ازجمله تفاوت‏‌های بحران سوریه با تحولات سایر کشورهای عربی می‏توان به دخالت قدرت‌‏های خارجی اشاره کرد. در میان دولت‏‌های منطقه‏‌ای، ترکیه، عربستان و قطر سه کشور تأثیرگذار بود‏ه‌‏اند. از ابتدای بحران سوریه این سه کشور تلاش کردند تا با حمایت از گروه‏‌های مسلح مخالف دولت سوریه، خط براندازی دولت بشار اسد را پیگیری کنند. همچنین عربستان و قطر تلاش کردند تا اهداف خود را از طریق اتحادیه عرب پیش ببرند. براین اساس، اتحادیه عرب ازجمله کنشگران فعال در جریان بحران سوریه قرار گرفت. لذا مناسب است به مواضع اتحادیه عرب از آغاز بحران سوریه تا امروز و فراز و نشیب‏ها و دلایل آن نگاهی انداخته شود.

اقدامات اتحادیه عرب در قبال بحران سوریه

در ابتدای بحران سوریه، به لحاظ سیاسی، کشورهای عربی موضع یکسانی نداشتند و بسیاری از دولت‏‌های عربی از انتقاد صریح نسبت به دولت اسد خودداری می‏‌کردند اما عربستان و قطر به‌طور یک‌جانبه سفرای خود را از سوریه فراخواندند. در ادامه، عربستان و قطر در غیاب مصر که درگیر مشکلات داخلی بود، تلاش کردند تا از طریق اتحادیه عرب اهداف خود را پیش ببرند.  اقدامات اتحادیه عرب در بحران سوریه را می‏توان به دو بخش تقسیم کرد. دسته اول، اقداماتی بودند که در درون این اتحادیه تصویب و اجرا شد و دسته دوم، اقداماتی که اتحادیه عرب از طریق آن، بین‏‌المللی کردن بحران سوریه را تعقیب کرد.

الف) اقدامات داخلی اتحادیه عرب در قبال بحران سوریه

اولین اقدام اتحادیه عرب به رهبری عربستان و قطر، در قبال سوریه، اجلاس وزرای خارجه این اتحادیه در 16 اکتبر 2011 در مصر بود. علی‌رغم انتظار تعلیق عضویت سوریه در این اتحادیه اما همه آن چیزی که اتحادیه عرب در این زمان انجام داد، درخواست از اسد برای توقف به‌کارگیری زور و شروع گفتگوها میان اسد و مخالفان بود. همچنین، اتحادیه عرب با تشکیل «کمیته حل بحران سوریه» به ریاست قطر، این کمیته را مکلف به پیگیری بحران سوریه کرد.

با افزایش شدت درگیری‏‌های سوریه، اتحادیه عرب در نشست فوق‌العاده وزرای خارجه خود در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۱ در قاهره، عضویت سوریه در این اتحادیه را با 19 رأی موافق، یک رأی ممتنع(عراق) و دو رأی مخالف(یمن و لبنان) تعلیق کرد و در 16 نوامبر 2016 نیز تحریم‏‌های اقتصادی گسترده‏‌ای علیه سوریه وضع کرد.

در ادامه منازعات سوریه، اتحادیه عرب  در 24 دسامبر 2011 طرح ورود ناظران به سوریه را به سرپرستی محمد مصطفی الدابی تصویب کرد. اما نتیجه گزارش این ناظران در خصوص بحران سوریه مبنی بر وجود اقدامات مسلحانه علیه نظام اسد، دولت‏‌های عرب خلیج‌فارس به‌ویژه عربستان و قطر را که به دنبال مداخله نظامی در سوریه بودند ناخشنود ساخت. درنتیجه، عربستان، و پس‌ازآن سایر دولت‏‌های عرب خلیج‌فارس ناظران خود را فراخواندند.[2]

ب) اقدامات اتحادیه عرب برای بین‏‌المللی کردن بحران سوریه

با عدم پیشرفت طرح‏های اتحادیه عرب آن‌طور که مدنظر عربستان و قطر بود و وقوع اختلاف میان اعضا، برخی کشورهای عربی به رهبری عربستان تلاش کردند در اجلاس 22 ژانویه 2012 اتحادیه عرب، طرحی شبیه آنچه در یمن اجرا شد در خصوص سوریه نیز ارائه کنند و از طریق ارسال آن به شورای امنیت، بحران سوریه را بین‏‌المللی کنند. طرحی که درنهایت در شورای امنیت با وتوی روسیه و چین ناکام ماند اما در مجمع عمومی سازمان ملل با 137 رأی موافق به تصویب رسید.

اما با توجه به غیر الزام‌آور بودن قطعنامه‏‌های مجمع عمومی سازمان ملل، عربستان و قطر با همراهی ترکیه و کشورهای غربی،مجموعه«دوستان سوریه»برای هماهنگی اقدامات منطقه‏‌ای و بین‏‌المللی خارج از شورای امنیت در خصوص سوریه را تشکیل دادند. از این زمان به بعد، اتحادیه عرب به‌عنوان جزی از اقدامات بین‌‏المللی نسبت به بحران سوریه در حاشیه قرار گرفت.

 اقدامات بعدی در مورد بحران سوریه ازجمله اولین نشست «دوستان سوریه» در تونس در 24 فوریه 2012، انتصاب کوفی عنان به‌عنوان نماینده ویژه سازمان ملل و اتحادیه عرب در سوریه بیانگر کمرنگ شدن نقش اتحادیه عرب به‌عنوان کنشگری مستقل در بحران سوریه بود. به‌گونه‌ای که پس از انتصاب عنان به این مأموریت، برخلاف آخرین برنامه اتحادیه عرب که خواهان کناره‌‏گیری اسد از قدرت بود، در برنامه 6 ماده‏‌ای عنان سخنی از لزوم کناره‏گیری اسد به میان نیامد. طرح 6 ماده‌ای عنان ابتدا در 21 مارس 2012 در شورای امنیت تصویب و بر اساس آن نشست ژنو1 در ژوئن 2012 در خصوص سوریه بدون حضور نمایندگان دولت سوریه برگزار شد.

 

در تحول دیگری، تحویل ریاست دوره‏ای اتحادیه عرب به عراق در مارس 2012 بر اختلافات کشورهای عربی در این اتحادیه دامن زد. درحالی‌که قطر و عربستان از تسلیح معترضان و مداخله نظامی برای سرنگونی نظام اسد حمایت می‌کردند، عراق اما راه‌حل سیاسی برای بحران را ترجیح می‏داد و هرگونه مداخله نظامی را رد می‌کرد. با ریاست عراق بر اتحادیه عرب، حامیان مخالفان سوری مثل عربستان و قطر، تلاش کردند نقش بیشتری را در محافل بین‏‌المللی مانند نشست‌‏های مجموعه دوستان سوریه در استانبول (آوریل 2012)، پاریس(جولای 2012)ایفا کنند.

از طرف دیگر، با بی‏‌نتیجه ماندن طرح عنان و بالا گرفتن تنش‏‌ها در شهرهای سوریه، عنان استعفا داد. پس از عنان، اخضر ابراهیمی به‌عنوان نماینده سازمان ملل و اتحادیه عرب در امور سوریه منصوب شد. با تلاش‌های ابراهیمی نشست ژنو 2 در ژانویه 2014، علی‏رغم مخالفت عربستان و قطر، با حضور نمایندگان دولت سوریه برگزار شد. نشستی که موفقیت‏‌آمیز نبود.

پس از ناکامی نشست ژنو2، اخضر ابراهیمی در 31 ماه می 2014 استعفا کرد و استفان دی میستورا در 10 جولای 2014 به‌عنوان نماینده جدید سازمان ملل در امور سوریه منصوب شد.

اما در جدیدترین موضع‌‏گیری در خصوص بحران سوریه در اویل ماه جاری، درحالی‌که پیش‌ازاین، اتحادیه عرب به رهبری عربستان و قطر به چیزی کمتر از سرنگونی دولت اسد رضایت نمی‏داد، نبیل العربی، دبیر کل اتحادیه عرب در اوایل ماه جاری میلادی سخن از گفتگو با دولت سوریه به میان آورد و تأکید کرد بدون پیش‌شرط، آمادگی دیدار با ولید المعلم، وزیر خارجه سوریه را در هرزمانی دارد.[3]

ارزیابی اقدامات اتحادیه عرب در قبال بحران سوریه

همان‌طور که گفته شد، اقدامات اتحادیه عرب در قبال بحران سوریه را می‌‏توان در دودسته اقدامات داخلی در درون اتحادیه و بین‏‌المللی کردن بحران سوریه جای داد. اقدامات دسته اول از آغاز بحران سوریه در مارس 2011 تا اوایل سال 2012 را شامل می‏‌شود. تشکیل «کمیته حل بحران سوریه»، تعلیق عضویت سوریه در این اتحادیه و واگذاری کرسی سوریه به مخالفان، اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه سوریه، تشکیل گروه ناظران عرب و اعزام آن به سوریه ازجمله اقدامات دسته اول اتحادیه عرب در قبال سوریه بوده است. اما پس‌ازآنکه اقدامات مذکور نتوانست آنچه موردنظر عربستان و قطر مبنی بر مداخله نظامی در سوریه و تسلیح رسمی مخالفان را محقق کند، عربستان و قطر تلاش کردند اهداف خود را از طریق بین‏‌المللی کردن بحران سوریه پیش ببرند.

نخستین اقدام اتحادیه عرب برای بین‌‏المللی کردن بحران سوریه، مطرح کردن طرح این اتحادیه در سازمان ملل بود که ناکام ماند. پس‌ازآن، تلاش‌‏های اتحادیه عرب برای بین‏‌المللی کردن بحران سوریه، در سازوکاری خارج از سازمان ملل و در قالب مجموع نشست‌های دوستان سوریه و نشست‌های ژنو1 و 2 پیگیری شد. تلاش‏‌هایی که بدون تحقق نتایج موردنظر کشورهایی مانند عربستان و قطر، در مقابل، زمینه‏‌ساز کمرنگ شدن نقش اتحادیه عرب شد، به‌طوری‌که پس از وتوی پیش‏نویس اتحادیه عرب در شورای امنیت سازمان ملل در فوریه 2012 و همچنین ریاست عراق بر این اتحادیه در مارس 2012 و بالا گرفتن اختلافات داخلی بر سر بحران سوریه، اتحادیه عرب دیگر نتوانست طرح مستقلی در خصوص سوریه ارائه کند.

بدین ترتیب، از یک‌سو پس از ناکامی اتحادیه عرب به دلیل اختلافات داخلی در پیشبرد طرح‌های خود و همچنین عدم دستاورد بین‌‏المللی کردن موضوع سوریه و از سوی دیگر، باقی ماندن دولت بشار اسد در سوریه باوجود همه مشکلات و فعالیت گروه‌‏های تروریستی، به نظر می‌‏رسید که اتحادیه عرب برای بازگشت به نقش فعال خود در بحران سوریه نیاز به تغییر استراتژی خود دارد. بدین ترتیب، می‌‏توان اظهارات اخیر نبیل العربی در خصوص آمادگی برای مذاکره با دولت سوریه را در این چارچوب ارزیابی کرد.

به‌طور خلاصه می‏‌توان دلایل ذیل را در توضیح تغییر موضع دبیر کل اتحادیه در خصوص بحران سوریه برشمرد: 1) اختلافات فزاینده داخلی میان اعضای اتحادیه عرب بر سر بحران سوریه، 2) عدم تحقق اهداف اتحادیه عرب در بین‏‌المللی کردن بحران سوریه از طریق سازمان ملل و مجموعه نشست‌های دوستان سوریه و ژنو یک و دو، 3) منفعل شدن و حاشیه‌نشینی اتحادیه عرب پس از تلاش برای بی بین‏‌المللی کردن بحران سوریه، 4) بقای دولت سوریه باوجود تسلیح تروریست‌ها از سوی عربستان و قطر و 5) قوت گرفتن امکان سرایت گروه‏‌های تروریستی فعال در سوریه به سایر کشورهای عربی.

اما باوجود اظهارات اخیر نبیل العربی و با توجه به اینکه اتحادیه عرب در طول دوران حیات خود همواره تحت تأثیر اعضای قدرتمند خود مانند عربستان عمل کرده، هنوز نمی‌‏توان به‌طور قطعی موضع نبیل العربی را در خصوص آمادگی برای مذاکره با دولت سوریه، موضع اتحادیه عرب دانست. ازاین‌روست که نبیل العربی چند روز پس‌ازاین اظهارات و انتقادات واردشده بر وی سعی کرد به‌نوعی سخنان خود را تعدیل کند.[4]

در مقابل، باوجود اقدامات خصمانه اتحادیه عرب در طول دوران بحران سوریه، نمی‏توان انتظار داشت که این کشور به‌راحتی درخواست نبیل العربی را بپذیرد. به‌ویژه پس‌ازاینکه بحران چهارساله سوریه تاکنون باعث نابودی این کشور و به‌جا ماندن 5 میلیون آواره و 300 هزار کشته‌شده است. لذا به نظر می‌‏رسد دولت سوریه انتظار دارد پیش از هرگونه مصالحه‌ای، همه طرف‌هایی که در ایجاد این بحران نقش داشتند ازجمله اتحادیه عرب به نقش خود اعتراف کنند.

جمع‌بندی

با نگاهی به اقدامات اتحادیه عرب در قبال بحران سوریه که از مارس 2011 شروع‌شده و تاکنون ادامه یافته،می‏‌توان گفت این اتحادیه در مجموعه اقدامات خود اعم از اقدامات درون کشورهای عربی همچون تعلیق عضویت سوریه در این اتحادیه و اعمال تحریم‏‌های اقتصادی و اقدامات بین‏‌المللی در قالب سازمان ملل متحد و مجموعه نشست‌های دوستان سوریه و نشست‏‌های ژنو، هرگز نتوانسته به اهداف اولیه اعلام‌شده خود به‌ویژه سرنگونی دولت بشار اسد نائل شود.

موضع العربی نیز مبنی بر مذاکره با دولت سوریه، اگرچه نشانگر تفاوت بارز با مواضع قبلی اتحادیه عرب است، اما باید توجه داشت نمی‏‌توان آن را به معنای تغییر رسمی مواضع اتحادیه عرب دانست،هرچند با توجه به مروری بر مواضع قبلی اتحادیه عرب در قبال بحران سوریه و واقعیت‏‌های امروز این بحران، این موضع‏گیری نبیل العربی می‏‌تواند به معنای بی‏پشتوانه شدن اهداف بلندپروازان کشورهایی مانند عربستان و قطر مبنی بر مداخله نظامی در سوریه و نفی مطلق دولت فعلی سوریه باشد.

همان‌طور که گفته شد، دلایل تغییر موضع دبیر کل اتحادیه عرب را می‌‏توان در اختلافات داخلی میان اعضای اتحادیه عرب بر سر بحران سوریه، عدم تحقق اهداف این اتحادیه در بین‌‏المللی کردن بحران سوریه، منفعل شدن و حاشیه‌نشینی اتحادیه عرب پس از طرح بین‏المللی بحران سوریه، بقای دولت سوریه باوجود تسلیح مخالفان اسد از سوی عربستان و قطر و قوت گرفتن امکان سرایت گروه‌‏های تروریستی فعال در سوریه به سایر کشورهای عربی دانست.

درنهایت در واکنش به اظهارات اخیر نبیل العربی، نمی‏‌توان از دولت سوریه انتظار داشت که باوجود اقدامات خصمانه اتحادیه عرب علیه این کشور، به‌سادگی در مقابل این اظهارات آغوش بگشاید. به نظر می‏‌رسد تنها با اقدامات عملی و رسمی از سوی اتحادیه عرب در جهت تصحیح رفتارهای گذشته و ایفای نقش سازنده، دولت سوریه نیز آمادگی دارد با اتحادیه عرب در خصوص خاتمه بحران سوریه وارد گفتگو شود