اشغال موصل و فتوای حضرت آیت ا... سیستانی

موصل در 10 ژوئن 2014 توسط داعش اشغال شد که بر اثر آن نیم میلیون نفر از جمعیت 1 میلیون و هشتصد هزار نفری آن مجبور به ترک شهر شده و نیروهای اشغالگر نیز با به دست آوردن ثروتی قریب به 560 میلیارد دلار، به ثروتمندترین گروه تروریستی تبدیل شدند. (www.cnn.com. 2014/4/13)

تصرف موصل که به دلیل اختلاف‏های سیاسی، خیانت برخی از نیروهای امنیتی، مواضع مخالف برخی از سران عشایر، دسیسه‌های طارق الهاشمی و حمایت گروه‌هایی همچون جیش المجاهدین، جیش الاسلامی فی العراق، ثوره العشرین و جیش الانصار السنه صورت گرفت، (www.Reuters.com, 2014/10/14) زمینه‌ آغاز دولت‏سازی توسط داعش را ایجاد کرد. از این‏رو این گروه در 29 ژوئن 2014 نام خود را به «دولت اسلامی» تغییر داد. (www.cbsnews.com,2014/4/30) این تغییر نام از این مسئله حکایت دارد که داعش تنها به اشغال مناطقی از سوریه و عراق بسنده نکرده، بلکه به دنبال گسترش مرزهای خود است.

درحالی‌که داعش با اندیشه گسترش فتوحات، شعار «بزرگ و پیش رونده» را به عنوان نمادی برای سرود ملی خود انتخاب کرده بود، حضرت آیت‏ا... سیستانی فتوای تاریخی خود را صادر فرمودند. ایشان در این فتوا از تمام کسانی که توانایی حمل سلاح دارند درخواست کرد تا برای مبارزه با داعش به ارتش عراق ملحق شوند. (سایت حوزه، 23/3/93)

تقویت نقش ملی مرجعیت شیعه در عراق به واسطه ایفای نقش رهبری گونه

در دهه گذشته نقش مرجعیت در وحدت عراق به اثبات رسیده بود؛ اما در شرایط جاری با اعلام آمادگی حدود 3 میلیون عراقی و حضور حدود 220000 نفر از آنها تحت عنوان «حشد الشعبی»، نقش مرجعیت به عنوان عاملی وحدت‏ساز بیش از گذشته نمایان شد. (www.cbsnews.com, 2014/10/1)

فتوای آیت‏ا... سیستانی در شرایطی صادر شد که داعش با طرح شعار حمایت از اهل تسنن، موصل و تکریت را اشغال کرده بود و از طرفی با توجه به داعیه استقلال‏طلبی بارزانی در اقلیم کردستان، سقوط بغداد به معنی تجزیه عراق به سه ناحیه بود. اما فتوای آیت‏ا... که اختصاص به طایفه‌ای خاص نداشت، باعث مشارکت گسترده شیعیان و همچنین گروه‏هایی از کردها و اهل تسنن شد. این حضور فراگیر عاملی در وحدت عراق به حساب می‌آید. (http://america.aljazeera.com,2015/2/26)

عملکرد میدانی نیروهای مردمی در نبرد با داعش

نیروهای بسیج مردمی در حالی به ارتش عراق ملحق شدند که داعش به سمت بغداد در حال پیشروی بود. بنابراین اولین اقدام آنها، تلاش برای متوقف کردن داعش بود که این نقش به خوبی و در اطراف سامرا اجرا شد. پس از آن حدود 2 هزار نفر از نیروهای مردمی به بابل اعزام شدند و منطقه راهبردی جرف الصخر را از وجود تروریست‏ها پاک‌سازی کردند.

تلاش برای تأمین امنیت بغداد در قالب ایست‌های بازرسی و کمک به ارتش به منظور بازپس‌گیری نقاطی در استان دیالی از جمله جلولا، السعدیه، العظیم، المقدادیه و بعقوبیه و تأمین اطراف شهرها برای جلوگیری از ورود داعش از جمله اقداماتی است که حشد الشعبی در انجام آن موفق بوده است.

با وجود این موفقیت‌ها اما آزادسازی تکریت که با حضور 20 هزار داوطلب مردمی صورت گرفت، باعث شد تا موجی از انتقادها به نیروهای مردمی وارد شود. مخالفان، نیروهای مردمی را به داشتن تعصبات دینی و بدرفتاری با مردم تکریت محکوم کردند. (Raineri, 2015/4/2) این انتقادها باعث شد تا شورای اداره شهر الرمادی، پایتخت استان الانبار از دولت حیدر العبادی درخواست کند تا نیروهای مردمی را در آزادسازی این شهر مشارکت ندهد. این مسئله ممکن بود زمینه افزایش شکاف‌ها را در جامعه فراهم سازد، اما انجام چندین دور مذاکره میان نمایندگانی از دولت با سران عشایر الرمادی زمینه مشارکت مردم در آزادسازی الرمادی را فراهم ساخت.

بنابراین نیروهای تحت رهبری «جمال جعفر محمدعلی آل ابراهیم» ملقب به ابو مهدی مهندس به رغم عدم آموزش‌های لازم و تجربه ناکافی در جنگ، توانسته‌اند در طول یک سال فعالیت پیشرفت‌های خوبی داشته باشند که این پیشرفت‌ها باعث شده نه تنها از نفوذ گسترده نیروهای داعش جلوگیری به عمل آید، بلکه آنها همچون بازویی توانمند به ارتش در بازپس‌گیری نقاط اشغال شده و تأمین امنیت شهرها کمک کرده‏اند. (Bazzi, 2014/8/12)

راهبرد آمریکا در مقابل قدرت گیری نیروهای مردمی

ایالات‏ متحده در ابتدا به دلیل عدم اطمینان از عملکرد نیروهای مردمی، راهبرد سکوت را در خصوص این نیروی جدید در پیش گرفت. این مواضع محافظه‏کارانه به آنها کمک می‏کرد تا در صورت شکست نیروهای مردمی، بر دولت برای همراهی بیشتر با آمریکا فشار آورده و در صورت موفقیت حشد الشعبی، چهره آمریکا بیش از گذشته تخریب نشود. البته این سیاست از سوی دولت‌مردان عراقی مورد انتقاد قرار گرفت به نحوی که «سید عمار حکیم»، رئیس مجلس اعلای عراق، خواستار اتخاذ مواضع شفاف آمریکا کشور در خصوص نیروهای مردمی شد. (خبرگزاری رسا، 12/5/93)

پس از موفقیت نیروهای مردمی، آمریکا راهبرد تخریب و تضعیف را در قبال نیروهای مردمی اتخاذ کرد. اول اینکه آمریکا تلاش کرد تا حشد الشعبی را به داشتن تعصبات دینی محکوم کرده و از تشکیل نیروهای مسلح کرد و اهل تسنن حمایت کند. در همین خصوص «مک تورن بری»، رئیس کمیته خدمات مسلح آمریکا از تعهد کشورش برای مسلح کردن کردها و سنی‏ها خبر داد و از طرح کنگره در خصوص اختصاص 60 درصد از کمک‏های مالی آمریکا به عراق برای مسلح کردن پیشمرگه‏ها و اهل تسنن حمایت کرد. (The New York Times, 2015/5/1 )

راهبرد دیگر فشار بر دولت برای عدم استفاده از نیروهای مردمی و تحریک سران قبائل اهل تسنن است. در همین خصوص «استوارت ای جونز»، سفیر آمریکا در عراق در دیدار با حیدر العبادی از وی درخواست کرد تا نیروهای مردمی را در آزادسازی الرمادی مشارکت ندهد. وی همچنین در دیدار با سران قبائل الرمادی، به تحریک آنها در خصوص عواقب حضور نیروهای مردمی در آزادسازی این شهر پرداخت. (www.matthewaid.com, 2015/5/13) آمریکا همچنین در ادامه سیاست‏های خود برای تضعیف نیروهای مردمی، مقر لشگر یکم در فلوجه و لشگر هفده در الکرمه را که از نیروهای مردمی بهره می‏برد و در خط مقدم نبرد با نیروهای داعش بود را بمباران کرد. (Ibid)

راهبرد دولت‌های عرب در مقابل قدرت‌گیری نیروهای مردمی

کشورهای عرب مخالف حکومت عراق، از همان ابتدای تشکیل حشد الشعبی به مخالفت با آن پرداختند. این راهبرد در دو زمینه سیاسی و تبلیغاتی پیگیری شد. در زمینه سیاسی می‏توان گفت مخالفان در ابتدا سعی کردند از راه فشار بر دولت حیدر العبادی، زمینه کاستن از نقش نیروهای مردمی را فراهم کنند. بر همین اساس بود که اردن در پیامی به دولت عراق خواستار عدم استفاده از نیروهای مردمی در آزادسازی تکریت شد. (موسوی خلخالی، 94) دیگر اینکه مخالفان عرب ضمن حمایت از طرح آمریکا در خصوص مسلح کردن اهل تسنن خواستار اجرایی شدن طرح مذکور شدند.

راهبرد دیگر تحریک افسران سنی ارتش و سران برخی از قبائل در خصوص خطر افزایش نفوذ و قدرت شیعه است. این اقدام که از راه برخی واسطه‏ها صورت پذیرفت، زمینه نارضایتی را در میان برخی از نیروهای ارتش و قبائل اهل سنت ایجاد کرده است. (www.matthewaid.com, 2015/5/13)

در زمینه تبلیغاتی نیز شبکه‏های العربیه و الجزیره در ابتدا سعی کردند تا نقش نیروهای مردمی را در تحولات میدانی کم‏رنگ جلوه دهند. البته پس از اقدامات برخی از نیروهای مردمی در تکریت که با انتقادهایی نیز همراه بود، شبکه‏های عرب ضمن تحریف عملکرد نیروهای مردمی، سعی می‏کنند آنها را میلیشیای طائفی و خطرناک معرفی کرده و به اختلاف‏های مذهبی در عراق دامن بزنند.  

نگاه کردها و طیف سنی عراق به نیروهای مردمی

احزاب کرد در قبال نیروهای مردمی راهبرد واحدی را اتخاذ نکرده‌اند. حزب دموکراتیک کردستان به رهبری مسعود بارزانی، با دیده شک و تردید به نیروهای مردمی در عراق می‏نگرد، زیرا تقویت این نیروها را معادل با تضعیف نیروهای پیشمرگه، تقویت دولت مرکزی و در نتیجه تضعیف استقلال اقلیم کردستان قلمداد می‌کند. در همین خصوص مسعود بارزانی با انتقاد از تشکیل نیروهای مردمی گفت: «اجازه نخواهد داد حتی یک نفر از نیروهای مردمی به اقلیم کردستان وارد شود.» (www.al-monitor.com, 2014/7/18) با وجود اینکه پس از حمله داعش به مناطق کردنشین، بارزانی در خصوص نیروهای مردمی مواضعی ملایم‏تر اتخاذ کرده است، ولی به هر حال این حزب با دیده ابهام به نیروهای مردمی می‏نگرد. در مقابل حزب اتحاد میهنی کردها به رهبری جلال طالبانی، رئیس‌جمهور پیشین عراق، تقویت نیروهای مردمی را تهدید نمی‌داند و از تقویت آنها حمایت می‌کند. (Ibid)

همانند کردها، اهل تسنن عراق نیز مواضع هماهنگی در قبال نیروهای مردمی ندارند. برخی از اهل تسنن در قالب نیروهای مردمی حضور دارند، اما برخی از سران قبائل سنی به خصوص در مناطق شمالی و همچنین در استان الانبار، ضمن انتقاد از تشکیل و تقویت نیروهای مردمی، خواستار مسلح شدن اهل سنت هستند. (http://www.reuters.com, 2014/11/03/) وجود اختلاف در میان جمعیت اهل سنت عراق را می‌توان ناشی از عواملی همچون فشار کشورهای خارجی، ترس از افزایش قدرت شیعیان، نارضایتی از دولت مرکزی و اجبار ناشی از تهدید داعش دانست.

آینده نیروهای مردمی عراق

در بودجه سال جاری عراق برای نیروهای مردمی رقمی حدود 60 میلیون دلار اختصاص داده شده و آنها را زیر نظر نخست‌وزیر و در قالب نیروهای نظامی مردمی تعریف کرده است. (www.mei.edu, 2015/3/19) این مسئله گویای این است که دولت مرکزی حساب ویژه‌ای بر روی این داوطلبان دارد. در همین خصوص حیدرالعبادی در دیدار با مقام معظم رهبری و در تأیید فرمایشات ایشان که فرموده بودند: «ظرفیت بزرگ نیروهای داوطلب مردمی، برای آینده و پیشرفت عراق در عرصه‏های مختلف بسیار کارآمد و تأثیرگذار خواهد بود.» (سایت رهبری، 27/3/94) استفاده از ظرفیت حشد الشعب را مورد تأکید قرار داده و بهره‏مندی از ظرفیت آنها را از جمله اقدامات دولت دانست. برهمین اساس دولت به تازگی از پیش‏نویش الحاق نیروهای مردمی به ارتش حمایت کرد. (خبرگزاری ایسنا، 31/3/94) اما در خصوص نحوه استفاده از آنها در آینده چند احتمال وجود دارد؛ احتمال اول ورود به ارتش است. البته این راهبرد ممکن است با مخالفت عشایر و برخی از افسران همراه باشد، زیرا نیروهای جدید که به آموزش‌های پیشرفته نیاز دارند، ضمن افزایش هزینه‌های نظامی، این ابهام را در جامعه عشایری ایجاد می‌کنند که نوعی پاک‌سازی در ارتش صورت گرفته است.

راهکار دیگر این است که نیروهای مردمی پس از دفع خطر داعش، به صورت نیروهای احتیاطی باشند که در فواصل مختلف به آنها آموزش‌های نظامی لازم را ارائه کرد. راهبرد دیگر این است که نیروهای مردمی در آینده تحت عنوان نیرویی مستقل همچون سپاه بدر سازمان‌دهی شوند تا از توان آنها استفاده شود. از این‏رو با توجه به حساسیت‌هایی که در جامعه قومی-مذهبی عراق و ساختار حاکم بر این کشور وجود دارد، به نظر می‌رسد دولت به دنبال استفاده از توان این نیروها بدون ایجاد حساسیت در جامعه است.

نتیجه‌گیری

درحالی‌که عراق با خطر فروپاشی سیاسی و انشقاق سرزمینی در اثر هجوم داعش مواجه بود، تشکیل نیروهای بسیج مردمی بر اساس فتوای آیت‏ا... سیستانی تأثیر زیادی را بر جلوگیری از پیشروی داعش داشت. در شرایط کنونی نیز با وجود اینکه دولت در خصوص مشارکت دادن نیروهای مردمی تحت فشار است، اما شرایط کنونی حاکم بر عراق و تحولات آتی باعث گردیده تا این نیروها نقش مهمی را ایفا کنند. به همین دلیل مهم‌ترین مسئله پیش روی دولت نه استفاده از ظرفیت حشد الشعب بلکه چگونگی استفاده از این ظرفیت است. در همین خصوص به نظر می‌رسد راهکارهای مختلفی پیش روی حیدرالعبادی باشد که مهم‌ترین آنها تقویت نیروهای مردمی بدون دامن زدن به اختلاف‏های مذهبی باشد.

----------------------------------------

منابع:

- خبرگزاری ایسنا، (31/3/94):

http://www.isna.ir/fa/news/94033117463

- خبرگزاری رسا، (12/5/93):

http://www.rasanews.ir/NSite/FullStory/News/?Id=252081

- سایت حوزه، (23/3/93):

www.Hawzah.net//97209

- سایت رهبری، (27/3/94):

http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=contentShow&id=13307

- موسوی خلخالی، دیپلماسی ایرانی:

http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1945568

• http://america.aljazeera.com/articles/2015/2/26/on-the-brink-of-extinction-assyrian-christians-crowd-fund-an-army.html

• http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/02/iraq-national-guard-shiite-peshmerga-kurds.html#ixzz3dXNq82MW

• Bazzi, Mohamad .https://www.bostonreview.net/world/mohamad-bazzi-sistani-factor-isis-shiism-iraq/2014/8/12

• http://www.cbsnews.com, "They're delusional": Rivals ridicule ISIS declaration of Islamic state", 30 June 2014. Retrieved 4 July 2014. 

• http://www.cbsnews.com/news/iraq-war-isis-unlikely-alliances-between-shiites-kurds-sunnis-us-2014/10/1/

• www.cnn.com "Militant group seizes cities in Iraq, 2014/1/13"

• http://www.mei.edu/content/article/hashd-redrawing-military-and-political-map-iraq, 2015/3/19

• Raineri, Daniele (2 April 2015). "Assalto finale a Tikrit". Il Foglio Quotidiano (in Italian). Retrieved 11 April 2015

• www.Reuters.com,"How Mosul fell - An Iraqi general disputes Baghdad's story, 2014/10/14"

• http://www.reuters.com/article/2014/11/03/us-saudi-security-jihad-recruitment-idUSKBN0IN11620141103

• http://www. The New York Times.com/2015/05/01/world/middleeast/proposal-to-arm-sunnis-adds-to-iraqi-suspicions-of-the-us.html?_r=0

منبع: اندیشکده تبین