با قبول عضویت ازبکستان در سال 2001، این گروه نام خود را به سازمان همکاری شانگهای تغییر داد.

سازمان همکاریهای شانگهای اهداف خود را همکاری‌های امنیتی در آسیای میانه از جمله در زمینه مبارزه با تروریسم، جنبش های جدایی طلبانه و افراط گرایی مذهبی اعلام داشته است.

سازمان همکاری شانگهای همچنین گسترش همکاری های اقتصادی و مبادلات فرهنگی را از جمله هدف های خود اعلام کرده است.

با این وجود بیشتر تمرکز این سازمان بر روی مسائل اقتصادی و سیاسی بوده اما طی چند سال گذشته اعضای این سازمان بر توسعه همکاریهای نظامی و امنیتی و اقدامات عملی در این زمینه نیز تاکید کرده اند. این مساله باعث افزایش روز افزون اهمیت همکاریهای منطقه ای در قالب سازمان شانگهای شده است و کشورهای دیگر نیز تمایل خود را برای عضویت کامل در این سازمان اعلام کرد ه اند.

علاوه بر اعضای اصلی، ابتدامغولستاندر سال 2004 و یک سال بعدایران،پاکستان،هندوافغانستاندر سال 2012 و پس از آنبلاروسبه عنوانعضو ناظربه سازمان ملحق شدند.

بیشتر بخوانید:

روحانی: تهران از سرمایه گذاری روسیه استقبال می کند/ پوتین: مسکو به گفت و گو با سایر طرف ها برای حمایت از برجام ادامه می دهد

پاکستان و هند در سال 2015 خواستار ملحق شدن به سازمان شانگهای به عنوان عضو اصلی شدند و دو سال بعد در نشست آستانه در سال 2017 عضویت آنها رسما از سوی اعضا مورد تایید قرار گرفت.

نکته جالب در این زمینه این است که ایران بسیار زودتر از هند و پاکستان درخواست عضویت خود را ارائه کرده بود اما تا کنون موفق به عضویت در این سازمان مهم منطقه ای نشده است و همچنان به عنوان عضو ناظر فعال است.

ساز و کار پذیرش عضو جدید در این سازمان منوط به رای موافق همه اعضا است. همچنین از جهت اداری و حقوقی هم باید شرایط و مقررات دوجانبه میان سازمان و کشور متقاضی عضویت فراهم شود و حدود 28 سند حقوقی میان طرفین تطبیق و امضا شود.

با این حال به دلیل نقش محوری و نفوذ دو قدرت بزرگ چین و روسیه در سازمان شانگهای، عضویت کشورهای دیگر بیشتر از هر چیز به موافقت و نظر مساعد این کشورها بستگی دارد و اگر پکن و مسکو چراغ سبز عضویت کشوری را نشان دهند موانع دیگر به سرعت قابل رفع است.

اهمیت شانگهای و ایران برای یکدیگر

نگاهی به استراتژی و فعالیتهای سازمان شانگهای طی سالهای گذشته نشان می‌دهد که رویکردهای منطقه ای و بین المللی جمهوری اسلامی ایران با اهداف و سیاستهای سازمان شانگهای کاملا منطبق و همراستا است و با توجه به موقعیت ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک ایران، مسائل مربوط به حوزه انرژی و قدرت ایران به عنوان صادرکننده نفت و گاز، نقش ایران در مبارزه با تروریسم و توان اقتصادی این کشور، عضویت ایران در این سازمان علاوه بر منافع ایران در جهت تقویت منافع دیگر اعضای شانگهای نیز است.

مقابله با ایده جهان تک قطبی و مهار روند رو به گسترش حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای، به‌ویژه ناتو و آمریکا در فضای اوراسیا از طریق موازنه نرم و تحکیم همکاری‌های منطقه‌ای، مقابله با سه عنصر جدایی‌طلبی، افراط‌گرایی و تروریسم و نیز گسترش همکارهای اقتصادی به‌ویژه در بخش انرژی، از جمله مهم‌ترین اهداف سازمان همکاری شانگهای به شمار می‌رود.

این درحالیست که جمهوری اسلامی ایران نیز از بدو تولد یکی از مهمترین اهداف خود را حمایت از چند جانبه گرایی و مقابله با یک جانبه گرایی اعلام کرده و این سیاست را همواره تعقیب کرده است.

 آنچه بر اهمیت اهداف و برنامه‌های سازمان شانگهای افزوده است، تحولاتی است که در طی سال‌های اخیر در فضای ژئوپلیتیک اوراسیا و مناطق پیرامونی آن روی داده است. تحولات مهمی چون امنیتی شدن فضای بین‌المللی پس از حادثه 11 سپتامبر، اشغال افغانستان، حضور مستقیم ناتو و ایالات متحده در منطقه آسیای مرکزی، گسترش فعالیت گروه‌های افراطی و تروریستی در افغانستان و پاکستان و مسائل مربوط به انتقال و امنیت انرژی، موجب توجه روز افزون جامعه جهانی به اهداف و برنامه‌های بازیگران سازمان همکاری شانگهای شده است. ایران به عنوان بازیگری مهم و تاثیر گذار در تحولات منطقه ای میتواند به پیشبرد منافع شانگهای در مواردی که ذکر شد کمک شایانی بکند.

با توجه به سیاستهای به شدت تک قطبی واشنگتن بعد از روی کار آمدن ترامپ طی یک سال گذشته، لزوم همکاری و فعالتر شدن سازمان شانگهای بیش از پیش ضروری می‌نماید.

خروج آمریکا از توافق هسته ای 2015 و به راه انداختن جنگ تجاری توسط آمریکا چالشهای سازمان همکاریهای شانگهای را بیشتر از گذشته افزایش داده است. نکته مهم درباره سیاستهای تازه ایالات متحده در سیاست خارجی این است که مستقیما منافع ایران، روسیه و چین را نشانه گرفته است.

خروج واشنگتن از توافق هسته‌ای به صورت اتوماتیک باعث تقویت و نزدیکی بیشتر روابط میان پکن، مسکو و تهران شده است. به غیر از منافع اقتصادی، این سه کشور در راستای مقابله با تک قطبی سازی جهان توسط آمریکا نیز در یک جبهه هستند و در این زمینه با سیاستهای آمریکا در هر نقطه از جهان در حال تقابل هستند.

پذیرش عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای می‌تواند به این سازمان اعتبار و جان تازه‌ای ببخشد و به اعضای آن در راستای حل و فصل چالشها نیرو و اعتبار مضاعفی بدهد.

کارشناسان و تحلیلگران می‌گویند که مشارکت کامل تهران در فعالیت این سازمان باعث ایجاد چشم‌اندازهای جدید برای سازمان همکاری‌های شانگهای، تسهیل در تحقق مهم‌ترین پروژه‌های اقتصادی آن و تقویت مواضع سازمان هم در منطقه و هم در عرصه بین‌المللی خواهد شد.

موانع عضویت ایران در شانگهای

ایران در سال 2008 رسما درخواست عضویت خود را به سازمان شانگهای ارائه کرده است. با وجود گذشت 10 سال از این درخواست، تهران همچنان عضو ناظر سازمان است، حال آنکه کشورهایی مثل پاکستان و هند در کمتر از دو سال موفق شدند به عضویت کامل این سازمان پذیرفته شوند.

تا پیش از حصول توافق هسته‌ای ایران و گروه 1+5، پکن و مسکو و برخی از اعضای دیگر تمایل چندانی برای عضویت ایران در سازمان شانگهای نداشتند و علت آن را قطعنامه‌های تحریمی سازمان ملل علیه ایران عنوان می‌کردند.

با این وجود بعد از امضای توافق هسته‌ای و لغو همه قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران و خارج شدن ایران از ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد، به نظر می‌رسید که مشکلات موجود بر سر عضویت ایران در سازمان شانگهای برداشته شده باشد. با این حال در اجلاسهای سال 2016 و 2017 نیز با پذیرفتن ایران در سازمان شانگهای مخالفت شد. این مساله نشان داد که قطعنامه های سازمان ملل، بیشتر توجیهی برای عدم پذیرش ایران بوده است و دلایل دیگری نیز در این زمینه وجود دارد.

با این حال، روسیه بعد از امضای برجام تمایل خود را برای عضویت کامل ایران در این سازمان اعلام کرد و همچنان نیز از آن حمایت میکند. بختیار خاکیموف، نماینده ویژه ولادیمیر پوتین در سازمان همکاری‌های شانگهای (SCO) خرداد سال 96  در سخنانی تاکید کرد که مسکو پس از هند و پاکستان، ایران را به عنوان نامزد بعدی عضویت کامل در سازمان چند جانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی همکاری شانگهای می‌داند. خاکیموف ضمن بیان این مطلب افزود: به اعتقاد روسیه پس از پیوستن هند و پاکستان به سازمان شانگهای، نامزد بعدی باید ایران باشد و این سازمان ایران را شریک طبیعی خود می‌داند.

با این اوصاف، در حال حاضر مهمترین مانع در راستای پیوستن ایران به شانگهای مخالفت چین است. برخی کارشناسان می‌گویند کهتنش‌های عمیق راهبردی و ایدئولوژیک ایران با غرب و کشورهای هم‌پیمان غرب در منطقه مهمترین علت مخالفت چین با عضویت ایران در شانگهای است. به گفته این کارشناسان، دولتمردان چین خواهان کشیده شدن رویکردهای ضدغربی ایران به سازمان همکاری شانگهای و برانگیختن حساسیت‌های آمریکا و متحدان منطقه‌ای آمریکا علیه سازمان همکاری شانگهای نیستند.

اما به راه انداختن جنگ تجاری توسط ایالت متحده، که یکی از اهداف اصلی آن چین است ممکن است باعث تجدید نظر پکن در برخی مناسبتهای جهانی و منطقه ای از جمله پیوستن ایران به سازمان شانگهای طی ماه‌های آینده شود.

از دیگر موانع موجود بر سر راه ایران در سازمان شانگهای، لابی‌های عربستان سعودی با برخی دیگر از اعضای سازمان شانگهای برای جلوگیری از عضویت کامل ایران در آن سازمان است.

خبرگزاری «ایزوستا» در خبری از نشست آستانه در سال 2017 نوشت: همه کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای به جز تاجیکستان از تعمیق همکاری با ایران در چارچوب سازمان همکاری شانگهای حمایت می‌کنند.

به نوشته این روزنامه روسی، تاجیکستان مدعی است که ایران با حمایت از احزاب اسلام‌گرا در تاجیکستان، قدرت دولت مرکزی را به چالش می‌کشد. اما تحلیلگران معتقدند که با توجه به اولین سفر رسمی امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان به عربستان در سال 2015، نباید از  لابیهای ضدایرانی مقامات سعودی علیه ایران در این زمینه غافل شد.