالگرد انواع پرتابگرهای 7 و 19 فروندی راکت هایدرا به علاوه تیربارهای تک لوله 12.7 میلیمتری و تیربار چرخان (گتلینگ) 6 لول 7.62 میلیمتری (در نمونه UH-1N) قابل به کار گیری است که با یک سامانه الکترواپتیکی پایدار شده نصب شده در دماغه بالگرد نیز برای شناسایی و هدفیابی اولیه پشتیبانی می‌شوند.
 

البته برای عملیات‌های تهاجمی سنگین در کنار بالگرد فوق از «AH-1W سوپرکبرا» و نمونه جدیدتر آن، «AH-1Z وایپر» در آمریکا استفاده می‌شود، ترکیب بالگردهای ترابری سبک و بالگرد تخصصی تهاجمی ترکیبی است که جای آن در هوادریای ارتش با توجه به گسترش تعاریف مأموریتی آن خالی به نظر می‌رسد. لازم به ذکر است بالگردهای دریایی میل-171 نیروی دریایی سپاه (ندسا) نیز قابلیت تجهیز به تیربار، راکت‌انداز و موشک‌های ضد کشتی دوربرد نور و قادر را برای شرکت در عملیات‌های مختلف دارند.
 

تجهیز بالگردهای 212 هوادریا به تیربار و راکت‌انداز نیز مقدمه خوبی برای ایجاد تنوع تسلیحاتی روی این بالگرد و تجهیز به سلاح‌های دیگر است. در واقع این بالگردها نیز می‌توانند به موشک‌های ضد کشتی کروز مانند کوثر، ظفر و حتی نصر مجهز شوند که اثربخشی آنها هرگز با AS-12 قابل مقایسه نخواهد بود. همچنین امکان استفاده از راکت‌اندازهای بزرگتر 19 فروندی و تیربارهای چندلوله چرخان مانند اخگر نیز همانند نمونه آمریکایی در این بالگرد وجود خواهد داشت.

تجهیز بالگردهای مختلف هوادریا به موشک‌های ضد کشتی با توجه به مشاهده عملکرد بالگردهای سوپرفریلون با موشک اگزوست در اختیار عراق در نبردهای ضد کشتی در دوران جنگ تحمیلی برای نداجا بسیار روشن است به طوری که پس از جنگ تحمیلی شاهد اجرای پروژه‌هایی همچون ساخت موشک «فجر دریا» (ترکیبی از موشک سی‌کیلر با جستجوگر تصویری موشک ماوریک) و شلیک آن از بالگردهای دریایی «SH-3D سی‌کینگ» در نداجا بوده‌ایم؛ بالگردی که همچنان از توان بالقوه بالایی برای تجهیز به موشک‌های ضد کشتی جدید ساخت داخل برخوردار است.
 

به گزارش مشرق، کارایی بالای همین ترکیب سبب شده تا بالگردهای سبک «AB-206 جت رنجر» نیز در نیروی دریایی سپاه به موشک کروز برد کوتاه تا متوسط و 350 کیلوگرمی نصر مجهز شوند. این بالگردها عملاً مانند سکوهای متحرک شلیک موشک عمل کرده و با قابلیت آغاز عملیات خود از هر نقطه، امکان اجرای عملیات مؤثر ضد کشتی را دارند. به علاوه با پرواز این بالگردها در محدوده برد پروازی قابل دستیابی امکان ایجاد اولین خط دفاع موشکی ضد کشتی در فواصل دورتر از ساحل توسط خود نیروهای دریایی ممکن می‌شود؛ عملیاتی که کامل‌ترین شکل آن توسط جنگنده‌های نیروی هوایی اجراء می‌گردد.

همچنین در مأموریت‌های آب‌های دور، ناو رزمی حامل بالگرد به واسطه تجهیز آن به موشک ضد کشتی یا اژدرهای سبک امکان درگیری با دشمن را در مواقع لزوم و به تناسب الزامات راهکنشی (تاکتیکی) خواهد داشت.
 

روند افزایش توان عملیاتی ناوگان عظیم بالگردی کشور که با ایجاد ترکیبی همگون از سامانه‌های جدید شناسایی و هدفگیری و تسلیحات متنوع، متناسب با مأموریت‌های گوناگون در کنار تلاش شبانه‌روزی برای تعمیر و بازسازی بالگردها پیگیری می‌شود یقیناً در آینده نیز منجر به معرفی دستاوردهای جدید و افتخارآمیز دیگری خواهد بود.

این مجموعه اقدامات به علاوه پروژه‌های ملی برای ساخت بالگردهای مورد نیاز با طراحی بومی گویای عزم راسخ متخصصان صنعت دفاعی کشور در ارتش، سپاه و وزارت دفاع برای آمادگی کامل نیروهای مسلح برای دفاع همه جانبه از انقلاب و سرزمینمان ایران است.