به گزارش مشرق، کاهش توان تولید در عرصه‌های طبیعی، بیابان‌زایی یا بیابانی شدن نامیده می‌شود. این مساله سرزمین‌های مختلف را غیر قابل سکونت می‌کند. روند بیابانی شدن در ایران بر اساس شواهد موجود، نظیر خشک شدن تالاب‌ها و غیره بسیار شتابان است اما مطالعات دقیقی در این رابطه انجام نشده‌است. کارشناسان بر این باورند که اعلام برخی اعداد برای سرعت بیابانی شدن در ایران و جهان مبنای علمی ندارد اما باید به مساله بیابان‌زایی در ایران توجه جدی شود.
 
آقای محمدرضا خباز، استاندار سمنان در همایش ملی محیط زیست با رویکرد مدیریت یکپارچه و فراگیر HSE (ایمنی، بهداشت، محیط زیست) اعلام کرد که در هر 6 ثانیه دو هکتار به سطح بیابان‌های جهان افزوده می‌شود اما آقای علی محمد طهماسبی بیرگانی، رییس گروه مطالعات دفتر بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور درباره صحت این آمار می‌گوید: ارائه این اعداد هیچ مبنای علمی نداشته و درباره صحت آن، خود گوینده باید اظهار نظر کند.

وی اضافه می‌کند: برای بررسی روند بیابانی شدن در ایران به صورت موردی مطالعاتی انجام شده‌است اما برای کل ایران چنین مدلی وجود ندارد.

به گفته طهماسبی در فرایند بیابانی شدن، حاصلخیزی و توان تولید سرزمین از دست می‌رود و با کاهش توان سرزمین، محل سکونت انسان‌ها غیر قابل استفاده می‌شود.

وی در پاسخ به پرسشی درباره وضعیت ایران در زمینه بیابانی شدن، می‌گوید: ایران نیز مانند سایر نقاط خاورمیانه شرایط اقلیمی و ادافیکی خاصی داشته و اگر مدیریت درست در این مناطق اعمال نشود، بیش از سایر نقاط جهان آسیب خواهد دید.

رییس گروه مطالعات دفتر بیابان استفاده بیش از ظرفیت منابع طبیعی را عامل تخریب و بیابان‌زایی در ایران معرفی می‌کند.
 
اندازه‌گیری سرعت بیابانی شدن نیازمند پایش مستمر

آقای محمد خسروشاهی، رییس بخش تحقیقات بیابان نیز بیابان‌زایی را پدیده‌ای دینامیک توصیف می‌کند که برای تعیین شدت آن نیازمند برنامه پایش مستمر هستیم.

وی با تکیه بر آثار و شواهدی نظیر خشک شدن تالاب‌ها، افزایش شوری خاک، افت بیش از حد سفره‌های آب زیرزمینی و... شدت بیابان‌زایی در ایران طی چهار دهه اخیر را رو به رشد توصیف می‌کند.

رییس بخش تحقیقات بیابان اضافه می‌کند: بیابان‌زایی بر تنوع زیستی و پوشش گیاهی تأثیر دارد. این مسائل فرسایش بادی را تحت تأثیر قرار داده و در نهایت وقوع توفان‌های شن و گردو غبار در کشور را تشدید می‌کند.

خسروشاهی با تاکید بر اینکه مدیریت نادرست آب، مسائل ایران را بغرنج‌تر کرده، می‌گوید: در 10 تا 15 سال قبل بسیاری از تالاب‌ها خشک نبود؛ اما در حال حاضر بستر این تالاب‌های خشک شده، به منابع تولید گرد و غبار تبدیل شده‌اند. ناهماهنگی بین دستگاه‌ها و نهادهای مرتبط هم خسارات زیست‌محیطی را بیشتر کرده است.
 
ساده کردن اکوسیستم عامل بیابان‌زایی

بر اساس آمارهای اعلام شده از سوی مسوولان سازمان جنگل‌ها طی پنج سال اخیر یک میلیون هکتار بر وسعت کانون‌های بحرانی که منشأ پدیده ریزگردها هستند، افزوده شده‌ است. به این ترتیب بخش‌هایی از کشور به سرعت به سمت بیابانی شدن در حال حرکت هستند، اما چه عاملی باعث تشدید این پدیده در ایران و جهان شده‌است.

 

پروفسور نصرت الله صفاییان، استاد اکولوژی و نویسنده کتاب اکولوژی و محیط‌زیست خودمانی  می‌گوید: دستکاری اکوسیستم در اصطلاح «ساده کردن اکوسیستم» نامیده می‌شود.

 

یک اکوسیستم ساده‌شده توانمندی و عملکردهای خود را دست می‌دهد. مثلاً حفظ رطوبت خاک یکی از کارهایی است که اکوسیستم‌ها انجام می‌دهند، وقتی پوشش گیاهی را به هر دلیلی تغییر داده و تک کشتی یا جنگل‌زدایی انجام می‌دهیم یا گونه غریبه به مناطق وارد می‌کنیم یا اراضی را تغییر کاربری می‌دهیم، یعنی اکوسیستم را ساده کرده و توانایی خاک برای حفظ آب را از آن گرفته‌ایم.

نویسنده کتاب اکولوژی و محیط‌زیست خودمانی ادامه می‌دهد: اگر خاک توان حفظ رطوبت خود را از دست بدهد، میزان تبخیر افزایش یافته و تعادل زیستی اکوسیستم دگرگون می‌شود.

وی با تاکید بر اهمیت از دست رفتن توان اکوسیستم و نقش آن در پدیده بیابان‌زایی اضافه می‌کند: بسیاری از تغییراتی که در اقلیم پدیدار شده نظیر گرم‌تر شدن کره زمین -که ریشه در آلودگی‌های محیط زیست، توسعه بی‌پروای تکنولوژی و افزایش جمعیت دارد- باعث می‌شود که میزان آب وارد شده به سفره‌های زیرزمینی و آب در دسترس گیاهان کاهش یابد. پوشش گیاهی از روی خاک حذف شود و زمین تبدیل به بیابان شود.

صفاییان استثمار و بهره‌کشی از اکوسیستم را یکی از علل اصلی بیابان‌زایی دانسته و می‌گوید: در ایران استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و کشاورزی غیر اصولی پدیده بیابان‌زایی را تشدید کرده‌است.

وی البته به این نکته نیز تاکید دارد که با اجرای پروژه‌های انتقال آب به هیچ‌وجه نمی‌توان جلوی روند بیابانی شدن را گرفت. زیرا عملکرد آب، خاک و اقلیم یک منطقه روی هم پتانسیل تولید آن منطقه را ایجاد می‌کند و فقط عامل آب در ایجاد توان تولید مناطق نقش ندارد.

این اکولوژیست تاکید می‌کند: با اجرای پروژه‌های انتقال آب در ابتدا تصور می‌شود که برای جلوگیری از بیابانی شدن توفیقاتی به دست آمده‌است اما چند سال پس از اجرای پروژه، در صورت بروز خشکسالی یا کمبود آب در منطقه دریافت‌کننده آب، به دلیل تبخیر شدید رطوبت خاک، ناگهان نمک‌های لایه‌های پایین به سطح خاک آمده و خاک را به شدت شور و منطقه را بیابانی می‌کند. در چنین شرایطی با هیج ترفندی نمی‌توان جلوی بیابانی شدن را گرفت و اندک حاصلخیزی خاک قبل از اجرای پروژه انتقال آب هم به طور کامل از دست می‌رود.

وی اضافه می‌کند: برای جلوگیری از روند بیابانی شدن باید به پوشش گیاهی و بومی هر سرزمین با نگرش اکولوژیک توجه شود.

 

باید پوشش گیاهی مناطق را افزایش داده و به گیاهان بومی آن منطقه احترام بگذاریم. باید تغییر کاربری‌ها تحت هر عنوانی کنترل شده و از حضور دام در مراتع، بوته‌کنی و عواملی که زمینه تخریب پوشش گیاهی را فراهم می‌کند، خودداری کنیم.

صفاییان می‌گوید: متاسفانه در ایران به گونه‌های گیاهی بومی توجه نمی‌شود و مثلا با وجود آنکه حد فاصل بین تهران و قم درختان گز زیبایی -که مقاوم به نمک است- می‌تواند به عنوان پوشش گیاهی توسعه یابد، از درختان سوزنی‌برگ غیر بومی استفاده می‌کنیم.

 

منبع: روزنامه صبح نو