به منظور آشنایی با عوامل موثر بر بارندگی و علت افزایش بارش در سال جاری و همچنین امکان دخالت انسان در میزان نزولات جوی، با حسن لشکری، دانشیار آب و هواشناسی گروه جغرافیای دانشگاه شهید بهشتی کرده است که در ادامه می‌خوانید:

چه عاملی باعث می‌شود برخی مناطق جو پایدار داشته باشند اما برخی مناطق جوی ناپایدار و میزان بارندگی مطلوب سالانه؟

لشکری: عدم توزیع یکنواخت انرژی تابشی بر روی سیاره زمین، به دلیل کروی بودن و انحراف محور چرخش آن نسبت به افق فرضی، سبب شده گردشی در درون جو سیاره زمین ایجاد شود که در اصطلاح اقلیم‌شناسی به گردش عمومی جو معروف است. این سامانه گردشی نقش جابه‌جایی قائم و افقی انرژی را بر روی سیاره زمین‌ به عهده دارد. این مدل گردشی درعین‌ حال اقلیم‌های متنوع سیاره زمین را سبب شده است. یکی از عناصر مهم و از اجزاء سازنده این سامانه عظیم گردش عمومی جو، بادهای غربی هستند. این بادها تقریباً از 1500 متری بالای سطح دریاها به‌ تدریج شکل‌گرفته و به‌ صورت جریان عظیمی از هوا در محدوده عرض‌های 20 درجه شمالی (در نیمکره شمالی) تا نزدیک قطب دورتادور سیاره زمین می‌وزند. در شکل زیر، خطوط ممتد الگویی از این یک جریان عظیم باد را در حدود 3000 متری سطح زمین نشان می‌دهند که در محدوده‌ای بین جنوب عربستان تا نزدیک قطب ،از غرب به شرق مرتب به دور زمین می‌چرخد.

همان‌طور که دیده می‌شود این بادها در یک حالت موج‌دار (سینوسی) به دور جو زمین می‌چرخند. این‌گونه حرکت بادهای غربی سبب می‌شود شرایط جوی متفاوتی ایجاد شود. یعنیهر منطقه بر اساس اینکه در کدام قسمت از یک موج (جلو یا عقب موج) قرار بگیرد می‌تواند هوای پایدار و آفتابی یا برعکس هوای ناپایدار و ابری و بعضاً همراه با بارش داشته باشد. عموماً مناطقی که در جلو یا سمت راست یک موج قرار می‌گیرند جوی ناپایدار  با احتمال بارش دارند.

موضوع دیگری که باید مد نظر قرار دهیم این است که امواج  باد ضمن حرکت در بستر موجی‌شکل خود به‌ تدریج به سمت شرق جابه‌جا می‌شوند. مثلاً یک موج که امروز در غرب کشور است ممکن است، با توجه به‌ سرعت حرکت موج، دو یا سه روز بعد به شرق کشور جابه‌جا شود. پس یک موج دارای سرعت حرکت متفاوتی است. گاهی تند و گاهی کند حرکت می‌کند. درعین‌حال این امواج دارای حرکت شمال‌سو و جنوب‌سو هم هستند. یعنی در طول سال مسیر چرخش امواج گاه به سمت عرض‌های پایین (استواسو) و گاه به سمت عرض‌های بالا (قطب‌سو) تغییر می‌کند. در واقع حلقه چرخش این باد گاه به سمت پایین و گاه به سمت بالا جابه‌جا می‌شود. در مورد ایران این امواج در دوره سرد سال (پاییز و زمستان و تا حدودی بهار) بر روی کشور قرار می‌گیرند.

جابه‌جایی شمال و جنوب‌سوی این جریان عظیم بادهای غربی که مهم‌ترین عنصر سازنده گردش عمومی جو و کنترل‌کننده مهم اقلیم سیاره زمین است، در قالب جابه‌جایی کلی گردش عمومی جو و به عبارتی با جابه‌جایی شمال و جنوب‌سوی خورشید هماهنگی زیادی دارد.

شکل شماره 2 نمونه‌ای از این امواج را در روز 23 دسامبر 2018 برابر با 3 اردیبهشت 97 بر روی منطقه خاورمیانه و آفریقا و اروپا نشان می‌دهد. همانطور که مشاهده می‌شود یک موج محدوده بسیار گسترده‌ای از سطح زمین را در بر می‌گیرد. یک جریان باد بسیار عظیم را تصور کنید که از اقیانوس اطلس و سپس شمال اروپا شروع‌شده و به تدریج  به سمت عرض‌های پایین (اروپا و شرق مدیترانه و سپس تا جنوب مصر و..) می‌وزد. سپس در امتداد محوری که به محور موج معروف است (خط قهوه ای) به سمت عرض‌های بالا چرخیده، ابتدا از روی ایران عبور کرده و پس از عبور از کشورهای آسیای میانه تا شمال سیبری بالا می‌رود. مثل یک رودخانه بزرگ که یک پیچ آن سه قاره را در بر می گیرد. همان‌طور که می‌بینید کشور ایران در این روز درست در جلوی موج قرار دارد. خطوط قرمز، عرض این جریان عظیم را در این روز نشان می دهند که عرض این باد بر روی ایران تا شمال مسکو بیش از 3 هزار کیلومتر است. بر اساس آنچه پیشتر نیز بیان شد این قسمت موج  با ناپایداری، رشد ابر و بارندگی همراه است. همان‌طور که بر روی نقشه نیز نشان داده‌شده  رطوبت (منطقه رنگی که با فلش آبی نشان داده شده است) از روی دریاهای گرم جنوبی به وسیله این جریان باد عظیم به سمت ایران منتقل‌شده و بارش‌های بسیار خوبی را بر روی بخش‌های مختلف ایران ایجاد کرده است. شکل شماره 2 مسیر حرکت و انتقال رطوبت و شکل شماره 3 پهنه پوشش ابر همین سامانه را نشان می‌دهد.

تا اینجا ملاحظه کردیم که این جریان بسیار عظیم باد در یک پهنه بسیار گسترده، که گاه عرض آن به بیش از سه تا چهار  هزار کیلومترمی رسد و در ضخامت زیادی از جو (که از تراز 1500 متری سطوح دریاها شروع‌شده تا 9 تا 10 کیلومتری بالای سطح زمین می‌رسد) می‌وزد. این جریان عظیم با خود رطوبت را از روی دریاها جابه‌جا کرده و ضمن حرکت و صعود و سرد شدن، میعان ایجادشده، ابرها شکل می‌گیرند و در صورت رشد مناسب قطرات منجر به ایجاد بارش‌های گسترده می‌شوند.

کدام نیرو سبب چرخش و وزش باد در این پهنه گسترده و با چنین ضخامتی می‌شود؟
لشکری: این موج گسترده و عظیم فقط در غالب گردش عمومی جو و نیروهای دینامیکی حاصل از گردش زمین و شار انرژی محسوس (خورشید) و نهان (گرمای نهان درون بخار آب جو) می‌تواند شکل گرفته، حرکت کند و تقویت یا تضعیف شود و هیچ دستگاه انسان‌سازی وجود ندارد که بتواند مسیر این جریان عظیم را تغییر دهد.
آنچه در این زمینه از انسان ساخته است این است که در درازمدت با تغییر در میزان تولید گازهای گلخانه‌ای در بیلان انرژی سیاره زمین تغییرات جزئی  ایجاد کند.

در نهایت علت افزایش بارندگی در سال جاری چیست؟ حتما شنیده‌اید که یکی از هموطنان مدعی شده بارش‌های اخیر حاصل اقدامات اوست.
لشکری: متاسفانه بازار این ادعاها و شایعات در هر حال داغ است. هنوز از خاطرمان نرفته که زمانی که پاییز و زمستان نسبتاً خشک گذشته را سپری می‌کردیم شایعاتی مطرح شد مبنی بر اینکه برخی کشورها با تکنولوژی برتری به نام هارپ مسیر توده‌های هوایی را تغییر داده و از مسیر کشور ایران دور می‌کنند. حالا هم که بارندگی زیاد شده همانطور که اشاره کردید کلیپی منتشر شده که بنی بر ادعایی بی‌اساس که باعث ایجاد شبهه در میان مردم و حتی برخی متخصصان شده که آیا چنین تکنولوژی یا چنین دستگاهی وجود دارد که بتواند سامانه‌های بارشی و ابرها را به‌ طرف ایران جذب کند؟ پاسخ ساده به این سوال، یک سوال دیگر است که اگر چنین امکانی وجود دارد چرا تا کنون مورد استفاده قرار نگرفته؟
اما برای یافتن پاسخی منطقی‌تر کافی است یک‌بار دیگر به موج باد و عظمت آن و یا پهنه حرکت ابر توجه کنیم. پاسخ خود را پیدا می‌کنیم. هیچ تکنولوژی یا دستگاهی تا کنون ابداع نشده که بتواند در مسیر حرکت و یا جابه‌جایی این جریان عظیم باد تغییری ایجاد کرده و این پهنه عظیم ابر را جذب کند. این ادعا مثل این است که بگوییم می‌خواهیم مسیر باد شهر تهران را با یک بادبزن تغییر دهیم.
اما پاسخی واقع‌گرایانه و بسیار ساده برای آنها که جویای علت افزایش بارش‌های بهاری در سال جاری هستند این است که امسال جابه‌جایی شمال‌سوی بادهای غربی دیرتر از شرایط نرمال انجام شده، اتفاقی متداول در اقلیم کشور که آمار بارش‌ در سال‌های گذشته کشور به‌ کرات موید آن خواهد بود.