روشن نبودن افق حج ۹۵ برای مردم ایران به اندازه‌ای است که سعید اوحدی رئیس سازمان حج و زیارت کشورمان، حدود ده روز پیش و در جمع خبرنگاران، اعلام کرد که زمان‌بندی عملیات حج امسال وارد محدوده قرمز خود شده است.
معنی این سخن رئیس سازمان حج این بود که اگر پاسخ روشنی از سوی مقامات حج عربستان به جمهوری اسلامی ایران داده نشود، شاید اصل اعزام حجاج ایرانی محل تردید باشد.
ریشه این اما و اگرهای مبهم برای اعزام حجاج ایرانی هم به ابتدا تا انتهای سالی که گذشت برمی‌گردد؛ سال ۱۳۹۴ که ابتدای آن با اقدام تعرض‌گونه دو مامور سعودی در فرودگاه جده نسبت به دو نوجوان عمره‌گذار ایرانی همراه شد و انتهای آن نیز با قطع یکجانبه روابط دیپلماتیک سعودی‌ها با ایران به بهانه حواشی تجمع مقابل سفارت عربستان در تهران مواجه شد و مهمتر از این ابتدا و انتها، میانه آن نیز با جان‌باختن بیش از ۷۷۰۰ زائر بیت‌الله الحرام در سرزمین منا در یادها ماند؛ حادثه‌ای که در جریان آن، ۴۶۴ زائر ایرانی هم به دلیل سوء مدیریت و بی‌تفاوتی مشکوک آل سعود، جان خود را از دست دادند.
اما این اولین بار نیست که برگزاری مناسک حج ایرانیان در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است؛ ۲۹ سال قبل و بعد از کشتار بیش از ۴۰۰ زائر خانه خدا – از جمله ۲۷۵ حاجی ایرانی – در مراسم برائت از مشرکان نیز، برگزاری حج از دستور کار مسئولان جمهوری اسلامی خارج شد و تا سه سال، به نشانه اعتراض به سیاست‌های حاکم بر حکومت حجاز، جای حجاج ایرانی در سرزمین وحی خالی بود، تا اینکه در سال ۱۳۷۰ و با بررسی شرایط و مقدمات کار در سطوح عالی نظام، اعزام حجاج ایرانی از سر گرفته شد.
حالا این روزها که دولت عربستان سعودی در حرکتی رو به جلو و با «گرفتن دست پیش، برای پس نیفتادن»، مقابل حج‌گزاری مردم ایران سنگ‌اندای می‌کند و اظهارات مقامات وزارت امور خارجه و سازمان حج و زیارت کشورمان هم با لفافه‌های دیپلماتیک و تکراری همراه است، شاید بازخوانی فراز و فرود حج ۱۳۷۰ و مواضع و پیگیری‌های مسئولان وقت، خالی از لطف نباشد.
حجت‌الاسلام محمد محمدی ری شهری که بیش از دو دهه نمایندگی ولی فقیه و سرپرستی حجاج ایرانی خانه خدا را برعهده داشته است، در کتاب خاطرات خود با عنوان «در هوای دوست» به شرح مقدمات از سر گیری اعزام حجاج ایرانی و حواشی آن می‌پردازد.
ما با بازخوانی بخش‌هایی از خاطرات نماینده سابق ولی فقیه در امور حج و زیارت، تلاش می‌کند تا نمایی از آنچه در مدیریت حج میان جمهوری اسلامی ایران و آل سعود گذشت ارائه دهد تا وضعیت امروز این مسئله، از زوایای دیگری هم قابل تعقیب باشد.
حجت‌الاسلام ری شهری نماینده سابق ولی فقیه در امور حج و زیارت در بخشهای ابتدایی خاطرات خود با عنوان «اولین دیدار با مقام معظم رهبری بعد از ابلاغ مسئولیت» آورده است: «در سوم اردیبهشت ۷۰، اولین ملاقات بنده با مقام معظم رهبری پس از ابلاغ مسئولیت بعثه صورت گرفت، حال آنکه هنوز حکم رسمی سرپرستی حجاج برای من صادر نشده بود.
در ابتدای این ملاقات عرض کردم آنچه از سوابق بعثه به ما تحویل شده، صرفا مقادیری اوراق نامرتب و غیرقابل استفاده است و اسناد و مدارکی که بتواند تجربیات گذشته را به ما منتقل سازد، وجود ندارد. البته در آن زمان چون بعثه، تشکیلات دائمی نداشت و فقط در موسم تشکیل می‌شد، تا حدودی این وضع طبیعی بود.
در همین جا باید اشاره کنم پس از مواجه شدن با وضعیت مزبور، تصمیم گرفتم به منظور ثبت تجربیات حج هر سال، کتابی تحت عنوان "کتاب حج" حاوی کلیه اتفاقات موسوم حج آن سال تدوین گردد و به عنوان سند حج آن سال، محفوظ بماند. روزنامه «زائر» نیز در همان سال راه‌اندازی شد که با توجه به انعکاس اخبار و مطالب مربوط به حج و زائران در آن، سند دیگری درباره حج هر سال به شمار می‌آید. سومین سند هم گزارش سیاسی حج بود که شامل خلاصه مسائل مهم و محرمانه مربوط به حج آن سال می‌شد. البته این سند تنها در دو-سه سال اولیه تهیه شد. ولی انتشار کتاب حج و روزنامه زائر در طول بیست سال مسئولیت بنده، استمرار یافت.
در ادامه ملاقات با مقام معظم رهبری، گزارشی از کارها و اقدامات صورت گرفته در طول ۹ روز گذشته ارائه شد و نیز شمه‌ای از گفتگو با اشخاص مطلع و صاحب تجربه در امور حج را بیان کردم.
همچنین ضمن ارائه توضیحاتی راجع به تدوین اهداف و ساختار بعثه و نیز شرح وظایف هر یک از واحدها و تعیین مسئولان آنها در این فرصت کوتاه، اشاره کردم که سیاست ما در گزینش و انتخاب نیروها و حتی میهمانان و همراهان بعثه، بهره‌گیری از تمام افراد توانمند و کارآمد، فارغ از وابستگی‌های خطی و جناحی است، چرا که بعثه مقام معظم رهبری را متعلق به تمام نیروهای وفادار به انقلاب و رهبری می‌دانم.
معظم‌له در پاسخ، این سیاست را مورد تایید قرار دادند و بر ادامه عمل بر همین مبنا تاکید کردند. ایشان همچنین از کارها و اقداماتی که در این مدت برای سامان‌دهی امور بعثه صورت گرفته بود، تشکر و قدردانی فرمودند».
حواشی مربوط به از سرگیری حج و سنگ اندازی‌های نامتعارف آل سعود در آن مقطع، باعث می‌شود تا برخی زمزمه‌ها برای تعطیلی بخش هایی از مناسک حج از گوشه و کنار شنیده شود؛ مراسم برائت از مشرکان که قتل عام حجاج در حرم امن الهی نیز به بهانه آن صورت گرفته بود، نقطه اصلی تمرکز و تردید برخی محافل بوده است که در کمترین حالت، انتقال آن به مکانب دور دست و دور از چشم حجاج سایر کشورها، از سوی عده ای دنبال می‌شود.
پاسخ رهبر معظم انقلاب به این درخواست بی سر و صدا نیز در نوع خود جالب است.
حجت‌الاسلام محمدی ری شهری در این باره،در ادامه خاطره خود از دیدار نخست با رهبر انقلاب، با عنوان «تاکید رهبری بر برگزاری عزتمندانه مراسم برائت» می‌نویسد: «در ادامه، نظر ایشان را درباره مراسم برائت جویا شدم و ضمنا نظر آقای موسوی خوئینی‌ها را مبنی بر عدم امکان برگزاری حج مطابق با نظر حضرت امام و این که چه بسا مقام معظم رهبری اصراری بر برگزاری مراسم برائت با آن قوت نداشته باشند، به عرض رساندم.
ایشان در پاسخ، بر برگزاری عزتمندانه مراسم برائت مطابق با دیدگاه حضرت امام و ضرورت تلاش حداکثری مسئولان بعثه برای عملی شدن این مسئله تاکید کردند.
در اینجا بنده عرض کردم برای این منظور لازم است اهمیت موضوع برای آقای دکتر ولایتی که به منظور مذاکره با مقامات سعودی عازم عربستان است، بیان گردد تا در مورد محلی به نام "محبس الجن" که از طرف سعودی‌ها برای انجام مراسم برائت در نظر گرفته شده است. تجدید نظر به عمل آید، زیرا آنجا محل مناسبی برای برگزاری چنین مراسمی نیست.
ایشان ضمن پذیرش این مطلب، دستور دادند اقدامات لازم صورت گیرد و آن‌گونه که بعدا اطلاع یافتم حتی به آقای ولایتی فرموده بودند: در ایام حج، نماینده من در حج، مقام تصمیم‌گیرنده است و وزارت امور خارجه و سایر ارگان‌ها باید در مسائل مربوط به مراسم حج از ایشان تبعیت کنند. انصاف این است که آقای دکتر ولایتی نیز به این فرمان مقام معظم رهبری عمل کرد»
سرپرست سابق زائران ایرانی بیت‌الله الحرام، در بخش دیگری از خاطرات خود، با اشاره به موضع مسئولان وقت وزارت خارجه کشورمان درباره نوع رفتار سعودی‌ها در قبال حج ایرانیان، با نقل مطلبی با عنوان «اصرار وزارت امور خارجه بر پذیرفتن پیشنهاد سعودی‌ها» می‌نویسد: «با توجه به شرایط ناشی از سیاست وقت‌کشی دولت سعودی که به زیان ما بود، من در اندیشه یافتن راهی بودم که به این وضعیت پایان دهد و سعودی‌ها محل مناسبی برای برگزاری مراسم برائت ارائه نمایند، به گونه‌ای که شایسته نظام جمهوری اسلامی و اهداف و سیاست‌های حضرت امام(ره) و مقام معظم رهبری باشد.
در این حال، آقای بشارتی قائم مقام وزارت امورخارجه که شخصیتی بزرگوار و از دوستان نزدیک اینجانب است عهده‌دار مسئولیت امور حج این وزارتخانه نیز بود، در روز ۷۰.۳.۴ در تماس تلفنی، ضمن اشاره به مسئله احضار کاردار ما در ریاض و اعتراض سعودی‌ها به برخی اظهارات مقامات ایرانی، اظهار داشت:
آنها حتی از انتشار بیانیه سفارت ما در ریاض که با هدف تلطیف شرایط، تهیه و تنظیم شده بود نیز جلوگیری کرده‌اند.
سپس با طرح مسئله مکان برگزاری مراسم برائت گفت: مقامات سعودی اظهار داشته‌اند چون از سوی مقامات ایرانی نسبت به محل دوم تعیین شده بدین منظور (شهرک اسکان) مخالفتی اعلام نشده است، لذا تصور آنان این است که مکان مزبور مورد تایید ایران می‌باشد.
من در پاسخ، ادعای سعودی‌ها را نادرست خواندم و تاکید کردم در ملاقات آقای رضایی با وزیر حج عربستان، محل دوم پیشنهادی آنها نیز صریحا رد شده و ایشان موکدا خواستار معرفی محل مناسب دیگری شده است.
بعد از این سخن، آقای بشارتی که با نظر بعثه موافق نبود، در دفاع از محل دوم به طرح این سئوال پرداخت که مگر مکان مزبور چه اشکالی دارد؟
پاسخ دادم شهرک اسکان در نقطه‌ای دور از شهر مکه واقع شده و خالی از سکنه است و برای روشن شدن هر چه بهتر وضعیت محل مزبور، آن را به شهرک اکباتان- که در خارج از تهران واقع شده بود- تشبیه کردم، با این تفاوت که هنوز کسی در آن ساکن نشده و به کلی خالی از سکنه است.
در ادامه توضیح دادم هدف عربستان آن است که با برگزاری مراسم برائت در چنین مکانی، از انتقال پیام این مراسم به حجاج سایر کشورها جلوگیری به عمل آید و لذا در مقابله با این ترفند، اصرار ما بر آن است تا مکانی در داخل شهر مکه برای این مراسم در نظر گرفته شود.
در ادامه این گفتگو، هنگامی که دیدم آقای بشارتی با اشاره به زیربار نرفتن سعودی‌ها و نیز فرصت اندکی باقی مانده تا موسم حج، اصرار بر پذیرش شهرک اسکان به عنوان محل برگزاری مراسم برائت دارد، با ناراحتی گفتم: از عربستان این توقع می‌رود که ما را تحت فشار قرار دهد، اما از وزارت امورخارجه خودمان چنین انتظاری را نداریم. شما سعی کنید مسئله را پیگیری کنید و به عربستان فشار آورید تا مجبور شود محل مناسبی را پیشنهاد دهد.
در ادامه، توضیح با این که امسال نخستین سال برگزاری حج و مراسم برائت بعد از رحلت حضرت امام(ره) و در زمان رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای است، تاکید کردم: این مراسم باید به نحوی شایسته و آبرومندانه برگزار شود، اما محلی که سعودی‌ها پیشنهاد کرده‌اند، به هیچ وجه مناسب نیست و بلکه مایه آبروریزی ما خواهد بود. بنابراین سعی شما باید در جهت حل این مسئله به نفع نظام باشد.
ضمنا در همین گفتگو مجددا پیشنهاد کردم آقایان رضایی و شیخ‌الاسلام با عزیمت به عربستان، به طور جدی مسئله تعیین مکان مناسب برای مراسم برائت را دنبال کنند. همچنین عرض کردم از آنجا که به نظر می‌رسد این کار طبق روال موجود پیش نخواهد رفت، در ملاقات با مقام معظم رهبری این موضوع را با ایشان در میان خواهم گذاشت».
