چرا ترکیه به‌دنبال توسعه‌ی نفوذ در آفریقا است؟

با روی کار آمدن اردوغان در ترکیه، این کشور سیاست تازه‌ای در قبال کشورهای آفریقایی از خود نشان داده است و حجم روابط خود را با کشورهای آفریقایی تا حد بسیار زیادی افزایش داده است.

به گزارش مشرق، ترکیه در سال 2008 م نشست سران آفریقا و ترکیه را با نام همبستگی و شراکت برای آینده‌ای مشترک برگزار کرد که این نشست در نوع خود و در سیاست خارجی این کشور بی‌سابقه بود. در این نشست نمایندگانی از 50 کشور آفریقایی شرکت کردند و در همان سال نشست سران اتحادیه آفریقا که در آدیس‌آبابا برگزار شد ترکیه را یک هم‌پیمان استراتژیک خواند. روابط ترکیه با آفریقا در دو سال گذشته مخصوصاً بعد از کودتای نافرجام این کشور به‌شدت افزایش‌یافته است به‌گونه‌ای که اردوغان طی دو سال اخیر سفرهای گوناگونی به آفریقا داشته است؛ ساحل‌عاج، گینه، اتیوپی، جیبوتی، سومالی تانزانیا، موزامبیک، ماداگاسکار و… بخشی از مقصد سفرهای اردوغان بوده است.

بیان مسئله

با توجه به افزایش حجم روابط سیاسی و اقتصادی میان ترکیه و کشورهای آفریقایی این مقاله سعی دارد به این سؤال پاسخ دهد که اهداف ترکیه از افزایش حجم روابط سیاسی، اقتصادی و معنوی این کشور با آفریقا چیست؟ فرضیه‌ای که ما موردبررسی قرار می‌دهیم این است که با توجه به شکست‌های ترکیه در سیاست‌های غرب گرایانه‌ی خود و شکست‌های مداوم منطقه‌ای ترکیه را مجبور کرده است تا نگاه ویژه‌ای به آفریقا داشته باشد. در همین راستا ما نیز باید به سؤالات فرعی ذیل نیز بپردازیم.

– تاریخچه‌ی روابط ترکیه با کشورهای آفریقایی چیست؟

–اهداف و راهبرد نفوذ ترکیه در آفریقا بر اساس سفرها و توافقات چیست؟

– مقایسه حجم رویکرد اقتصادی با رویکرد نفوذ معنوی و سیاسی ترکیه در آفریقا چه نتایجی در پی خواهد داشت؟

1-تاریخچه روابط ترکیه و آفریقا

آفریقا یکی از حوزه‌هایی است که در سیاست خارجی ترکیه جایگاهی تعریف ‌شده نداشت اما با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در سال 2003 م، همسو با ایده چندجانبه گرایی در سیاست خارجی تلاش‌هایی برای گشایش‌های نوین در سیاست خارجی ترکیه مطرح شد. در این سال، راهبرد توسعه همکاری‌های اقتصادی با کشورهای آفریقایی پذیرفته شد؛ بنابراین تا 2003 م نمی‌توان از یک سیاست مدون و برنامه‌ریزی‌شده‌ای در سیاست خارجی ترکیه در قبال آفریقا سخن گفت.

حزب عدالت و توسعه در سال 2005 م همسو با افزایش فعالیت‌های خود برای شروع رسمی مذاکرات عضویت با اتحادیه اروپا، سال 2005 را سال آفریقا نامید. همسو با تقویت دولت آنکارا در سال‌های بعد از شروع رسمی مذاکرات عضویت و حمایت‌های گسترده کشورهای غربی از تلاش‌های دمکراتیزه شدن دولت آنکارا و انتخاب ترکیه در دوره 2010 – 2009 م به‌عنوان عضو دوره‌ای شورای امنیت سازمان ملل (UNSC)، ترکیه با عزم بیشتری بر تلاش‌های خود درزمینه تأثیرگذاری در سیاست بین‌المللی خود روی آورد. رویکرد توجه به آفریقا را نیز باید در قالب این تلاش‌ها و افزایش نفوذ در خصوص چشم‌انداز سیاست‌های جهانی ترکیه ارزیابی کرد[1]. این سیاست ها همواره از سوی مقامات ترکیه و در رأس آن اردوغان مبتنی بر اصل برد – برد تعریف می‌شود.[2]

2-راهبردهای نفوذ ترکیه در آفریقا

ترکیه برای نفوذ خود در آفریقا از سه راهبرد آموزشی، اقتصادی و سیاسی بهره می‌برد که در این میان سهم فعالیت‌های آموزشی، دینی در کنار قراردادهای اقتصادی میان دولت‌های آفریقایی و ترکیه‌ای در سال‌های 2011 تا 2015 م افزایش چشمگیری داشته است که با افزایش سفارت‌خانه‌های ترکیه در این کشورها به افزایش تأثیرگذاری سیاسی ترکیه در آفریقا منجر شده است.

از این ‌روی ما شاهد موضع‌گیری‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ترکیه در آفریقا هستیم به‌گونه‌ای که در سفر دوره‌ای اردوغان به ترکیه ما می‌توانیم جنبه‌هایی از این موضوعات را در هیئت همراه او و در سخنرانی‌های اردوغان به‌وضوح مشاهده کنیم. حضور مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه، برات آلبایراک وزیر انرژی و منابع طبیعی، نهاد زیبکچی وزیر اقتصاد، مسئولان نهادهای مهم دولتی به‌ویژه تیکا (آژانس توسعه و همکاری ترک)، بنیاد معارف، اگزیم بانک، هلال احمر، بنیاد جوانان ترکیه، موسسه فرهنگی یونس امره، نمایندگان مجلس، کارشناسان، شورای روابط اقتصادی خارجی ترکیه، مسئولان نهادهای فعال در بازرگانی خارجی ترکیه از بخش خصوصی و روزنامه نگاران، نشان از تلاش برای تأثیرگذاری همه‌جانبه در آفریقا از سوی ترکیه دارند.[3]

خبرگزاری TRT در تحلیل کوتاه از سفر دوره‌ای اردوغان می‌نویسد: «اردوغان ظرف 10 سال اخیر درمجموع از 23 کشور آفریقایی بیش 30 دیدار به عمل‌آورده است. این دیدار برای رهبری که آفریقایی نیست، یک رکورد محسوب می‌شود. این دیدارها درحالی‌که به تأسیس روابط دوجانبه جدید با ملت‌های افریقا تحقق می‌بخشد، نشانگر دیدگاه استراتژیک ترکیه نسبت به افریقا است.»[4] ترکیه که در سال 2004 در افریقا تنها 12 سفارت داشت، این رقم را در سال 2016 م به 39 سفارت افزایش داده و سطح روابط خود در افریقا را توسعه داده است.[5] ترکیه تنها در سال‌های 2012 و 2013 به برنامه‌های مختلف یاری در افریقا حدود 800 میلیون دلار کمک مالی کرده است. آژانس توسعه و همکاری ترک «تیکا» در افریقا 16 نمایندگی دارد. این نمایندگی‌ها در سطح این قاره صدها پروژه عمرانی را به اجرا می‌گذارند. علاوه بر این ده‌ها سازمان جامعه مدنی ترک و سازمان‌های امدادرسانی به‌طور فعال به نیازمندان یاری می‌کنند. اتحادیه افریقا در سال 2008 ترکیه را بعنوان شریک استراتژیک اعلام کرده بود و اولین اجلاس عالی ترکیه – افریقا در همین سال در استانبول ترتیب یافت. اجلاس دیگری نیز در سال 2014 در مالابو برگزار شد. انتظار می‌رود سومین اجلاس عالی در سال 2019 در استانبول ترتیب بیابد. 10 سال قبل حجم تجارت ترکیه با افریقا کمتر از 3 میلیارد دلار بود اما امروز حجم تجارت بیش از 93 میلیارد دلار است. شرکت هواپیمایی ترکیه به حدود 40 نقطه در بیش از 30 کشور افریقا سفر ترتیب می‌دهد و بیش از 30 کشور آفریقایی در ترکیه دیپلمات دارند. بیش از 5 هزار دانشجوی کشورهای افریقا به‌صورت بورسیه در ترکیه تحصیل می‌کنند. این ارقام نشان می‌دهد که پیوندهای عمیق بین ترکیه و افریقا به شکلی قوی و باثبات در حال شکل‌گیری است. اردوغان در اجلاس خبری خود با رییس‌جمهور بنین، می‌گوید: «هدف ما استقرار 54 سفارتخانه در 54 کشور آفریقایی است.[6]»

در این دیدگاه ما شاهد نفوذ همه‌جانبه ترکیه در تمام جنبه‌های آفریقا هستیم. میزان سرمایه‌گذاری اقتصادی ترکیه در دوره‌ی 2011 تا 2015 به بیش از 93 میلیارد دلار رسیده است و قراردادهایی که در سفر اخیر اردوغان به آفریقا به امضا رسیده است حجم این رقم را به‌مراتب بالاتر خواهد برد. ترکیه درصدد تشکیل پایگاه‌های راهبردی اقتصادی ویژه در آفریقا است و در این راستا، اولین گام در جیبوتی برداشته شد. این منطقه درواقع به‌منزله دروازه‌ای برای منطقه آزاد تجاری Comesa است که گفته می‌شود پتانسیل اقتصادی یک تریلیون دلاری دارد. بخش خصوصی ترکیه می‌خواهد این منطقه را که از نظر دسترسی به بازار 100 میلیونی اتیوپی و بخش داخلی آفریقای شرقی با امکانات حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای نسبتاً امن، در سال 2017 م فعال کند.[7] از این ‌روی می‌توان نفوذ اقتصادی ترکیه را به‌عنوان اقدام برای نفوذ سیاسی و معنوی بر این قاره برآورد کرد.

3-اهداف نفوذ ترکیه در آفریقا

اگرچه اردوغان در ابتدای توجهش به آفریقا، این قاره را به‌مثابه یک مسیر در جهت رونق اقتصادی ترکیه قلمداد می‌کرد و تلاشش را بر این اساس استوار ساخته بود که ترکیه را به حلقه واصله روابط میان کشورهای جنوب و شمال تبدیل کند، اما در این روزها از جمله عواملی که موجب شدت بخشیدن اهمیت این قاره و تلاش‌های بیشتر برای گسترش روابط ترکیه با کشورهای آفریقایی شده است در ذیل ابعاد متنوع موجود از سیاست خارجی و روابط این کشور با محیط امنیتی پیرامونی‌اش قابلیت تحلیل را پیدا می‌کند[8]. درواقع احیای هژمونی ترکیه در جهان اسلام از یک‌سو و تلاش برای رقابت و حتی سبقت از دیگر کشورهای منطقه‌ای در شمال آفریقا از سوی دیگر می‌تواند در چرخش انتقالی اهداف و سیاست‌های منطقه‌ای ترکیه به وسعت جهان اسلام به‌سوی آفریقا اهمیت پیدا کند. طوری که می‌توان ادعا کرد که تلاش برای نفوذ و گسترش حداکثری در آفریقا و توجه ویژه به این قاره و برجسته شدن جایگاه آن در سیاست خارجی ترکیه با تضعیف شدن موقعیت این کشور در منطقه به دنبال بحران‌های موجود در مرزهای هم‌جوارش (سوریه و عراق) هم ‌زمان‌ شده است[9]. از سوی دیگر نیز عرصه داخلی ترکیه نیز با توجه به شرایط به وجود آمده از بی‌ثباتی و عدم امنیت در جدیت نگاه به آفریقای اردوغان بی‌تأثیر نبوده است[10].

تلاش‌های آنکارا برای تقویت نفوذ منطقه‌ای و بین‌المللی خود از طریق گسترش روابط تجاری، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و حتی نظامی با کشورهای قاره آفریقا بنا بر ادعای مقامات این کشور به‌ویژه اردوغان رییس‌جمهور ترکیه بر مبنای سیاست و معادله برد – برد از طریق اتحاد برابر و احترام متقابل و سود دوجانبه است؛ از این ‌رو افزایش نمایندگی‌های دیپلماتیک در این کشورها بدون توجه به میزان وسعت جغرافیایی آن‌ها از سوی ترکیه در راستای تحکیم روابط و همبستگی است.

شکست‌های منطقه‌ای ترکیه در کنار تهدیدات امنیتی در داخل این کشور که به عدم دستیابی به مطالبات منطقه‌ای در ورای مرزهای ترکیه در سوریه و عراق منجر شد بسترها را برای توجه به یک کانون دیگر اما مرتبط با آنچه در غرب آسیا رخ می‌دهد را برای اردوغان ضروری کرده است. ضرورتی که می‌توان با مطالعه تصمیم‌گیری‌ها و اعمال انجام‌شده ترکیه در چند سال اخیر به فرآیندی تاکتیکی – تمهیداتی تشبیه کرد. تاکتیکی که برای فرار از فضای انتقادی به وجود آمده نسبت به سیاست‌های داخلی و خارجی دولت اردوغان طراحی‌شده است و به‌نوعی در برگیرنده مطالبات سیاستی رو به‌جلو نیز هست. از این ‌روی رویکرد متفاوت و ویژه‌ی ترکیه به آفریقا را می‌توان تلاش برای جبران خسارات این کشور در منطقه دانست.

جمع‌بندی

ورود آفریقا در سیاست کلی ترکیه برای تأثیرگذاری و تقویت نفوذ این کشور در دو سطح منطقه‌ای و بین‌المللی است که با شیبی ملایم و آرام شروع‌شده و روز به‌ روز در حال سرعت برای کامل شدن است. روند و رویه سیاستی که با توجه به نقش اردوغان و در محوریت قرار داشتن وی در تمام عرصه‌های مربوطه در ترکیه بعد از کودتا فضای مناسب همکاری میان سه بازیگر اصلی یعنی تصمیم گیران سیاسی – غیرنظامی، رهبران حزب عدالت توسعه و همچنین ارتش را فراهم کرده است. می‌توان ادعا کرد سیاست خارجی نظامی‌گری ترکیه کنونی، تبدیل به یک ابزار سیاسی داخلی و خارجی مهم برای اردوغان در جهت پیشبرد تصمیمات و اهدافش شده است. ابزاری که پروژه پروسه‌ای نفوذ در آفریقا را نیز نه ‌تنها شامل می‌شود بلکه از اولویت‌های آن است. این در حالی است که علیرغم وجود حمایت‌های مردمی کشورهای آفریقایی از روابط جمهوری اسلامی ایران و آفریقا، ایران هنوز نتوانسته است از ظرفیت‌های خود در کشورهای آفریقایی به‌درستی استفاده کند. این در حالی است که ایران در بیش از 30 کشور آفریقایی سفارت‌خانه دارد. این موضوعی است که حمایت‌های ایران از نهضت‌های آزادی‌بخش در کنار کمک‌های انسان دوستانه کشورمان به مردم آفریقا هنوز ایران نتوانسته است سهم عمده‌ای در بازار آفریقا به دست آورد و این در حالی است که ترکیه توانسته است علیرغم ذهنیت منفی در کشورهای آفریقایی سهم بیشتری از بازار آفریقا به دست آورد.

کاهش نفوذ ایران در آفریقا را می‌توان ناشی از ضعف وزارت خارجه، عدم تمایل مسئولین و عدم ریسک‌پذیری بخش خصوصی ایران دانست. در این حال اقتصاد نفتی ما هم سبب نوعی از سستی ما در آفریقا شده است، این در حالی است که یکی از رویکردهای مهم ترکیه در آفریقا تقویت بخش خصوصی در این قاره بوده و ما نتوانسته‌ایم همپا با دولت ترکیه برای بازارهای آفریقا درست برنامه‌ریزی کنیم.

منابع:

[1] Senem Aydın-Düzgit, Nathalie Tocci, Turkey and the European Union, Palgrave Macmillan, 2015,pp78-79

[2] Mehmet Özkan, “Turkey’s Involvement in Somalia: Assesment of a State-Building in Progress”, SETA, 2014,pp 61

[3] «نگاهی به رویکردهای ترکیه در قاره آفریقا»، خبرگزاری ایرنا، موجود در

http://www.irna.ir/fa/News/82403312/

[4] «سیاست «برد – برد» ترکیه در قاره افریقا»، خبرگزاری TRT، موجود در

http://www.trt.net.tr/persian/thlyl-w-gzrsh/2017/01/28/syst-brd-brd-trkhyh-dr-qrh-fryq-1-660964

[5] همان

[6] «اردوغان، اهداف ترکیه در آفریقا را تبیین کرد»، خبر آنلاین، موجود در

http://www.khabaronline.ir/detail/609739/World/middle-east

[7] «تشریح سیاست تعامل مثبت ترکیه در آفریقا»، خبرگزاری آناتولی، موجود در

http://aa.com.tr/fa /736956