توسعه شهرسازی در حریم رودخانه ها بدون رعایت ریسک مخاطرات طبیعی با پیامدهایی مانند تجاوز به حریم رودخانه ها، نابودی جنگل ها و از بین رفتن مراتع همراه بوده است که در ایجاد زمینه ای مناسب برای وقوع سیل نقش مهمی دارد. 28 تیر 1394 وقوع سیل در منطقه البرز به کشته شدن 16 نفر از هموطنان منجر شد؛ در حالی که بر اثر وقوع این حادثه دست کم 20 نفر مفقود شده اند و تا 11 مرداد 94 هنوز خبری از پیدا شدن جسد این افراد اعلام نشده بود. وقوع این حادثه در روستای سیجان در 35 کیلومتری شمال شرق کرج، دره کن در شمال غرب تهران و شهر سوادکوه در استان مازندران (در دره فیروزکوه و در جنوب قائم شهر) با خسارت و تلفات زیادی همراه بود. بارش ها همان روز حدود ساعت 19 و 30 دقیقه آغاز شد. حدود 15 دقیقه بعد از این بارش شدید، سیل در نواحی یاد شده رخ داد.
آنچه در بازدید نگارنده در دره کن و روستای سیجان کرج بعد از وقوع سیل قابل مشاهده بود، نادیده گرفتن ابتدایی ترین اصول ایمنی در توسعه فضای اطراف جاده ها، هدایت ترافیک در روز بارانی 28 تیر 94 و همچنین ساخت و ساز منزل، باغچه و رستوران در مسیل ها بود.
متاسفانه این وضعیت به صورت کلاسیک و تکراری در همه مسیل های مورد بازدید مشاهده شد و تاسف بیشتر آن است که خود شهروندان نیز بدون اطلاع و آگاهی در مخاطره آمیزتر کردن شرایط مشارکت جسته اند! ساخت و ساز غیرقانونی و خطرناک در حریم ها و مستقر شدن در تفریحگاه هایی که عملا در مسیل های خطرناک قرار دارد و همچنین دفع زباله ها و نخاله های ساختمانی در همین مسیل ها ازجمله اقداماتی است که به افزایش مخاطرات در حاشیه مسیل ها منجر می شود.
روند تغییرات اقلیمی و توسعه مداوم شهر ها دربردارنده پیام مهمی است. وقوع رخداد هایی از قبیل سیل و توفان های مکرر در سال های آینده بویژه در روستاها و نواحی شهری دور از انتظار نیست.
به نظر می رسد در دهه های اخیر در کشور مساله ای به نام مدیریت کلان منابع آب و آمایش سرزمین در توسعه شهرها جدی گرفته نشده است که در نتیجه به نابودی بخش زیادی از منابع طبیعی ایران و مخاطره آمیز شدن مسیل های شهری و شهرسازی با ریسک بالا در بیشتر مناطق کشور انجامیده است. متاسفانه این روندی است که بسرعت در تمامی روستاهای ما نیز ـ بظاهر برای مدرن شدن ـ دنبال می شود!
توسعه شهری با توجه به شرایط اقلیمی و با در نظر گرفتن ریسک مخاطرات طبیعی مانند سیل، زلزله، زمین لغزش و فرونشست زمین موضوعی است که باید به عنوان یک ضرورت مورد توجه قرار گیرد. از سوی دیگر باید هرچه سریع تر به فناوری های در دسترس مانند سامانه های هشدار پیش هنگام تجهیز شویم. همه شهر های ما باید چنین تجهیزاتی داشته باشند.
اکنون با استفاده از فناوری اطلاعات و بهره گیری از گوشی های هوشمند و تبلت ها، ارائه هشدارهای پیش هنگام به مردم بسیار تسهیل شده است و می توان با تهیه نرم افزار های ساده ای که روی گوشی ها و تبلت ها قابل نصب است، بسرعت اطلاع رسانی کرد. در نظر داشته باشیم ما هنوز سامانه هشدار پیش هنگام برای مخاطرات طبیعی در هیچ یک از شهرهای کشور و حتی برای شهر تهران راه اندازی نکرده ایم!
دکتر مهدی زارع عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله
و رئیس کمیته مخاطرات طبیعی، انجمن مخاطره شناسی ایران
