به گزارش مشرق، مسجد به عنوان اولین رکن عملیاتی پیشرفت محسوب می‌شود، اما چه عواملی باعث شده است مسجد که منشاء ظهور مکتب و زاویه و نقطه پرتاب علم در قرون پیشرفت و تمدن اسلامی بوده به محلی صرفاً عبادی مبدل شده و چه موانعی در بازگشت این نهاد مقدس و ابتکاری شرع مقدس اسلام به چرخه تولید علم و عالم وجود دارد تا با برطرف کردن آنها، تمدن شکوهمند اسلامی بار دیگر از این مکان علمی، عبادی و سیاسی، سربرافرازد، مهدی حسن‌زاده از فعالان فرهنگی در مقاله‌ای با عنوان «مسجد به مثابه نهاد پیشرفت تمدن اسلامی» در ششمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به این مهم پرداخته است که در ادامه گزیده‌ای از آن می‌آید:
-ساختن مسجد، از مستحبات مؤکد است و ثواب بسیار دارد. انتخاب و تعیین مکانی به عنوان یک پایگاه خاص برای تمام ادیان الهی که بین مردم شیوع داشته‌اند، برای انجام برنامه‌ها و مراسم مخصوص خود ضرورت داشته و پیامبران الهی ساخت چنین مکانی را جزء اولین برنامه های خود می‌دانسته‌اند و در صورت نداشتن چنین پایگاهی پیروانشان خود را بدون تکیه‌گاه و پراکنده می پنداشتند. داشتن چنین مکانی حتی برای بت‌پرستان نیز ضرورت داشته، چنان که در تاریخ می‌بینیم، بت‌پرستان نیز پایگاهی برای خود انتخاب کرده و بت‌های خود را در آن محل خاص جمع می‌کردند.
*جایگاه و نقش مسجد در تعالی علم
-در یک بررسی تاریخی در می‌یابیم که اولین جریان علمی در مساجد توسط رسول خدا(ص) شکل گرفت، مسجد مدینه، نخستین مکانی بود که پس از بعثت حضرت رسول(ص) آموزش مسائل مختلف در آن صورت گرفت. شاگردان، اصحاب پیامبر بودند و طبق برنامه‌ای که داشتند، از آن حضرت کسب علم می‌کردند. اصحاب صفّه، مسلمانانی فقیر و بدون مسکن بودند که رسول خدا(ص) ایشان را کنار مسجد اسکان داده بودند. سلمان و ابوذر هم جزء اینان بودند.
-پیامبر(ص) اصحاب خود را تشویق می کرد و می فرمود: «احکام دین را از یکدیگر بیاموزید»، در زمان حیات رسول خدا(ص) اشخاصی در تعلیم و تدریس برجسته شدند که در سایر مساجد مدینه، حلقات و جلسات درس داشتند و احکام را به مردم می‌آموختند و پیامبر(ص) از میان این اشخاص، مدرسان جوان را برای آموزش دیگران به سایر مناطق می‌فرستادند. البته بیشتر اهل قبایل و طوایف مسلمان، اشخاصی را از میان خود خدمت پیامبر(ص) می‌فرستادند تا احکام را بیاموزند و بعد از بازگشت جلسه درس تشکیل بدهند و به دیگران نیز بیاموزند که این جلسات آموزش را در مساجد شهرهای خود برقرار می‌کردند. در واقع این مساجد بودند که مردم را گرد هم می‌آوردند تا سؤالات و ابهامات خود را ابتدائاً در حوزه احکام دین و پس از آن در سایر مسائل جاری مطرح کنند و دور عالمی که سال‌ها رنج سفر را بر خود هموار کرده بود و کسب علم نموده بود حلقه می‌زدند تا پاسخی برای سؤالات و ابهامات خود بیابند.
-مسجد، آن نقطه کانونی تجلی علم در بدو تجلی قرون پیشرفت مسلمانان محسوب می‌شود. اما در عصر حاضر، با این پیشینه‌ای که مسجد از تولید علم و نشر آن دارد، مسجد جایگاهی در حد محل سجده و عبادت پیدا کرده که باید چرایی و چگونگی این تغییر را در ادامه مورد بررسی قرار داده و راهکار برون رفت و بازگشت به آن تمدن متجلی را در تغییراتی که به وجود آمده جستجو کنیم.
*ضوابط حقوقی لازم برای کارکرد آموزشی مساجد
-در گذشته وقتی فردی در حلقات آموزش علما و فضلا در مساجد شرکت می‌کرد و به درجات علمی مورد تأیید استاد خود نائل می‌شد، به شهر خود باز می‌گشت و در محل سکونت خود به تبعیت از استاد خود حلقات آموزشی تشکیل می‌داد و اقدام به تربیت شاگردان خود می‌نمود و مرجعی برای صدور مدارک علمی وجود نداشت و تنها مرجع ارزیابی دانش آموختگان شخص استاد بود، پس از ظهور دانشگاه در غرب و نفوذ آن در ممالک اسلامی، مدرک‌گرایی آغاز و دانشگاه به عنوان مرجع صدور مدارک علمی منشا ارزیابی علمی دانش آموختگان قرار گرفت و رفته رفته تنها کسانی که از این مرجع عالی مدارکی اتخاذ می کردند از نظر علمی مورد تایید بودند و حوزه‌های علمیه که به روش سنتی و مکتب گونه و حلقات درس استاد و شاگردی اقدام به تربیت شاگردان می‌نمودند صرفاً به تدریس علوم حوزوی و دینی پرداختند و عرصه آموزش علوم را به دانشگاه و مدارس واگذار کردند.
-از دیدگاه حقوقی، برای آنکه بتوان در عصر حاضر به مسجد جایگاه معتبر آموزشی داد به نحوی که مسجد بتواند مدارک تحصیلی معتبر از منظر آموزشی و قابل قبول توسط مراجع آموزشی کشور نظیر وزارت آموزش و پرورش و همچنین وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در آموزش عالی داشته باشد، بایستی استانداردهای حقوقی را رعایت نماید تا ضمن حفظ نظم عمومی، کارکرد آموزشی خود را با شیوه‌های مدرن زمان رسول خدا(ص) احیاء نماید. از جمله این قوانین، رعایت قانون تأسیس و اداره مدارس و مراکز آموزشی و پرورشی غیردولتی مصوب 28/2/1395 مجلس شورای اسلامی و همچنین آیین نامه تأسیس موسسات آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی مصوب چهل و یکمین جلسه شورایعالی انقلاب فرهنگی مورخ 23/7/64) می‌باشند.
*طراحی فضای آموزشی در مساجد
-در ضوابط و استانداردهای کلی فضاها به مسائل مختلفی بایستی توجه نمود که از جمله این مسائل: رعایت ایمنی در فضای مدارس، رعایت استانداردهای لازم برای میزان فضای فیزیکی لازم به ازای هر فرد، رعایت الزامات بصری در رنگ آمیزی، رعایت الزامات و استانداردها در اقلام و تجهیزات آموزشی در مقاطع مختلف و رعایت استانداردها و الزامات بهداشتی...
*نقشه پلان مساجد
-، علیرغم آنکه بر اساس ضوابط جدید، الزاماتی برای فضای آموزشی در مکان‌های آموزشی الزامی شده است، تماماً استانداردهایی می‌باشند که طراح، در زمان طراحی فضای عبادی مساجد می‌تواند در کنار آن برای فضای آموزشی نیز به سهولت رعایت نماید تا مانعی پیش نیاید.
*تلفیق علم و دین در مساجد
-مسجد در قرون شکوفایی اسلام ، همان نقشی را داشت که دانشگاه‌ها در حال حاضر ایفا می‌کنند. در مساجد، علما و فضلا حلقات درس تشکیل می‌دادند و به تعلیم شاگردان خود می‌پرداختند. حوزه‌های علمیه‌ای که در کنار مساجد بزرگ وجود دارند گواه این مدعا می‌باشند، لکن این حوزه‌های علمیه، صرفاً به تربیت عالمان دینی همت گمارده‌اند و آموزش علوم را به دانشگاه‌ها واگذار نموده‌اند که دانشگاه‌ها نیز با دور شدن از فضای معنوی، کارکرد دینی خود در آموزش علوم را از دست داده‌اند.
-مسجد عامل نیرومندی در همبستگی و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعی و فرهنگی آن را از این بابت، نمی‌توان نادیده گرفت، به خصوص در روزگار معاصر که مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دوباره از خود نشان می‌دهند، مساجد به صورت مراکز تربیت روحانی و پایگاه جنبش امت مسلمان نسبت به ستمگران و سلطه‌جویان در آمده است. اندک اندک مساجد موقعیت سال‌های نخستین ظهور اسلام را به دست آورده‌اند. تأسیس کتابخانه‌ها و تالار اجتماعات در درون مساجد این حقیقت را آشکار می‌سازد که مساجد در اسلام بدان گونه که بعضی پنداشته‌اند، منحصراً برای ادای فریضه نماز نیست و یقیناً یکی از مراکز سیاسی و فرهنگی مهم اسلام است. اقامه نماز جمعه وسیله‌ای است برای گردهمایی مسلمانان در روز تعطیل و طرح مسائل مهم اجتماعی و بحث و گفت‌وگو در باب کمبودهای رفاهی؛ نظیر بهداشت، مسکن، تصمیم‌گیری‌های سیاسی، مسائل حرفه‌ای و غیر آن.
*«مسجد النبی» قدیمی‌ترین دانشگاه و محل نشر علوم اسلامی است/ «مسجد آدینه سیستان» اولین مسجد دانشگاهی در ایران است
-توجه مسلمانان در اوایل ظهور اسلام به تحقیق در خصوص قرآن و کشف احکام الهی و جمع‌آوری احادیث و روایات و رفع شبهات معاندان و نیز مواجهه با زبان و فرهنگ غربی بود و همه این تلاش‌ها جهت تحکیم جایگاه دین تازه صورت می‌گرفت. این تلاش‌های جمعی، دلیلی بر تجمع مسلمانان در محل انس و الفت آنها یعنی مساجد بود. در مساجد مسلمانان با گردآمدن به دور علما و فضا سعی در کسب علم و معرفت و یافتن پاسخ سؤالات مختلف خود داشتند. از جمله این اماکن، مسجد النبی بود که با هجرت رسول خدا(ص) به مدینه ساخته شد و بدون اغراق، می‌توان این مسجد را قدیمی‌ترین دانشگاه و محل نشر علوم اسلامی در نظر گرفت.
-از جمله دیگر مساجد با کارکرد آموزشی، دانشگاهی می‌توان به مسجدالحرام در مکه، مسجد جامع بصره، مسجد جامع کوفه، مسجد جامع فسطاط (یا مسجد جامع عمرو)، مسجد جامع دمشق در شام (اواخر قرن اول)، جامع زیتونیه در تونس (اوایل قرن دوم)، جامع منصور در بغداد (نیمه اول قرن دوم)، جامع اعظم قریه در اندلس (نیمه دوم قرن دوم)، جامع قزوین در فاس مراکش (نیمه اول قرن سوم)، جامع الازهر در مصر (نیمه دوم قرن چهارم) اشاره کرد. از این مساجد دانشگاهی در ایران نیز به وفور به وجود آمدند که اولین آن در قرن اول هجری، مسجد آدینه سیستان می‌باشد که حسن بصری در آن به آموزش مشغول شد. مسجد جامع بخارا، مساجد جامع در نیشابور، همدان، کرمان، یزد، قزوین، شیراز، اصفهان و حتی بخش ها و شهرهای کوچکتر مثل بردسیر کرمان به تدریج به وجود آمدند و حلقه های درس و مباحثات علمی در آنها رونق گرفت.
*تلفیق علم و دین مهمترین شیوه بازیابی و احیای تمدن نوین اسلامی است
- تمدن اسلامی، آن چیزی که از فرمایشات مقام معظم رهبری بر می‌آید، تنها با تغییر اساسی در ساختار آموزشی به وجود خواهد آمد. تاریخ به عنوان بهترین معلم و الگوی قابل بررسی، به ما نشان می‌دهد که تلفیق علم و دین مهمترین شیوه بازیابی و احیای تمدن نوین اسلامی خواهد بود. در اولین قدم از این تحول، نگرشی مجدد به کارکرد علمی مساجد لازم و ضروری به نظر می‌رسد. در این بازنگری، در می‌یابیم که جامعه کنونی با تنیدن تار و پودی از قوانین به دور خود، رسیدن به تلفیق سریع علم و دین را دچار رخوت و سکون نموده و این در حالی است که جامعه‌ای به رشد و بالندگی سریع خواهد رسید که بتواند به سرعت موانع پیش‌روی خود را از میان بردارد.
- ایجاد محتوای آموزشی با در نظر گرفتن مسجد به عنوان سنگ بنای تمدن اسلامی و منشا ایجاد تحرک اساسی در تشکیل تمدن اسلامی برای مقاطع متوسطه و دانشگاهی به ترتیبی که برای جوانان مسجد صرفا یک محل عبادت تلقی نشده و در آنها انگیزه بهره‌برداری از فضای معنوی مسجد جهت ارتقا سطح دانش و علوم ایجاد شود.
- ایجاد دانش میدانی برای فارغ‌التحصیلان رشته‌های مرتبط مهندسی از قبیل معماری، عمران، مکانیک و برق جهت آگاهی و تعمق بیشتر در مقوله مسجد به عنوان منشا تولید علم به منظور در نظر گرفتن الزامات لازم در هنگام طراحی‌های مربوطه
-ایجاد کارگروه‌های ویژه در نهادها و سازمان‌های مرتبط به منظور ایجاد حرکتی جهادی در راستای ایجاد مساجد به یک منبع تولید علم، نظیر شورای عالی معماری، امور مساجد، معاونت فرهنگی شهرداری، سازمان نظام مهندسی ساختمان و سایر دست اندرکاران صنعت ساخت و ساز و نیز امور فرهنگی شهری.
-ایجاد کارگروه حقوقی برای رفع موانع حقوقی پیش رو و نیز ایجاد بستر مناسب در مساجد جهت بهره‌برداری از فضای معنوی مسجد به عنوان محرک آموزشی و ایجاد علوم مدرن و تعامل با کمیسیون‌های مرتبط در مجلس شورای اسلامی و همچنین شورای عالی استان‌ها به منظور ایجاد قوانین جدید مرتبط با تولید علم در مساجد و ایجاد مساجد آموزش محور.
