سرویس جهان مشرق - «هالووین» جشنی فرهنگی-مذهبی است که هر سال در تاریخ ۳۱ اکتبر در کشورهای مختلفی برگزار می‌شود. این جشن از آمریکای شمالی گرفته تا اروپا و از خاورمیانه گرفته تا شرق آسیا به شکل‌های گوناگون و با سنت‌های متفاوتی همراه است[۱] که برخی از آن‌ها ریشه مذهبی و برخی ریشه فرهنگی دارند و برخی دیگر برگرفته از آیین‌های پاگانیستی هستند[۲]. در گزارش پیش رو، علاوه بر نسخه مسیحی‌شده هالووین، ریشه‌ها و پشت پرده سنت‌های عجیب و غریب این مراسم را بررسی خواهیم کرد.

تاریخ هالووین و ریشه‌های پاگانیستی آن

مراسم قدیس‌ها یا جشن پاگان‌ها؟

«هالووین[۳]» که به صورت Halloween یا Hallowe'en نوشته می‌شود، صورت کوتاه‌شده عبارت All Hallows' Evening به معنای «شب قدیس‌ها»ست و با نام‌های دیگری از جمله Allhalloween، All Hallows' Eve و All Saints' Eve نیز شناخته می‌شود. در مسیحیت، هالووین رسماً به عنوان شب قبل از «روز قدیس‌ها[۴]» (All Saints' Day یا All Hallows' Day) و آغاز مراسم سه‌روزه «آل‌هلوتاید[۵]» (Allhallowtide) تعریف می‌شود که در آن مسیحیان با حضور در کلیسا و هم‌چنین بر سر مزار افراد درگذشته، یاد قدیس‌ها، شهدا و همه افرادی را گرامی می‌دارند که به دین مسیحیت از دنیا رفته‌اند.

با این وجود، چنین تعریفی از هالووین امروزه خیلی رایج نیست. هرچند هنوز هم برخی از مسیحیان در فاصله آخرین روز از ماه اکتبر تا دومین روز از ماه نوامبر از درگذشتگان خود یادی می‌کنند و با حضور بر سر مزار آن‌ها و روشن کردن شمع، چند ساعتی را در کنار عزیزان از دست رفته خود سپری می‌نمایند، اما تصویر غالبی که امروزه از جشن هالووین در ذهن‌ها نقش بسته، سنت «لذت یا اذیت[۶]»، پارتی‌های شبانه با لباس‌های عجیب و عمدتاً ترسناک، تزئین خانه به شکل خانه‌های جن‌زده، روشن کردن آتش‌های کوچک و بزرگ، مسابقه گاز زدن سیب، و خواندن داستان‌ها و دیدن فیلم‌های ترسناک است.

هالووین امروزی دست‌کم به دو دلیل با آیین مذهبی گرامی‌داشت درگذشتگان متفاوت است؛ دلیل اول ریشه‌های پاگانیستی هالووین پیش از مسیحیت هستند و دلیل دوم تغییرات سکولار آن طی دهه‌های اخیر. مورخان ریشه اصلی هالووین را جشن «ساوین[۷]» یا «سَوین» می‌دانند، جشنی که «سِلت»های پاگانیست (از قبایل هندواروپایی) در روزهای آخر سال (طبق تقویم خودشان)، انتهای فصل برداشت و آغاز فصل زمستان و نیمه تاریک سال، برگزار می‌کردند. بسیاری از سنت‌ها، رسوم و حتی خرافات ساوین اکنون در آیین‌های هالووین نیز مشاهده می‌شود. گزارش پیش رو به بررسی آیین‌های هالووین و ریشه‌های پاگانیستی آن‌ها می‌پردازد.

آیین‌های هالووین و ریشه‌های آن‌ها

مشهورترین نمادهای هالووین امروزی نظیر کدوتنبل‌های حکاکی‌شده و لباس‌های عجیب و نامأنوس، از عقاید و خرافات پاگانیستی ریشه گرفته‌اند. آداب و رسوم هالووین مانند «اذیت یا لذت» نیز برگرفته از سنت‌هایی هستند که در میان پاگانیست‌های سلت رواج داشته است. در ادامه، سنت‌های هالووین و ریشه‌های پاگانیستی آن‌ها معرفی شده‌اند:

جَک‌اولَنتِرن: «جک‌اولنترن[۸]» (به معنای «جکِ فانوس»)، نماد اصلی هالووین امروزی، کدوتنبل بزرگی است که درون آن را خالی کرده، دیواره‌اش را به شکل صورتی ترسناک (یا گاهاً خنده‌دار) درآورده، و درون آن را معمولاً با یک شمع روشن نموده‌اند. سنت ساختن جک‌اولنترن از سنت ساختن فانوس‌هایی مشابه اما عمدتاً از جنس شلغم گرفته شده است. در آیین سلتی ساوین پیش از مسیحیت، این عقیده وجود داشت که در روزهای انتهایی سال (پیش از ۱ نوامبر که آغاز سال نوی سلت‌ها بود)، موجودات خیالی و ارواح مردگان به زمین می‌آیند. به عقیده آن‌ها، ساختن فانوس با شکل‌های ترسناک و همراه داشتن آن‌ها هنگام رفت و آمد و یا گذاشتن آن‌ها لب پنجره‌های خانه کمک می‌کرد تا ارواح خبیثه بترسند و به آن‌ها نزدیک نشوند. البته جک‌اولنترن در کشورهای مختلف، ریشه‌ها و داستان‌های مختلفی دارد. به عنوان مثال، در برخی از کشورهای اروپایی، روشن کردن آتش‌های کوچک نظیر شمع، برای راه‌نمایی ارواح در مسیر عبورشان روی کره زمین بود و موجب می‌شد تا خانه‌های مسیحیان واقعی را تسخیر نکنند. هم‌چنین، مردم در اتریش، انگلیس و ایرلند معمولاً در هر اتاق از خانه، شمعی روشن می‌کردند تا ارواح درگذشتگان خود را در پیدا کردن خانه زمینی خود، یاری دهند. درباره پیدایش جک‌اولنترن نیز روایت‌های مختلفی وجود دارد. به عنوان نمونه، در نسخه مسیحی‌شده این روایت‌ها، گفته می‌شود فردی به نام جک که انواع گناهان را مرتکب می‌شده، روزی مَست از نوشیدن شراب به سمت خانه‌اش راه می‌افتد که در راه شیطان را ملاقات می‌کند. شیطان به جک می‌گوید که عمرش به پایان رسیده است، اما جک با ترفندی که می‌زند، شیطان را فریب می‌دهد تا از یک درخت سیب بالا برود. وی سپس روی تنه درخت، علامت صلیب را می‌کشد و بنابراین شیطان دیگر نمی‌تواند از درخت پایین بیاید. جک تنها به این شرط شیطان را آزاد می‌کند که شیطان قول بدهد روح او را تسخیر نکند و او را به جهنم راه ندهد. روایت دیگری در این‌باره حاکی از آن است که جک پس از دزدی از یک روستا، از دست مردم روستا فرار می‌کند و در مسیر، با شیطان روبه‌رو می‌شود. وی برای آن‌که شیطان جانش را نگیرد، به او پیشنهاد می‌کند تا برای آن‌که مردم مسیحی روستا، از دین مسیحیت برگردند، تبدیل به سکه‌ای شود تا جک آن سکه را به جای اموالی که دزدیده به مردم روستا بدهد. شیطان با نقشه جک موافقت می‌کند، اما وقتی به شکل یک سکه وارد کیف پول جک می‌شود، کنار صلیبی قرار می‌گیرد که او از مردم روستا دزدیده است و به این ترتیب در کیف پول جک زندانی می‌شود. در هر دو روایت، بعد از آن‌که جک می‌میرد، به خاطر گناهانش به بهشت راه نمی‌یابد و شیطان هم او را به جهنم راه نمی‌دهد. به این شکل، جک جایی برای زندگی پیدا نمی‌کند و برای آن‌که در تاریکی، راهش را پیدا کند و هم‌چنین از سرما در امان باشد، شیطان تکه‌ای از آتش جهنم را به او می‌دهد. جک این آتش را در میوه مورد علاقه‌اش یعنی شلغم نگه‌داری می‌کند تا خاموش نشود.

آیین‌های هالووین از کجا ریشه گرفته‌اند

اذیت یا لذت: این رسم، یکی از مشهورترین نمادهای هالووین و امروزه تقریباً منحصر به کودکان است و در آن، کودکان با لباس‌های ترسناک یا بانمک و معمولاً در گروه‌های چند نفری، درِ تک‌تک خانه‌های محله را می‌زنند و با گفتن عبارت «اذیت یا لذت» (Trick or Treat) به صاحب‌خانه می‌فهمانند که اگر می‌خواهد از اذیت آن‌ها در امان باشد، باید به آن‌ها شیرینی (لذت) بدهد. صاحب‌خانه هم که قبلاً شیرینی‌های گوناگون را تهیه کرده، مقداری از آن‌ها را به کودکان می‌دهد. برای این سنت، ریشه‌های مختلفی متصور هستند، اما طبق عقاید سلتی، هم‌زمان با جشن ساوین و وقتی ارواح مردگان به زمین می‌آیند، باید با اهدای غذا و نوشیدنی، آن‌ها را آرام کرد. طبق این عقیده، اگر اهل یک خانه، ارواح را آرام نکنند، ارواح خانه آن‌ها را خراب می‌کنند و دام‌های آن‌ها نیز تا پایان فصل زمستان زنده نمی‌مانند. البته این سنت در قالب‌های دیگری نیز وجود داشته است. به عنوان مثال، طی قرن‌های بعد از میلاد حضرت مسیح(ع)، فقرا هم‌زمان با جشن بزرگ‌داشت درگذشتگان، با مراجعه به خانه‌های مردم از آن‌ها درخواست غذا می‌کردند و در ازای آن، برای اهل خانه و درگذشتگان آن‌ها دعا می‌نمودند.

لباس‌های عجیب و ترسناک: پوشیدن لباس‌های ترسناک (یا طی دهه‌های اخیر لباس‌هایی شبیه به شخصیت‌های خیالی مشهور مانند اسپایدرمن و بت‌من) شاید رایج‌ترین سنت هالووین باشد[۹]. امروزه، نه تنها کودکان بلکه جوان‌ها و بزرگ‌سالان نیز با پوشیدن لباس‌های عجیب و نامأنوس، هالووین را جشن می‌گیرند. برگزاری پارتی‌های شبانه که فقط افراد با لباس‌های مختص هالووین اجازه حضور در آن‌ها را دارند، سنتی فراگیر در کشورهای مختلف است. این سنت نیز برگرفته از همان عقیده پاگانیستی است که ارواح هم‌زمان با مراسم ساوین به زمین می‌آیند. سلت‌ها معتقد بودند در روزهای انتهای سال، مرزهای بین این دنیا و دنیای مردگان کم‌رنگ می‌شود و ارواح مردگان به زمینی‌ها سر می‌زنند. آن‌ها هم‌زمان با برگزاری ساوین و قربانی کردن برای مردگان، برای آن‌که ارواح، آن‌ها را نشناسند و به آن‌ها آسیبی نرسانند، لباس‌های عجیبی می‌پوشیدند که عمدتاً از سر و پوست حیوانات ساخته شده بودند.

آتش‌بازی: یکی از سنت‌های هالووین روشن کردن آتش‌های بزرگ در فضای باز است. این سنت نیز به طور مستقیم از آیین ساوین گرفته شده است. سلت‌ها پیش از آغاز جشن ساوین، همه آتش‌های خود را خاموش می‌کردند. سپس «دروید»ها (رهبران مذهبی سلت‌ها) آتش بزرگی درست می‌کردند و سلت‌ها دانه‌های گیاه و حیوانات (و گاهی فرزندان) خود را به نشانه قربانی کردن برای خدایان، در آتش می‌انداختند. این افراد سپس آتش‌های خود را از این آتش بزرگ روشن می‌کردند و معتقد بودند این آتش‌ها، طی فصل زمستان از آن‌ها محافظت خواهند کرد. این آتش هم‌چنین نماد خورشید و «قدرت رشد» در فصل سرد و سیاه زمستان بود. آیین‌های دیگری نظیر خوابیدن جوان‌ها نزدیک آتش و پریدن از روی خاکسترهای آن برای در امان ماندن از خطرات و پاک شدن از آلودگی‌ها نیز در گذشته رایج بوده است. از آتش در آیین فال‌گیری و غیب‌گویی نیز استفاده می‌شده است.

تاریخ و سنت‌های دومین جشن پرهزینه آمریکا بعد از کریسمس

فال‌گیری و غیب‌گویی: پیش‌بینی آینده افراد به خصوص درباره مرگ، ازدواج و فرزندآوری، امروزه در برخی کشورها هم‌زمان با هالووین رواج دارد. اگرچه این سنت قبلاً شکلی جدی داشته و توسط افرادی بسیار معدود انجام می‌شده، اما در حال حاضر صرفاً به شکل یک تفریح و توسط افراد عادی در مهمانی‌های خانوادگی انجام می‌شود. این‌گونه فال‌گیری به روش‌های مختلفی در هالووین رایج بوده و هست. به عنوان مثال، در ایرلند و انگلستان، پوست یک سیب را به شکل یک رشته دراز می‌کَنند و آن را از روی شانه فرد، روی زمین می‌اندازند؛ پوست سیب که روی زمین می‌افتد، شبیه به حرف اول نام همسر آینده آن فرد خواهد بود. هم‌چنین، دو فندق را به نشان یک دختر و یک پسر مشخص، نزدیک آتش می‌گذارند؛ اگر این دو بر اثر گرمای آتش بترکند و از هم دور شوند، نشانه خوبی نیست، اما اگر در جای خود بمانند تا پوستشان از حرارت باز شود، یعنی این دو نفر زوج خوبی خواهند بود. در هالووین، پیش‌بینی همسر آینده از راه‌های دیگری هم ممکن است. مثلاً اگر فردی یک نان جوی نمکی را «در سه لقمه» بخورد و بدون آن‌که چیزی بنوشد یا با کسی حرفی بزند بخوابد، خواب خواهد دید که همسر آینده‌اش به او آب می‌دهد تا سیراب شود. به علاوه، اگر دختران جوان و مجرد در شب هالووین در یک اتاق تاریک بنشینند و به آینه زُل بزنند، چهره همسر آینده خود را در آینه خواهند دید، مگر آن‌که تصویر یک جمجمه را ببینند که یعنی پیش از آن‌که ازدواج کنند، از دنیا خواهند رفت. ریشه سنت پیش‌گویی و فال‌گیری در هالووین نیز به عقاید سلتی برمی‌گردد. سلت‌ها معتقد بودند از آن‌جایی که در انتهای سال، ارواح و موجودات متعلق به دنیای دیگر به زمین می‌آیند، پیش‌بینی آینده نیز برای رهبران دینی آسان‌تر می‌شود. بنابراین یکی از آیین‌های سلت‌ها دور آتش بزرگی که درست می‌کردند و هم‌زمان با قربانی کردن برای خدایان، تلاش برای پیش‌بینی آینده افراد، به خصوص در سال پیش رو بود.

مسابقه سیب‌گاززنی: برگزاری مسابقه گاز زدن سیب یکی از تفریحاتی است که میان کودکان و بزرگ‌ترها در جشن هالووین رواج دارد[۱۰]. در این مسابقه، تعدادی سیب را در یک تشت یا ظرف بزرگ پر از آب می‌ریزند و سپس چند نفر تلاش می‌کنند تا هر یک زودتر از دیگری فقط با استفاده از دندان، یکی از سیب‌ها را از ظرف بیرون بیاورد. اگرچه این مسابقه و مسابقه‌های مشابه آن در زمان‌ها و مکان‌های دیگر نیز رواج دارد، اما برگزاری مسابقه با سیب در روز هالووین باز هم برگرفته از اعتقادات پاگانیست‌های سلت است. سیب در اسطوره‌های سلتی، نماد جهان دیگر و هم‌چنین جاودانگی است. بنابراین سنت تلاش کردن برای رسیدن به «سیب» نیز به معنای تلاش برای رسیدن به جاودانگی است.

آیین‌های مسیحی؛ دینی، سکولار یا پاگانیست؟

هالووین آداب و رسوم دیگری نیز دارد که بسیاری از آن‌ها، اگرچه به اندازه موارد بالا، رایج نیستند، اما حتی همین جزئیات کوچک‌تر هالووین نیز ریشه در عقاید و آیین‌های پاگانیستی دارند. به عنوان مثال، خودداری از خوردن گوشت (و خوردن سیب یا میوه‌های دیگر به جای گوشت) در هالووین در میان برخی از مسیحیان رواج دارد. شوخی‌های ترسناک (مثلاً با غافل‌گیر کردن افراد)، تعریف کردن و شنیدن داستان‌هایی درباره ارواح و اجنه، تماشای فیلم‌های ترسناک، رفتن به مکان‌های متروکه و ترسناک، و تزئین خانه به شکل خانه‌های جن‌زده برای پذیرایی از مهمان‌ها یا کودکانی که برای «اذیت یا لذت» مراجعه می‌کنند، همگی ابعاد ظاهراً سکولار هالووین امروزی هستند، اما ریشه در عقاید پاگانیستی سلتی دارند و به نشانه حضور ارواح درگذشتگان یا ارواح خبیثه روی کره زمین در روز هالووین برگزار می‌شوند.

بسیاری از آیین‌های غربی، هرچند عناصر مسیحی نیز وارد آن‌ها شده باشد، ریشه در عقاید و آداب و رسوم پاگانیست‌هایی دارند که مبلغان مسیحی آن‌ها را «بی‌دین» می‌دانستند. هالووین امروزی یک جشن سکولار و صرفاً بهانه‌ای برای دور هم جمع شدن خانواده‌ها و تفریح آن‌ها در کنار یک‌دیگر و حتی نزدیک‌تر شدن روابط همسایگی در یک محله است. کم‌تر کسی امروز، هالووین را یک آیین مذهبی مسیحی و عمل به آداب و رسوم آن را نشانه اعتقاد و التزام به مسیحیت می‌داند. با این وجود، چنان‌که در گزارش بعدی مشرق نیز خواهیم دید، حتی کریسمس نیز که امروزه توسط میلیاردها مسیحی تحت عنوان جشن میلاد حضرت عیسی(ع) گرامی داشته می‌شود، به وضوح ریشه در عقاید همین پاگانیست‌ها دارد و آیین‌های کریسمس نیز به شکل غیرقابل‌انکاری به آداب و رسوم پاگانیست‌ها شبیه هستند.