گروه تاریخ مشرق- در زمین لرزه ای که با بزرگی 7.4 در مقیاس امواج درونی زمین در ساعت 7 و 36 دقیقه بعدازظهر روز 25 شهریور ماه 1357 به وقوع پیوست، شهر زیبا و تاریخی طبس با قدمت بیش از یک‌هزار سال به کلی ویران شد و علاوه بر آن حدود 30 روستای مجاور شهر تخریب و حدود 100 روستای دیگر دچار خسارت شدند.
اگر چه در مورد اغلب زلزله های بزرگ کشور آمار دقیقی از تعداد کشته شده‌ها در دست نیست ولی از نکات قابل توجه در مورد زلزله طبس، اختلاف فاحش آمار موجود از تعداد جان باختگان این زلزله است. به طوری که در آمار رسمی مرکز آمار ایران، شمار کشته شدگان در طبس و روستاهای اطراف حدود شش هزار و 363 نفر اعلام شده اما با توجه به این که به دلیل جو هیجان‌زده پس از زلزله، امکان ثبت دقیق تعداد کشته‌ها وجود نداشته تعداد تلفات زمین‌لرزه طبس تا بیش از 25 هزار نفر نیز برآورد شده است. زلزله طبس در نوع خود از بزرگترین زلزله‌های ایران بود که تا مدت‌ها مبنای محاسبات سازه در آیین نامه زلزله ایران بود.
کانون این زمین‌لرزه هم در نزدیکی روستای کریت طبس واقع بود و خرابی‌ها از شهر دیهوک در جنوب شرق تا روستای اصفهک و سپس خود شهر طبس گسترش می‌یافت.
گزارش پیش لرزه‌ها و پس لرزه‌ها
قبل از وقوع زلزله پیش لرزه ای گزارش نشده و منطقه آرام بوده است. پس لرزه های زلزله طبس عموماً با بزرگی پایین که بزرگترین آنها حدود ۵ بوده است. روز اوّل وقوع حادثه در طبس ۲۳ پس لرزه و روز دوّم هفت پس لرزه و روز سوّم سه پس لرزه و در دیهوک نیز هفت پس لرزه ثبت شده است.
زلزله ای پرحاشیه در کوران انقلاب
زلزله‌های شدید و مرگبار همواره با تبعات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی گوناگونی همراهند ولی رخداد زلزله ویرانگر طبس خصوصا در کوران مبارزات انقلاب اسلامی، پیامدها و حاشیه‌های بیشتری را به همراه داشت به طوری که رسیدگی به اوضاع زلزله‌زدگان، آشکارا به عرصه ای تازه برای رویارویی مبارزان با رژیمی که اعتمادی به آن نداشتند، تبدیل شد.
در یک سو شاه و فرح هر یک جداگانه به بازدید از مناطق زلزله‌زده رفتند و ارتش مامور کمک به زلزله‌زدگان و یاری به جمعیت شیر و خورشید سرخ شد. دربار هم اعلام کرد که جشن‌های چهارم و نهم آبان ماه برگزار نمی‌شود و هزینه جشن‌ها خرج رسیدگی به اوضاع طبس خواهد شد. دولت نیز سه روز عزای عمومی اعلام و دستور داده شد در این سه روز موسیقی تمامی برنامه‌های رادیو و تلویزیون حذف شوند.
از سوی دیگر، مردمی که داغ کشتار وحشیانه 17 شهریور برایشان تازه بود، رژیم را متهم به استفاده تبلیغاتی از زلزله طبس برای انحراف افکار عمومی و منصرف کردن مردم از تظاهرات و سهل‌انگاری در رسیدگی به آسیب‌دیدگان زلزله طبس برای بهره‌گیری بیشتر از آن می‌کردند. امام خمینی (ره) هم طی پیامی از نجف ضمن احساس همدردی با زلزله‌زدگان و فراخوان جهت کمک به آنها به افشای ماهیت رژیم شاه پرداختند.
در بخشی از این پیام آمده است: «مسلمین غیرتمند لازم است مستقیماً به برادران خود کمک کنند و چیزی به دست عمال دولت ندهند که باز راه برای چپاولگران باز شود. لکن در این موقع حساس آنجه لازم است به ملت شریف ایران تذکر دهم آن است که دولت و بوقهای تبلیغاتی شاه از فرصت استفاده کرده و به اغفال مردم دست زده اند. آنهایی که هزاران نفر از بهترین فرزندان ما را دیروز بیرحمانه قتل عام کرده و ملتی را به عزا نشانده اند، امروز برای انحراف اذهان به تعزیه سرایی پرداخته و اشک تمساح برای زلزله زدگان میریزند و عزای ملی اعلام می کنند.»
در پی این پیام جمعی از روحانیون مبارز و دها تن ازفعالان انقلاب در منطقه حضور می یابند و به ساماندهی آسیب دیدگان می‌پردازند و کمکهایی که مساجد و سایر انقلابیون در سراسر ایران جمع می‌کنند را به مردم طبس می رسانند.
در حال و هوای پس از زلزله طبس همچنین شایعه‌ای شکل گرفت که براساس آن، این زلزله ناشی از دفن زباله‌های اتمی کشورهای خارجی در ایران و حتی انفجار عمدی آنها بوده است که البته با توجه به نگاشت‌های برجای مانده از این زلزله و پژوهش‌های متعدد زلزله شناسی روشن است که زلزله طبس یک زمین‌لرزه کاملا طبیعی بوده که پس از یک نبود لرزه‌یی طولانی – که هنوز نمی دانیم چند هزار ساله بوده است – در ژرفای حدود 10 کیلومتری سطح زمین با سازوکاری فشاری و امتداد لغز به دلیل گسیختگی در گسل طبس اتفاق افتاده و هیچ عامل انسانی در آن دخالت نداشته است.
یکی دیگر از حاشیه های تلخ این زلزله، سانحه سقوط یکی از هواپیماهای هرکولس اعزامی از پایگاه هفتم ترابری (شیراز) در فرودگاه دوشان تپه بود که به جان باختن تعدادی از خلبانان و همافران اعزامی برای امدادرسانی به زلزله زدگان طبس منجر شد.
منبع: سایت الف
اگر چه در مورد اغلب زلزله های بزرگ کشور آمار دقیقی از تعداد کشته شده‌ها در دست نیست ولی از نکات قابل توجه در مورد زلزله طبس، اختلاف فاحش آمار موجود از تعداد جان باختگان این زلزله است. به طوری که در آمار رسمی مرکز آمار ایران، شمار کشته شدگان در طبس و روستاهای اطراف حدود شش هزار و 363 نفر اعلام شده اما با توجه به این که به دلیل جو هیجان‌زده پس از زلزله، امکان ثبت دقیق تعداد کشته‌ها وجود نداشته تعداد تلفات زمین‌لرزه طبس تا بیش از 25 هزار نفر نیز برآورد شده است. زلزله طبس در نوع خود از بزرگترین زلزله‌های ایران بود که تا مدت‌ها مبنای محاسبات سازه در آیین نامه زلزله ایران بود.
کانون این زمین‌لرزه هم در نزدیکی روستای کریت طبس واقع بود و خرابی‌ها از شهر دیهوک در جنوب شرق تا روستای اصفهک و سپس خود شهر طبس گسترش می‌یافت.
گزارش پیش لرزه‌ها و پس لرزه‌ها
قبل از وقوع زلزله پیش لرزه ای گزارش نشده و منطقه آرام بوده است. پس لرزه های زلزله طبس عموماً با بزرگی پایین که بزرگترین آنها حدود ۵ بوده است. روز اوّل وقوع حادثه در طبس ۲۳ پس لرزه و روز دوّم هفت پس لرزه و روز سوّم سه پس لرزه و در دیهوک نیز هفت پس لرزه ثبت شده است.
زلزله ای پرحاشیه در کوران انقلاب
زلزله‌های شدید و مرگبار همواره با تبعات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی گوناگونی همراهند ولی رخداد زلزله ویرانگر طبس خصوصا در کوران مبارزات انقلاب اسلامی، پیامدها و حاشیه‌های بیشتری را به همراه داشت به طوری که رسیدگی به اوضاع زلزله‌زدگان، آشکارا به عرصه ای تازه برای رویارویی مبارزان با رژیمی که اعتمادی به آن نداشتند، تبدیل شد.
در یک سو شاه و فرح هر یک جداگانه به بازدید از مناطق زلزله‌زده رفتند و ارتش مامور کمک به زلزله‌زدگان و یاری به جمعیت شیر و خورشید سرخ شد. دربار هم اعلام کرد که جشن‌های چهارم و نهم آبان ماه برگزار نمی‌شود و هزینه جشن‌ها خرج رسیدگی به اوضاع طبس خواهد شد. دولت نیز سه روز عزای عمومی اعلام و دستور داده شد در این سه روز موسیقی تمامی برنامه‌های رادیو و تلویزیون حذف شوند.
از سوی دیگر، مردمی که داغ کشتار وحشیانه 17 شهریور برایشان تازه بود، رژیم را متهم به استفاده تبلیغاتی از زلزله طبس برای انحراف افکار عمومی و منصرف کردن مردم از تظاهرات و سهل‌انگاری در رسیدگی به آسیب‌دیدگان زلزله طبس برای بهره‌گیری بیشتر از آن می‌کردند. امام خمینی (ره) هم طی پیامی از نجف ضمن احساس همدردی با زلزله‌زدگان و فراخوان جهت کمک به آنها به افشای ماهیت رژیم شاه پرداختند.
در بخشی از این پیام آمده است: «مسلمین غیرتمند لازم است مستقیماً به برادران خود کمک کنند و چیزی به دست عمال دولت ندهند که باز راه برای چپاولگران باز شود. لکن در این موقع حساس آنجه لازم است به ملت شریف ایران تذکر دهم آن است که دولت و بوقهای تبلیغاتی شاه از فرصت استفاده کرده و به اغفال مردم دست زده اند. آنهایی که هزاران نفر از بهترین فرزندان ما را دیروز بیرحمانه قتل عام کرده و ملتی را به عزا نشانده اند، امروز برای انحراف اذهان به تعزیه سرایی پرداخته و اشک تمساح برای زلزله زدگان میریزند و عزای ملی اعلام می کنند.»
در پی این پیام جمعی از روحانیون مبارز و دها تن ازفعالان انقلاب در منطقه حضور می یابند و به ساماندهی آسیب دیدگان می‌پردازند و کمکهایی که مساجد و سایر انقلابیون در سراسر ایران جمع می‌کنند را به مردم طبس می رسانند.
در حال و هوای پس از زلزله طبس همچنین شایعه‌ای شکل گرفت که براساس آن، این زلزله ناشی از دفن زباله‌های اتمی کشورهای خارجی در ایران و حتی انفجار عمدی آنها بوده است که البته با توجه به نگاشت‌های برجای مانده از این زلزله و پژوهش‌های متعدد زلزله شناسی روشن است که زلزله طبس یک زمین‌لرزه کاملا طبیعی بوده که پس از یک نبود لرزه‌یی طولانی – که هنوز نمی دانیم چند هزار ساله بوده است – در ژرفای حدود 10 کیلومتری سطح زمین با سازوکاری فشاری و امتداد لغز به دلیل گسیختگی در گسل طبس اتفاق افتاده و هیچ عامل انسانی در آن دخالت نداشته است.
یکی دیگر از حاشیه های تلخ این زلزله، سانحه سقوط یکی از هواپیماهای هرکولس اعزامی از پایگاه هفتم ترابری (شیراز) در فرودگاه دوشان تپه بود که به جان باختن تعدادی از خلبانان و همافران اعزامی برای امدادرسانی به زلزله زدگان طبس منجر شد.
منبع: سایت الف
