به گزارش مشرق، کنفرانس بررسی عملکرد و بازنگری «قرارداد منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان پی حتی)» هر 5 سال یک بار زیر نظر سازمان ملل متحد برگزار می‌شود. کنفرانس اخیر از 26 آوریل تا 22 مه 2015 در نیویورک برگزار شد، اما فاقد نتیجه مطلوبی برای مشارکت ­کنندگان بود. این عدم نتیجه­‌گیری مطلوب علل مختلفی داشته است که پرداختن به آن هدف اصلی نگارش مقاله حاضر را تشکیل می­‌دهد.

1) اهداف اصلی برگزاری کنفرانس نیویورک (2015) و علل ناکامی:

1-1) اهداف اصلی (کلی):

معاهده ان پی تی (Nuclear Non- Proliferation Treaty) که توسط اکثر کشورهای جهان (حدود 190 کشور) پذیرفته شده است از سال 1970 میلادی اجرایی شد. هدف اصلی طرف­های امضا کننده معاهده جلوگیری از گسترش سلاح‌های هسته‌ای و پیگیری مذاکرات خلع سلاح هسته‌ای می­‌باشد که این دو هدف اصلی در تمامی کنفرانس‌­های بازنگری معاهده از جمله کنفرانس 2015 مبنا قرار داده شده است. باید عنایت داشت که کنفرانس ان.پی تی هر 5 سال یک بار هم برای "بررسی عملکرد" و هم "بازنگری" (پاراگراف سوم ماده هشتم معاهده) انجام می­‌پذیرد بنابراین همواره در تمامی کنفرانس‌­ها دو هدف کلی معاهده اصل و مبنا می­‌باشد. در ارزیابی موفقیت در رسیدن به این دو هدف اصلی در روح کلی معاهده و کنفرانس­های بازنگری، باید اذعان داشت که "شکست" اصلی‌­ترین کلیدواژه بوده است. زیرا معاهده ان پی تی در متقاعد کردن کشورهایی که پس از این معاهده (اول ژانویه 1968) به دنبال سلاح هسته‌­ای بوده‌­اند (به اصطلاح کشورهای غیربرخوردار) و به آن دست یافتند مانند هند، پاکستان، رژیم صهیونیستی و کره شمالی، برای امضا و قبول این معاهده شکست خورد؛ و همچنین برای متقاعد کردن کشورهای برخوردار برای رسیدن به هدف اصلی دوم معاهده، یعنی مذاکرات خلع سلاح هسته‌ای نیز "شکست" اصل بی چون و چرای آن بوده است.

1-2) اهداف مشخص (نمایان):

هدف مشخص‌­تر کنفرانس بازنگری ان پی تی 2015 با محوریت خاورمیانه عاری از سلاح­‌های هسته­‌ای که در نشست سال 2010 در مورد آن، تحت عنوان "برنامه اقدام" تصویب شده بود صورت گرفت (1). مشارکت کنندگان در این کنفرانس با توجه به چالش‌­ها و بحران­‌های خاورمیانه در پی نتیجه­ گیری مطلوب و مطابق با منافع خود در این کنفرانس بوده­‌اند. اما قبل از شروع کنفرانس نیز نمایان بود به دلیل عدم پذیرش ان پی تی از سوی رژیم صهیونیستی به عنوان تنها دارنده سلاح هسته‍‌­‍‎ای در خاورمیانه، نباید انتظار موفقیت در رسیدن به هدف اصلی کنفرانس را داشت؛ موضوعی که کنفرانس­‌‎های پیشین و به ویژه دو کنفرانس 1995 و 2000 میلادی را نیز تحت الشعاع قرار داده بود.

2) مضامین اصلی کنفرانس­‌های بازنگری ان پی تی:

معاهده ان.پی.تی در سال‌ 1968‌ امضا و از سال 1970 برای مدت 52 سال‌ لازم الاجرا گردید. در سال 1995 نیز در کنفرانس بازنگری، معاهده مذکور برای مدت نامحدود تمدید گردید. حق مسلم کشورهاى عضو‌ معاهده‌ منع گسترش‌ جهت‌ استفاده‌ صلح‌آمیز در موقعیت‌هاى مختلف‌ مورد تأیید قرار گرفته است. اما چنین اصلی همواره مورد انتقاد قدرت­‍‍ها بوده است زیرا از منظر آنان راستی ­آزمایی صلح ­آمیز بودن فعالیت­‌های هسته‌­ای بسیار امر مشکلی می­‌باشد. چنین رویکردی در تمامی کنفرانس­‌های بررسی عملکرد و بازنگری ان پی تی از سوی قدرت­‌های بزرگ دنبال شد که همین امر باعث دو دستگی غیرآشکار در میان امضا کنندگان این معاهده گردید.

- در یک سو قدرت­‌های بزرگ و کشورهای برخوردار سلاح هسته­ای قرار گرفته­‌اند که در کنفرانس‌­ها بر هدف عدم دستیابی کشورهای غیربرخودار به سلاح هسته‌­ای و لزوم انتقال تکنولوژی ساخت این سلاح­‌ها تأکید دارند. هدف دیگر این گروه محدود کردن کشورها و تدوین چارچوب مشخص برای فعالیت­‌های صلح­ آمیز هسته­‌ای می­‌باشد که با روح اولیه و کلی معاهده در تضاد است.

- در سوی دیگر کشورهای غیربرخوردار قرار دارند که بر هدف اصلی دیگر ان پی تی یعنی خلع سلاح هسته­‌ای کشورهای برخوردار تأکید دارند. هدف مشخص­‌تر این گروه تحت فشار قرار دادن کشورهای برخوردار برای خلع سلاح­ها و یا لااقل محدود نمودن آنها و همچنین پذیرش این معاهده از سوی کشورهای برخوردار (هند، پاکستان و رژیم صهیونیستی) (2) می‌باشد. در کنفرانس 2015، برخی از کشورهای اروپایی به همراه کشورهای عدم تعهد بر ضرورت اتخاذ اقدامات عملی و عینی از جمله وضع مقررات حقوقی برای اجرای موثر خلع سلاح هسته­‌ای تأکید داشتند در حالی که پنج کشور برخوردار سلاح هسته‌ای و عضو دائم شورای امنیت به همراه کانادا از مهم‌ترین مخالفان تعیین برنامه زمان بندی دقیق برای خلع سلاح هسته‌ای بوده‌­اند.

3) چشم انداز کنفرانس­‌های بازنگری ان پی تی:

کشمکش­‌های ذکر شده در بالا بی شک بر تمامی کنفرانس­‌های ان پی تی از سال 1995 به این سو حاکم بوده است و به نظر می­رسد سایه آن بر کنفرانس­‌های بعدی نیز حاکم باشد. بنابراین به دلایل ذیل نمی­‌توان چشم انداز روشنی را برای کنفرانس‌­های بازنگری ان پی تی متصور شد:

3-1) تناقض در اهداف اصلی ان پی تی و سعی قدرت­ها:

هدف و موضوع معاهده منع‌ گسترش‌ این است‌ که‌ کشورهاى‌ فاقد سلاح هسته‌اى، بر اساس مقررات این معاهده، نتوانند سلاح هسته‌اى تولید یا اکتساب نمایند‌ و کشورهاى‌ داراى‌ این سلاح‌ها هم در انتقال تکنولوژى هسته‌اى جهت مصارف صلح‌آمیز به کشورهاى فاقد این‌ سلاح‌ها‌ مشارکت نمایند و هم خلع سلاح کامل و عمومى شوند (3)؛ این موارد همواره در کنفرانس­های بازنگری ان پی تی از سوی برخی کشورهای امضا کننده مطرح شده است اما نیک واضح است که قدرت­های بزرگ سیاست­های خاص خود را در این زمینه دنبال می­‌نمایند و تن به خلع سلاح کامل نخواهند داد زیرا منطق افزایش قدرت و حفظ قدرت و وضع موجود آنها را از این عمل باز می­‌دارد.  

همچنین، در خصوص قلمرو اعمال این حق‌ در‌ سیاق مواد 1 و 2 معاهده مزبور، آنجایى که‌ "ساخت‌ سلاح‌هاى‌ هسته‌اى‌" منع‌ شده است، هیچ­گونه‌ شفاف‌سازى‌ صورت نگرفته است. این مسأله باعث شد در تلاش‌هاى بین‌المللى در مورد قاعده‌مند کردن چـرخه سـوخت‌ هسته‌ای و کنترل بین‌المللى صادرات هسته‌اى حساس، تأملاتى‌ شکل‌ گیرد.

3-2) تناقضات در مواد سابق بازنگری ان پی تی:

ماده 1 بازنگری معاهده‌ منع‌ گسترش‌ سلاح‌هاى هسته‌اى (2005) مقرر مى‌دارد: «هر یک از اعضاى این‌ معاهده‌ که‌ داراى سلاح هـسته‌اى است، مـتعهد مى‌شود از انتقال مستقیم یا غیرمستقیم سلاح‌هاى هسته‌اى یا سایر‌ ادوات‌ انفجارى هسته‌اى و یا کنترل بـر این سـلاح‌ها یا ادوات انفجارى به دیگرى‌ خوددارى‌ کرده‌ و هیچ‌یک از دولت‌هاى فاقد سلاح هسته‌اى را به هیچ طریقى، در ساخت سلاح‌هاى هسته‌اى یا‌ سایر‌ ادوات‌ انفجارى هسته‌اى و یا کسب این سلاح‌ها یا دیگر ادوات انفجارى هسته‌اى و کنترل‌ بر‌ آنها کمک، تشویق و تـرغیب ننماید».

ماده 2 این معاهده نیز مقرر مى‌دارد: «هر یک از اعضاى این معاهده که فاقد سلاح‌ هسته‌اى‌ است متعهد مى‌شود از قبول مستقیم یا غیرمستقیم انتقال سلاح‌هاى هسته‌اى یا‌ سایر‌ ادوات انفجارى هسته‌اى و یا کنترل بر این سلاح‌ها یا سایر ادوات‌ انفجارى‌ هسته‌اى به دیگرى خوددارى کرده‌ و به‌ هیچ طریقى‌ سلاح‌هاى‌ هسته‌اى‌ یا سایر ادوات انفجارى هسته‌اى را‌ نساخته‌ و کسب ننماید و در جستجو و یا دریافت کمک براى ساخت سلاح‌ها یا ادوات‌ انفجارى‌ هسته‌اى بر نیاید».

در حالی که ماده‌ 4  مقرر‌ مى‌دارد (4)‌: «هیچ یک از مواد این معاهده به نحوى تفسیر نخواهد شد‌ که به حقوق مسلم هر یک از اعضاى آن به منظور توسعه تحقیقات، تولید و بهره‌بردارى از انرژى هسته‌اى در‌ راستاى‌ اهداف‌ صلح‌جویانه بدون هر نوع تبعیض و بر اساس مواد 1 و 2 این معاهده خللى وارد نماید‌.‌..».

با این وجود باید اذعان داشت که معاهده ان.پی.تی، معاهده تکلیفی و متضمن قواعد امری است و همچنین، در مقابل حقوقی که شناخته، اهمیت فرعی و ثانویه دارد که این حقوق قابل مقایسه با تعهدات از نظر کیفی و کمی نیست. در واقع در ان.پی.تی اصل بر ممنوعیت است. استفاده صلح‌­آمیز تنها زمانی که هیچ احتمالی وجود نداشته باشد به رسمیت شناخته شده است.

4) علل ناکامی کنفرانس 2015 نیویورک و کنفرانس­های مشابه:

پیروزی و شکست یا موفقیت و عدم موفقیت و مفاهیمی از این دست تماما جزو مفاهیم نسبی هستند و هر پژوهشگر و نظریه ­پردازی به زعم دیدگاه خود آن را تعبیر، تحلیل و در نهایت ارائه نتیجه­ گیری می‌­نماید. این نوشتار از ابتدا تا کنون بر اساس دو محور و هدف اصلی ان پی تی که مورد توجه شرکت ­کنندگان در کنفرانس بازنگری ان پی تی 2015 بوده، سامان یافته است که بر همین مبنا به بررسی موفقیت و یا عدم موفقیت کنفرانس مزبور پرداخته­‌ایم. علل ذیل را می­‌توان به عنوان دلایل ناکامی کنفرانس‌­های بازنگری ان پی تی ذکر نمود:

4-1) حاکم بودن منطق قدرت و زور:

بی تردید یکی از عوامل ناکام ماندن کنفرانس سال 2015 و کنفرانس­های مشابه ان پی تی و اکثر رژیم‌­ها و قراردادهای بین­‌المللی، حاکم بودن منطق قدرت و زور به جای حقوق و مقرارت بین­‌المللی تفاهم شده می‌­باشد.

4-2) وجود اصل "موافقت تمامی طرف‌های مشارکت‌کننده با برنامه‌های پیشنهادی":

وضعیت عدم موافقت قدرت­ها با برخی از برنامه­‌ها و طرح‌های پیشنهادی کشورها برای محدود نمودن زرادخانه‌­های اتمی کشورهای دارنده به ترتیبی است که موفقیت چنین کنفرانس‌هایی را تحت الشعاع قرار داده است.  این چنین چالشی محدود به این کنفرانس نبوده، بلکه به نظر می­‌رسد کنفرانس‌­های آتی نیز با چنین چالشی مواجه خواهند بود. بر این اساس برخی کشورها پیشنهادهایی را برای حل این چالش‌­ها ارائه نموده‌­اند که مهم‌ترین آن دادن اختیار تصمیم‌گیری درباره برنامه‌های پیشنهادی به دبیر کل سازمان ملل متحد، در صورت عدم توافق تمامی طرفین می­‌باشد. اما به روشنی نمایان است که قدرت­های بزرگ با برنامه­‌های پیشنهادی که در مقابل سیاست­‌ها و منافع آنان باشد مخالفت خواهند کرد.

4-3) کارشکنی­‌های قدرت‌­های بزرگ (به ویژه آمریکا و انگلیس):

کارشکنی آمریکا و انگلیس برای برگزاری نشست خاورمیانه عاری از سلاح های هسته ای در کنفرانس سال 2015 نشان داد که قدرت­‌های بزرگ با روح اولیه و کلی معاهده ان پی تی (1968) موافق نیستند و درصدد تغییر اصول آن به سمت محدود نمودن هر گونه فعالیت­‌های هسته­ای، آن هم نه برای کشورهای برخوردار بلکه برای کشورهای غیربرخوردار، می‌باشند. بر این اساس رز گاتمولر (Rose Gottemoeller)، معاون کنترل تسلیحات وزیر خارجه آمریکا در پایان کنفرانس 2015 به صراحت اعلام نمود که: "آمریکا ترجیح می­‌دهد که یک سند نهایی وجود نداشته باشد؛ تا اینکه یک سند بد وجود داشته باشد". وی برگزاری کنفرانس خلع سلاح هسته‌­ای در خاورمیانه را "ناسازگار با سیاست­‌های بلندمدت آمریکا" اعلام نمود. نماینده انگلیس نیز در موضع­‌گیری مشابه، علت شکست در دستیابی به یک بیانیه پایانی، عدم توانایی در ایجاد یک بستر تفاهم درباره خلع سلاح در خاورمیانه دانسته است (5). این در حالی است که بر همگان محرز و مشخص است که در منطقه خاورمیانه تنها کشور دارنده سلاح اتمی رژیم رژیم صهیونیستی می‌­باشد. این گونه دو پهلو اعلام موضع­‌گیری نمودن، مشخصه سیاستمداران انگلیسی است اما باید به این نکته توجه کرد هیچ یک از متحدان رژیم صهیونیستی حاضر به تحت فشار گذاشتن این رژیم چه در پذیرش ان.پی.تی و چه در زمینه محدودیت فعالیت و سلاح هسته‌­ای نیستند.

4-4) سیاست­‌ها و لابی­‌گری­‌های رژیم صهیونیستی:

حضور غیرمنتظره رژیم صهیونیستی در کنفرانس 2015 موضوع و نقش لابی­گری در موضع­‌گیری قدرت­‌ها را کاملاً نمایان ساخت. بی شک عدم توافق برگزاری کنفرانس خلع سلاح هسته‌ای در خاورمیانه در سند پایانی از مهم‌ترین علل ناکامی کنفرانس مزبور می­‌باشد. نقش رژیم صهیونیستی در این زمینه که پیروزی بزرگ برای این رژیم برای پنهان نگه داشتن فعالیت­‌ها و جنگ ­افزارهای هسته‌­ای خود می‌­باشد مهم و اثرگذار بوده است. لابی­گری سران رژیم صهیونیستی با کشورهای آمریکا، بریتانیا و کانادا که از مخالفان اصلی نتیجه­ گیری این کنفرانس بوده‌­اند این کنفرانس را با وجود اتفاق نظر اکثر کشورهای شرکت کننده، به سمت شکست سوق داد.

5) واکاوی حضور رژیم صهیونیستی در کنفرانس بازنگری ان پی تی 2015 (از دور ساختن مشارکت­ کنندگان از محور اصلی کنفرانس تا لابی­‌گری برای عدم نتیجه‌گیری نهایی):

رژیم صهیونیستی به عنوان ناظر در اجلاس بازنگری ان پی تی 2015 شرکت کرد. اینکه این رژیم که معاهده ان پی تی را اساساً نپذیرفته است و پس از 20 سال به صورت غیرمنتظره در کنفرانس بازنگری شرکت می­کند جای پرسش­ها و ابهامات مختلف را برای این کنفرانس بر جای گذارده است. در نشست بازنگری ان پی تی سال 2010 پیشنهاد برگزاری نشست منطقه‌ای خاورمیانه عاری از تسلیحات کشتار جمعی طرح و تصویب شد، اما این نشست هرگز برگزار نشد. پیش از آغاز کنفرانس نیویورک نیز، مصر (با حمایت برخی از کشورهای عربی و غیرمتعهد)، پیشنهاد نمود که دبیر کل سازمان ملل متحد، اقدام به برگزاری مهلتی برای کنفرانسی منطقه‌ای (خاورمیانه)، برای منع گسترش سلاح‌های کشتار جمعی نماید که با مخالفت آمریکا، بریتانیا، کانادا و البته رژیم صهیونیستی به نتیجه‌­ای دست نیافت که همین امر از مهمترین علل ثمربخش نبودن کنفرانس بررسی عملکرد و بازنگری ان پی تی 2015 بوده است.

با عنایت به اینکه رژیم صهیونیستی تاکنون به صورت رسمی و صریح اعلام ننموده است که به سلاح اتمی دست یافته است و یا خیر؟ و همچنین تعداد کلاهک­‌های هسته­‌ای این رژیم تنها بر اساس گمانه زنی­ها صورت گرفته است در صورت برگزاری نشست منطقه‌ای خاورمیانه عاری از تسلیحات کشتار جمعی مجبور به انتخاب دو مسیر می‌­باشد: 1) پایان دادن به سکوت در مورد وضعیت سلاح­‌های هسته­‌ای خود و یا 2) عدم شرکت در نشست، ادامه سکوت و قبول فشار بین­‌المللی بر خود در این زمینه.

بنابراین رژیم صهیونیستی راحت­‌ترین و ثمربخش‌­ترین راه ممکن یعنی اخلال و جلوگیری از برگزاری چنین نشستی را انتخاب نمود. بدین منظور سران رژیم صهیونیستی با حضور در کنفرانس سال 2015 نیویورک، لابی‌­گری­‌های خود را برای جلوگیری از برگزاری چنین نشستی در سال 2016 آغاز نمودند. یکی از نکات انتقادبرانگیز و طنزآلود کنفرانس 2015 رقم خورد بدین ترتیب: رژیم صهیونیستی که امضاکننده معاهده ان پی تی نمی‌­باشد و در کنفرانس سال 2015 به عنوان ناظر شرکت نموده بود با تعیین زمان کنفرانس خلع سلاح منطقه‌ای خاورمیانه و جدول کاری آن و همچنین سرپرستی سازمان ملل در این زمینه مخالفت کرد!

مسائلی از این دست در نظام بین‌­الملل که همواره منطق زور و قدرت را جایگزین حقوق و مقرارت بین­‌المللی می‌­نماید نشان می­دهد نمی­توان چشم‌­انداز روشن و مفیدی را برای چنین کنفرانس­‌های بین­‌المللی که حقوق کلی جامعه بین­‌الملل را استیفا نماید متصور شد.

منابع:

1) http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=NPT/CONF.2010/50%20%28VOL.I%29

2) همچنین پذیرش مجدد معاهده از سوی کره شمالی که با نقض اصول آن در سال 2006 به سلاح اتمی دست یافت و از معاهده خارج شد.

3) Ali, Adel M., (2007), "Treaty on the non-proliferation of nuclear weapons and its recent issues: a legal perspective”, International Journal of Nuclear Law, Vol. 1, No. 4, p. 307.

4) یکى‌ از‌ عوامل بازدارنده شکل‌گیرى وفاق عام کشورها در کنفرانس بازنگرى معاهده‌ منع‌ گسترش‌ سلاح‌هاى هسته‌اى در اواخر ماه مه 2005.

5) http://www.presstv.ir/Detail/2015/05/23/412398/US-NPT-nuclear-disarmament-talks

محسن صبری/ دانشجوی دکتری مطالعات اروپا

منبع: تبیین