به گزارش گروه اجتماعی مشرق، پنج‌سازه عظیم راه را بر آب‌های منطقه‌ای بزرگ - شامل چند استان - سد کرده‌اند تا شاید عطش بی‌نهایت یک‌شهر بی‌دروازه فروکش کند؛ شهری که بر انتهای آن نقطه‌ای گذاشته نشده و کماکان از طرفین درحال گسترش است و در داخل نیز عمودی بالاتر می‌رود.
سدهای لتیان و لار در شرق، کرج و طالقان در غرب و ماملو در جنوب تهران، سهم زندگی را از شهرها و دشت‌های اطراف جمع می‌کنند، به تهران می‌کشانند تا در فرآیندی ساده تبدیل به فاضلابی شود که هنوز پس از سال‌های سال، چرخه‌ای برای بازگشت ندارد.
اما این‌همه فقط کفایت نیمی از عطش عجیب‌و‌غریب این شهر را می‌کند و الباقی با حفر چاه‌هایی عمیق تامین می‌شود تا نه‌تنها آب‌های جاری، بلکه منابع و مخازن نیز از این هجوم و غارت بی‌نصیب نمانده باشند. گرچه باز هم کافی نیست و قرار است با حفر تونل آب‌های جدیدی از شمال‌کشور نیز وارد شود تا در تهران وقتی شیر آبی باز می‌شود، آبی گوارا و با فشار زیاد خارج شود، روی خودرویی پاشیده شود و هرز رود... .
سدهای لتیان و لار در شرق، کرج و طالقان در غرب و ماملو در جنوب تهران، سهم زندگی را از شهرها و دشت‌های اطراف جمع می‌کنند، به تهران می‌کشانند تا در فرآیندی ساده تبدیل به فاضلابی شود که هنوز پس از سال‌های سال، چرخه‌ای برای بازگشت ندارد.
اما این‌همه فقط کفایت نیمی از عطش عجیب‌و‌غریب این شهر را می‌کند و الباقی با حفر چاه‌هایی عمیق تامین می‌شود تا نه‌تنها آب‌های جاری، بلکه منابع و مخازن نیز از این هجوم و غارت بی‌نصیب نمانده باشند. گرچه باز هم کافی نیست و قرار است با حفر تونل آب‌های جدیدی از شمال‌کشور نیز وارد شود تا در تهران وقتی شیر آبی باز می‌شود، آبی گوارا و با فشار زیاد خارج شود، روی خودرویی پاشیده شود و هرز رود... .
مصرف بی‌منطق سبک زندگی اشراف‌نمایانه از یک‌سو، هدررفت 30درصدی فرسودگی شبکه در سویی‌دیگر و میل به‌ساخت شهری به‌سبک شهرهای پرآب اروپایی شرایطی را فراهم کرده که می‌توان تهران را هیولای عطشناک سیراب‌ناشدنی فرض کرد که با گستاخی و بی‌محلی، سهم آب صدها شهر کوچک‌وبزرگ اطراف و اکناف و حق آب کشاورزی دشت‌های وسیعی را تبدیل به فاضلابی بلامصرف می‌کند. رسول.الف، 57ساله ساکن محله دروازه‌دولاب تهران است.
او می‌گوید در کوچه‌شان که شامل20قواره ملک است، تا دو‌دهه پیش 23خانواده زندگی می‌کردند، اما در این 20سال اخیر، هرکدام از این املاک تبدیل به حداقل چهارواحد آپارتمان شده‌اند و در آن کوچه، درحال حاضر بیش از 80خانواده زندگی می‌کنند. رسول پیشنهاد می‌کند مشکل کمبود آب تهران با کنترل ساختوسازها در تهران حل شود؛ ساخت‌وسازهایی که شهروندان دیگر نقاط کشور را به تهران می‌کشاند.
مسعود.ت نیز از ساکنان قدیمی محله بهارستان است. او نیز مشکل را بالارفتن جمعیت تهران می‌داند و می‌گوید: «شهروندان پرمصرف شده‌اند. قدیم مصرف آب خیلی بااحتیاط بود، آب به این راحتی همه‌جا وجود نداشت و برای همین، قدر و منزلت داشت. برای حمام‌کردن باید به حمام عمومی می‌رفتیم، برای شستشوی خودرو و فرش و... آب قنات بود. مردم با یک آفتابه آب جو، جلو در منازل یا مغازه‌ها را آبپاشی و تمیز می‌کردند.»
بسیاری دیگر از شهروندان تهران نیز مشکل را نه کمبود آب در این منطقه که اضافه‌شدن جمعیت منطقه می‌دانند؛ جمعیتی که مدام بر آن افزوده می‌شود و مصرف‌سرانه آن نیز بسیار متفاوت با چنددهه قبل است.
سال‌های‌سال کارشناسان محیط‌زیست نسبت به موضوع کم‌آبی و ضرورت مدیریت آب هشدار داده بودند، اما تازه چندسالی است که این هشدارها به‌دلیل ملموس‌شدنشان جدی گرفته می‌شود و حتی مسوولان به‌طور رسمی گذر از مرحله تنش آبی و رسیدن به‌بحران را تایید می‌کنند. کم‌کم همه ما متوجه شده یا می‌شویم که آب در کشور ما چقدر گرانبهاست، می‌فهمیم که ذخیره آب زیرزمینی چقدر ارزشمند است و به‌زودی خواهیم فهمید که نباید از ذخایر آب به‌راحتی و بی‌دلیل و در حجم زیاد استفاده کرد. در این میان تهران به‌عنوان پایتخت با جمعیت بیش از 10میلیون‌نفر هم تاثیر زیادی بر بحران آب دارد و هم خود به‌سختی درگیر این بحران است.
تهران شهر بحران‌دار یا بحران‌ساز؟
بحران آب در تهران جدی است و تاکنون لااقل مسوولان را به خود درگیر کرده و زمان زیادی تا رسیدن این بحران به در منازل شهروندان نمانده است.
از دیگرسو، طی چنددهه اخیر برای کنترل این شرایط در پایتخت، سدهایی عظیم بنا شد که آب‌های مناطق اطراف، از دشت کرج و ورامین گرفته تا حقآبه کشاورزی آمل را به این شهر می‌کشاند و به‌زودی قرار است 500میلیونمترمکعب آب نیز از البرز‌شمالی به آن اضافه شود؛ راهکاری که خود عامل بحران‌های کوچک و بزرگ آبی بوده و هست. دلایل شرایط امروز آب در تهران متعدد است. از آن‌جمله می‌توان به ساخت‌و‌سازهای بی‌رویه که نوعی دعوت از ساکنان شهرهای دیگر محسوب می‌شود، ساختار و طراحی شهر، نوع آبیاری فضای سبز و نیز از همه مهم‌تر ارزانی قیمت آب اشاره کرد.
امسال تابستان شرایط به گونه‌ای پیش رفت که هیات‌دولت در جلسه‌رسمی از مردم برای صرفه‌جویی خواهش کرد. اما با این‌وجود، شهروندان تهران هرروز شاهد سیلاب‌هایی هستند که از فضاهای سبز به بزرگراه‌ها سرازیر بوده و آبپاش‌ها و فواره‌های این فضاها، بی‌وقفه روی چمن‌ها آب می‌پاشند. به‌نظر می‌رسد این حجم اتلاف آب، خود عاملی مهم در بی‌توجهی خودآگاه و ناخودآگاه شهروندان تهرانی به هشدارهای کم‌آبی بوده و هست.
سبزی تهران چقدر آب می‌خورد؟
فضای سبز شهر خشک و کم‌آب تهران سالانه حدود 400میلیونمترمکعب آب مصرف می‌کند که برابر با دوبرابر حجم مفید آب سد‌کرج است. شهرداری تهران با استفاده از آب چاه، فضاهای سبز را سیراب می‌کند، اما در شهری که بیش از نیمی از آبش از ذخایر زیرزمینی تامین می‌شود، تفاوتی ندارد تصفیه‌شده و نشده‌اش آب شهر است. برداشت این میزان آب برای مصرف در فضای سبز این سوال را ایجاد می‌کند که اساسا آیا نیازی به این کار هست؟ و چرا این رقم تا این اندازه بزرگ است؟
چنددهه پیش شهر لاس‌وگاس در ایالت نوادای آمریکا شرایطی مشابه امروز تهران پیدا کرد. منابع آب تجدید‌شونده اندک منطقه و مصرف بالا، زنگ هشدار آب این شهر را به‌صدا درآورد. علاوه بر برنامه‌ریزی بلند‌مدت برای بازیافت آب، یکی از اولین اقدامات کوتاه‌مدت دولت محلی، کنترل آبیاری فضاهای سبز عمومی و خصوصی بود.
به‌سرعت گونه‌های پرمصرف با گونه‌های بومی و کم‌مصرف جایگزین شدند، قوانین جدی در منع کاشت گونه‌های پرمصرف حتی در باغ‌ها و باغچه‌های خصوصی وضع شد، ساعات بهتر برای آبیاری مشخص شد و پلیس آب وارد عمل شد. خاطیان عموما کسانی بودند که بیشتر از نیاز به گیاهان آب می‌دادند یا در ساعاتی که بهره‌وری پایین‌تری داشت، اقدام به آبیاری می‌کردند که با جریمه‌های سنگین مواجه شدند.
گونه‌های گیاهی نیز متهم هستند
در صدر متهمان غیرانسانی مصرف بی‌رویه آب تهران، چمن قرار دارد. چمن گونه گیاهی غیربومی است که آب زیادی می‌بلعد، سبزینگی کمی دارد و در پالایش هوا از آلودگی و حرارت سهمی ندارد.
دکترمهدی بصیری عضو هیات‌علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان به تبخیر بی‌اندازه این‌گونه گیاهی اشاره می‌کند و می‌گوید: «چمن تاثیری در کاهش دی‌اکسید‌کربن هوا ندارد، چراکه پس از چیده‌شدن نیز به علوفه دام تبدیل می‌شود که بازهم به صورت ترکیبات کربنی آزاد می‌شود.»
به‌گفته او تفاوت چمن با درختان در این است که درختان کربن هوا را نیز در چوب ذخیره می‌کنند. دکتربصیری گل‌های فصل را نیز از دیگر گونه‌های نامناسب اقلیم کشورمان می‌داند که آب زیادی نیاز دارند و تاثیری در کاهش دما یا پالایش هوا ندارند.
وی درخت و بوته‌های سازگار با اقلیم را بهترین راه برای ایجاد فضای سبز در ایران می‌داند و می‌گوید: «درخت به دلیل تعرق هم هوا را خنک می‌کند، با گرد‌و‌غبار مقابله و نیاز به آبیاری و نگهداری آن هزینه کمتری دارد.»
فاطمه ظفرنژاد، کارشناس‌ارشد کشاورزی و پژوهشگر توسعه پایدار، به باغ‌های ایرانی که با اقلیم ایران همسو هستند اشاره می‌کند و می‌گوید: «طراحان فضای سبز به اقلیم توجهی ندارند. گیاهان نابومی می‌کارند که مصرف آب بیشتری دارند و با اقلیم ما ناسازگارند.»
بوم‌شناسی در شهرسازی تهران موضوعیت ندارد
بوم‌شناسی در معماری و شهرسازی نقش اساسی دارد. در ایران قدیم به‌دلیل محدودیت منابع آبی، توجه به اقلیم در معماری به‌وضوح دیده می‌شود. حتی با توجه به تنوع اقلیم سرزمینمان، تنوع معماری را در شهرهای مختلف می‌بینیم. معماری شهر اگر بنا بر اصول بوم‌شناسی باشد، با طبیعت و پیرامونش سازگار است و آن را تخریب نمی‌کند. ظفرنژاد، با اشاره به مطلب فوق می‌افزاید: «گسست فرهنگی، معماری شهرسازی بوم‌آشنای ما را از میان برد»
وی معتقد است: «معماری تقلیدی، ناسازگار با اقلیم به هدررفت منابع نیرو، برق، آب و دیگر منابع محدود سرزمین انجامیده است.»
ساختمان‌صفر
ساختمان‌صفر اصطلاحی است که به ساختمان‌های طراحی‌شده با اصول زیست‌محیطی اطلاق می‌شود و برق خود را از باتری‌های خورشیدی یا توربین‌های کوچک بادی تامین می‌کند، آب آن از قنات، چشمه یا رودخانه نزدیک تامین می‌شود و مهم‌تر از آن، فاضلاب بازچرخانی و تصفیه‌شده مورداستفاده مجدد قرار می‌گیرد. خانه بروجردی‌ها یا طباطبایی‌های کاشان از این جمله‌اند که آشنایی ژرف با اقلیم را آشکار می‌کند. اینها از اصول معماری ما بوده و امروزه نیز باید در معماری ما جایگاه ویژه داشته باشد، ولی کمترین توجهی به آن نمی‌شود. ظفرنژاد که کتاب «توسعه پایدار و مدیریت آب»
وی برنده لوح ویژه کتاب معماری و شهرسازی شده، به تاثیر بسیارمنفی ساخت سدها برای تولید برق اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «اگر یک آبگرمکن و چندصفحه خورشیدی به بام ساختمان‌ها بیفزاییم، با کمترین هدررفت نیرو و دما بیشترین آسایش و کمترین تخریب طبیعت بخشی از انرژی خانه را تامین می‌کنیم.» این اتفاقی است که در سراسر دنیا افتاده و حتی شهرهایی که آفتاب همیشگی ندارند، به آبگرمکن‌ها و سلول‌های خورشیدی مجهز هستند.
وی با اشاره به دانش بومی ایران در استفاده بهینه از آب می‌گوید: «تهران با 500قنات خود بدون تبخیر آب در برابر آفتاب، برای مردم آب تامین می‌کرد و امسال خالی‌شدن پنج‌سد غول‌پیکری که آب تهران را تامین می‌کنند، باردیگر نشان داد سدسازی روش درست تامین آب در این سرزمین نیست.» به‌گفته وی، گذشتگان ما باوجود توان بالای ساخت سدهای قوسی و بسیار بلند، از پنج،شش‌سده پیش سدسازی را به‌سبب تبخیر زیاد آب کنار گذاشتند و قنات‌ها را گسترش دادند، کشاورزی خودکفای ایران نیز تا زمان اصلاحات‌ارضی به قنات و دیگر روش‌های بومی تامین آب مانند برداشت درست از رودها و گردآوری باران تکیه داشت.
ارزانی، آب را بی‌قیمت کرده است
هرمترمکعب آب‌شرب در ایران حدود 500تومان قیمت دارد. این رقم وقتی بیشتر قابل فهم است که بدانیم قیمت هرمترمکعب آب بسته‌بندی‌شده در کشورمان هزاربرابر این مقدار، یعنی 500هزارتومان است. قیمت همین میزان آب در اروپا که قاره‌ای پرآب است، 31برابر بیشتر است. در دانمارک بهای آب شهری تا 25هزارتومان به‌ازای هر مترمکعب می‌رسد و در کشور بسیار پرآب نروژ بهای سنگین آب و بهای پنج‌برابری فاضلاب پیشاپیش پرداخت می‌شود که مردم را به صرفه‌جویی شدید آب وامی‌دارد.
قریب به‌اتفاق کارشناسان از ارزان‌بودن قیمت آب نگرانند و عمده دلیل مصرف بی‌رویه آب را نازل‌بودن قیمت آن می‌دانند که باعث بی‌تفاوتی شهروندان شده است.
به‌گفته مهندس‌حمیدرضا جانباز مدیرعامل شرکت مهندسی آب‌و‌فاضلاب، در ایران فقط ۲۲درصد قیمت تمام‌شده آب از مشترکان دریافت می‌شود. در مقایسه با میانگین قیمت جهانی آب، درستی این سخن اثبات می‌شود. در این‌میان استان‌تهران یک‌چهارم آب کشور را مصرف می‌کند و مشهد، شیراز و اصفهان در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
وی همچنین می‌گوید: «میانگین مصرف آب در جهان 150لیتر به ازای هرنفر در روز است که این میانگین در کشور ما بیش از 250لیتر است.»
تهران، هیولایی آبخوار است. ادامه ساختوسازها و کشانده‌شدن کالبد شهر به غرب و شرق، نشان می‌دهد که قرار نیست از رشد آن جلوگیری شود. میل به ساخت‌و‌ساز بیشتر، رقابت در گسترش فضای سبز، سبک زندگی اشراف‌نمایانه و از همه مهم‌تر دوربودن از یک طرح جامع شهری که بر مبنای ظرفیت اقلیمی بنا شده باشد، آینده خطرناکی را برای شهر، ساکنان آن و ساکنان حتی استان‌های همجوار رقم خواهد زد.
مخاطبان محترم گروه اجتماعی مشرق می توانند اخبار، مقالات و تصاویر اجتماعی خود را به آدرس shoma@mashreghnews.ir ارسال کنند تا در سریع ترین زمان ممکن به نام خودشان و به عنوان یکی از مطالب ویژه مشرق منتشر شود. در ضمن گروه اجتماعی مشرق در صدد است با پیگیری مشکلات ارسالی شما از طریق کارشناسان و مشاوران مجرب پاسخی برای ابهامات مخاطبان عزیز بیابد.
