بحث واردات و آسیب رسیدن به تولیدات داخلی یکی از محلهای نگرانی پسا تحریم است و همین جا است که سرنوشت فناوری های داخلی نیز از حساسیت ویژه ای برخوردار می شود.
یکی از متولیان اصلی مدیریت شرایط پساتحریم در بحث توجه و اهمیت دادن به فناوریها و تجهیزات داخلی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است از این رو به سراغ دکتر وحید احمدی، معاون پژوهشی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و رئیس شورایعالی علوم، تحقیقات و فناوری رفتیم تا از برنامه ریزی های این نهاد مهم برای مدیریت پسا حریم مطلع شویم. متن کامل گفتگوی ما بدین شرح است.
* اقای دکتر احمدی به عنوان اولین سوال بفرمایید که در حال حاضر وضعیت تحقیقات در کشور به ویژه با توجه در شرایط تحریم چگونه است؟
معمولا دو مدل در دنیا تحت عنوان «توسعه تحت فشار» یا «توسعه در تعامل» وجود دارد که کشور ما در دوران تحریم، توسعه تحت فشار را در پیش گرفت. به دنبال توسعه تحت فشار اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دانش بنیان و توسعه علمی مطرح شد. یعنی در حقیقت به خاطر محدودیت های ایجاد شده و فشار داخلی به سمت عرضه حرکت کردیم.
عرضه در مراکز پژوهشی و پارک های علمی و فناوری وجود دارد و در این قسمت توفیق زیادی داشته ایم. می توان گفت در عرضه نیروی انسانی نیز به اشباع رسیده ایم و جامعه آماری تحصیل کرده بیکار، نشان دهنده موفق بودن ما در عرضه است.
در پژوهش و فناوری هم به همین مشکل برخورده ایم و این موضوع را می توان در آمار زیاد مقالات و تعداد کم مقالات تقاضا محور و تحقیقات کاربردی مشاهده کرد.
اکنون در پیشرفت فناوری در آغاز کار و دوران جوانی هستیم ولی با این وجود از برنامه پنجم توسعه کشور عقب هستیم. اگر بر طبق برنامه پیش می رفتیم، باید در حال حاضر بیست هزار شرکت دانش بنیان در کشور وجود داشت ولی اکنون چهار هزار و پانصد شرکت دانش بنیان داریم. البته با وجود تقاضای کم اگر بیست هزار شرکت دانش بنیان می داشتیم هم به مشکلاتی بر می خوردیم.
*اشاره کردید که تقاضا برای محصولات دانش بنیان کم است می توانید بیشتر در این باره توضیح دهید. راهکار شما برای این افزایش تقاضا چیست؟
اغلب شرکت های دانش بنیان از ما در خواست دارند که تقاضا را به سمت محصولاتشان سوق دهیم تا صنعت و دستگاههای متقاضی به این شرکت ها سفارش کالا دهند. البته ما نه تنها در جایگاه معاونت پژوهشی بلکه در شورایعالی علوم تحقیقات و فناوری نیز بنا داریم تا عرضه را به سمت تقاضا سوق دهیم.
تا زمانیکه صنعت رقابتی نباشد تمایل به پژوهش توسط محققان وجود ندارد. اگرصنعت رقابتی باشد صنایع به دنبال محقق، پژوهشگر، دانشگاه، مراکز تحقیقاتی و ... می گردند. اما وقتی صنعت ما قدیمی باشد، سفارش محصولی انجام نمی گیرد در نتیجه تحقیقات دانشجویان بی نتیجه می ماند.
*طی این سالها به ویژه در دوران تحریم بیشتر چه صنایعی به تحقیقات و دستاوردهای محققان اعتماد کردند و در این راستا با روی آوردن به فناوری های داخلی پژوهشی تر شدند؟
برخی صنایع مانند وزارت دفاع، صنعت هسته ای، اخیرا صنعت نفت و وزارت صنعت، معدن و تجارت به پژوهش روی آورده اند.
وزارت دفاع به دلیل مدیریت داخل حوزه دفاع، انگیزه زیادی برای روی آوردن به دستاورد محققان داخل کشور داشت همچنین به تبعیت از رهبر انقلاب به سمت فناوریهای داخلی روی آورده است. البته از سوی دیگر هم مجبور بودند به فناوری های داخلی روی بیاورند.
صنعت هسته ای نیز جزء صنایعی است که با فناوری های داخلی به پیشرفت رسیده است. همچنین وزارت نفت در جهت ازدیاد برداشت نفت قرار دادهایی با مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی داشته تا از فناوری های داخلی در این زمینه استفاده کند.
همچنین قراردادی با صنعت، معدن و تجارت در بحث پسادکترا و فرصت مطالعاتی داشتیم که هنوز توسعه پیدا نکرده است.
*آیا صنایع مصرفی نیز به فناوری های داخلی روی آورده اند؟
البته در صنایعی که مصرفی هستند و تحریم کمتر به آنها نفوذ کرده، کمترین همکاری را با صنعت داشته ایم و بیشتر از کالاهای وارداتی استفاده می شد، بدون آنکه به کالاهای داخلی توجهی کنیم. به همین دلیل واردات به مرور بیشتر شد. در این زمینه صنعت ما فقط به واردات متکی بوده و حتی سرویس هم به کشور می داد. اما در کشورهای دیگر، واردات کالاهای مصرفی چنان مدیریت می شوند که تولیدات داخلیشان باهم در رقابت اند.
*پس با این روند در دوران پسا تحریم این مشکل بیشتر هم می شود و بی اعتمادی به محققان کشور دو چندان خواهد شد؟
تمرکز بر تولیدات داخل دغدغه جدی ماست و امیدواریم که با تدابیر دولت عملی و اجرایی شود و در دوران پسا تحریم به سمت واردات کالاهای مصرفی نرویم. البته رئیس جمهور هم به تولیدات داخلی تاکید دارند. باید در این دوران مدلی را طراحی و تنها برای انتقال فناوری، دانش و سرمایه برنامه ریزی کنیم.
البته سیاست دولت انتقال فناوری همراه با انتقال دانش فنی و تجربه است و با به کارگیری شرکت های دانش بنیان، این سیاست عملی می شود.
اکنون ظرفیت های دانشگاهی ما نسبتا بالا رفته و می توانند تحقیقات خوبی را برای صنعت انجام دهند. همچنین می توانند خواسته های یک صنعت را به صورت کامل اجرا کنند. از سوی دیگر ما نباید تنها از سیستم توسعه تحت فشار استفاده کنیم بلکه باید با استفاده از ظرفیت های دانشگاهی به پیشرفت هایی نائل شویم. همچنین صنعت باید تحقیقات قوی دانشگاهی را دنبال کند. اگر صنایع به همان کار قبلی خود ادامه دهند پیشرفتی در کشور نخواهیم داشت.
* شما در معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم آیا برنامه ای برای دوران پساتحریم و جلب اعتماد صنایع و ... به دستاوردهای محققان داخل کشور دارید؟
البته هنوز به مدل خاصی در این زمینه دست نیافتیم ولی توانسته ایم کارگروهی برای مدیریت فناوری در دوران پسا تحریم تعریف کنیم. امیدواریم که بتوانیم مدل نهایی مشخصی را ایجاد کنیم ولی تعریف این مدل نمی تواند فقط از سوی وزارت علوم باشد چراکه باید دولت هم در ارائه این مدل شریک باشد.
در کل باید دولت وظایف وزارتخانه ها و صنایع مختلف را مشخص کند تا بتوانیم به عنوان یک حرکت عمومی در راستای فضای پساتحریم حرکت کنیم. البته این موضوع توسط دولت در حال انجام است. ارکان دولت و نظام باید این کار را کار اصلی خود بدانند و مجموعه ارکان دولت باید در این حرکت ملی دخیل شوند.
دولت و مجلس باید وظایف وزارت علوم و صنایع مختلف را طی یک حرکت ملی برای ایجاد فضای پسا تحریم مشخص کند. همچنین بنا داریم تا در کمیسیون عتف نیز با همکاری دستگاهها، وزارت صنعت، رفاه و کشاورزی همفکریهایی در این خصوص داشته باشیم تا به یک طرح جامع دست پیدا کنیم.
*اساسا نقش دانشگاهها و مراکز علمی و پژوهشی را برای کمک به دولت در این مسیر چگونه می بینید؟
مدل های پیشرفته ای در برخی کشورها اجرایی می شوند که باعث پیشرفت در حوزه فناوری های داخلی آنها شده است. این مدل ها معمولا با همکاری دانشگاهها انجام می گیرد.
اگر صنعت و تکنولوژی در کنار دانشگاه باشد و تحقیق و توسعه به صورت تعاملی بین دانشگاه و صنعت انجام گیرد یک تکامل تدریجی در خصوص فناوری های داخلی به وجود می آید. تکامل و تعامل تدریجی باعث می شود که خرید تکنولوژی از طریق صنعت با مشاوره دانشگاهیان انجام گیرد. در همین مسیر علاوه بر کسب تجربه توسط دانشگاهیان، زبان علمی و تکنولوژی به اشتراک گذاشته می شود که از این طریق صنعت هم تکنولوژی را به خوبی به کشور منتقل می کند.
اگر انتقال تکنولوژی به کشور به واسطه کارشناسان علمی باشد و مراکز پژوهشی در کنار دانشگاه و تعدادی شرکت دانش بنیان به وجود بیایند در زمینه انتقال تکنولوژی نیز رشد می کنیم. وقتی دانشگاههای ما ظرفیت دارند در شرکت های بزرگ دنیا حضور داشته باشند، پس باید از این ظرفیت استفاده کرد.
در کشورهای پیشرفته انتقال تکنولوژی توسط چندصد نفر متشکل از تکنسین، محقق و کارشناس صورت می گیرد. در نهایت اگر برای انتقال تکنولوژی به کشور از متخصصان، دانشگاهیان و ... بهره ببریم، می توانیم در دوران پسا تحریم بر برخی از مشکلات غلبه کنیم.
