گروه فرهنگ و هنر مشرق - ماه رمضان هر سال هیئت عشاق الحسین حال و هوای دیگری دارد و خیابان‌های حوالی آن در خیابان صفا و شهدا و امام حسین(ع) مملو از جمعیت می‌شود. زیرا دوست دارند دعای افتتاح، اللهم رب شهر رمضان، دعای کمیل و مخصوصاً دعای ابوحمزه ثمالی را با نوای دلنشین و ملکوتی حاج علی قربانی، مشهور به حاج قربون استماع کنند. ایام ماه رمضان رفتیم تا هم نوای دلنشین او را بشنویم و هم گفت وگویی را انجام دهیم.

حاج قربان را دیدم، همان کسی که به مناجات‌خوان بی‌ادعا، بی‌حاشیه اما با سواد معروف است. برخی به او می‌گویند شور حسین اما خودش متواضعانه می‌گوید نوکر حضرت سیدالشهداء(ع)! اعتقاد دارد در مناجات اگر روضه خوانده نشود حق آن دعا ادا نشده است. البته برخی هم حاج علی قربانی را در گردان میثم دیده‌اند و آن نوای معروف کجایید ‌ای شهیدان خدایی برایشان تازگی دارد. در عرصه ذاکری و مدیحه و روضه استاد خاصی نداشته اما تاکید می‌کند که در محضر حاج منصور ارضی نه به صورت مستقیم ولیکن دورا دور درس‌های زیادی آموخته است. حاج قربون در این مصاحبه خطاب به مداحان توصیه‌ای هم داشت که علی‌رغم تسلط بر ادای سبک‌ها و آداب فنی روضه، ادب و مطالعه هم داشته باشند.

در مورد هر مسئله‌ای که اطلاعات کافی ندارند اظهارنظر نکنند که هر چیزی در پشت تریبون هیئت بار سنگینی بر دوش مداح می‌گذارد. حقیقتاً یکی از شاخصه‌های اخلاقی حاج قربون بی‌ادعا نوکری کردن است؛ او دنبال سروصدا کردن نیست. هم نوحه و روضه‌اش زبانزد خاص و عام است و هم منبر علم و معرفتش. اما خودش متواضعانه می‌گوید اگر روحانی در هیئت ببیند با توجه به سواد بالای حوزوی درس خارج، حاضر است بنشیند و مستمعین از او بهره ببرند. حاج قربون روضه مستند و عالمانه می‌خواند و هرکس در هیئت عشاق الحسین(ع) میکروفون به دست می‌گیرد خیلی هراس دارد هر کلامی و هر سبکی را به کار نبرد. مشروح این گپ و گفت را بخوانید:

*کمی از سابقه مداحی و مناجات‌خوانی خود در جبهه بفرمایید؟
در گردان میثم و حبیب در لشکر 27 محمدرسول‌الله(ص) حضور داشتم. نه صرف تبلیغ بلکه در کارهای زرهی و رزمی فعال بودم. جوّ خاص جبهه و جنگ ما را خواه‌ناخواه به این وادی می‌کشاند. میکروفون را به دست می‌گرفتم و با زمزمه کجایید ‌ای شهیدان خدایی، آن حس و حال نورانی و معنوی برایم تازگی پیدا می‌کرد.

* از آنجا که مناجات و دعا عبادتی شخصی و خلوتی بین عبد و معبود است این مناجات‌خوانی جمعی چه تاثیری دارد؟
دعا بیان راز و عرض نیاز است و دو بعد دارد؛ یکی عرض نیاز که هر چیزی که از خدا می‌خواهیم و یک بعد دیگر بیان راز است که بیشتر درباره اولیاء صادق است. چرا که ما فقیر به ذات هستیم و خدا هم غنی است به ذات. قطعاً این فقیر به ذات از غنی به ذات چیزی می‌خواهد، حتی لفظ آن را هم به زبان نیاورد. دعا باید از عمق وجود انسان مضطر و تنها برخیزد، آن هم با محتوای سوال و استغاثه،‌ همراه با تضرع و اخلاص. تجربه نشان داده است که اگر این دعا محقق شود، مستجاب می‌شود؛ معنای استجابت آن است که خدا در درون آدمی و در جهان (به صورت انفسی و آفاقی) به تجربه دعا کننده در می‌آید.
 

* چگونه باید به این نتیجه برسیم این بیان راز و عرض نیاز، دعاست یا مناجات؟
این بحث‌ها تخصصی است و باید از دوستان دیگری درباره آن بپرسید. آنچه من شنیده‌ام، این است که در دعا بیشتر «اللهم» می‌گوییم. اللهم عبارتی است که به واسطه آن خدا را صدا می‌زنید؛ در حالی که در این بین واسطه‌ای هم وجود دارد. مثلاً در دعای ابوحمزه ثمالی، ابوحمزه این وسط مانع شده و امام (ع) نمی‌تواند حرف‌های درگوشی با خدا بزند؛ اما در مناجات «الهی» می‌گوییم. شما اگر مناجات «خمس‌عشره» را ببینید، در آن «الهی» وجود دارد. البته اللهم هم هست؛ اما بیشتر الهی است. همان‌طور که گفتم، این بحث تخصصی است و کار من نیست. باید از متخصصان این موضوع بپرسید. آنچه به دست ما رسیده، در قالب مفاتیح آمده است و در آن ‌اشاره شده کدام دعا یا مناجات است.
 

* برخی از مداحان مهارت‌های فنی، صدای زیبا و حنجره قوی دارند اما در مدح آنها خبری از سوز نیست. به نظرشما یک مداح چگونه سوز صدا پیدا می‌کند؟
بسیار شخصی و اعتقادی است. یک مداح برای برخورداری از سوز صدا احتیاج به خلوت و مراقبت نفس و مطالعه و شب زنده‌داری دارد. هرکس برای رسیدن به این مقام باید مسیری سخت را طی کند و در رسیدن به اوج سعه صدر به خرج دهد.
 

* چرا در ماه مبارک رمضان محافل مناجات و دعا رونق پیدا می‌کند؟
از پیامبر اکرم (ص) نقل است: «ان لربکم فی ایام دهرکم نفحات الا فتعرضوا لها»؛ «همانا! برای خداوند، در ساعات زندگی شما، نسیم‌های خوشی است. آگاه باشید خود را در آن لحظات قرار دهید.» زمان خیلی موثر است؛ مثلاً ماه رمضان بهار دعا و مناجات است. در این ایام و لیالی ما را دعوت کرده‌اند که در جمع محبان و عشاق قرار بگیریم. اما این جمع بودن‌ها به این معنی نیست که از بودن در خلوت محروم شویم. روح مجلس دعا و مناجات شلوغ است و شلوغی آن دو نفره است. یکی خداوند متعال و دیگری کسی که با خدا ارتباط برقرار می‌کند.به تعبیر بهتر در مجلس مناجات باید ما به او تبدیل شود. این حرف‌ها حرف‌های من نیست اساتید مناجات ‌اشاره کرده‌اند و من نقل قول می‌کنم.

*چه تفاوتی بین یک مداح و روضه‌خوان با یک مناجات‌خوان وجود دارد؟
مردم مناجات خوان را طور دیگری می‌بینند و از او توقع بیشتری دارند تا در فضای دینی و مناجاتی الگو باشد. در ترک محرمات و انجام ثواب و فرائض دینی از همه یک گام جلوتر باشد. اما در مقابل مداح اجتماع‌محورتر است و شاید از دید مردم مداح بیش از یک مناجات‌خوان طرفدار داشته باشد. به عبارت بهتر مناجات‌خوان مستمع خاص خودش را دارد.
 

* مرز بین مناجات، دعا و روضه کجاست؟
من فکر می‌کنم، اگر بخواهیم این موضوعات را مرزبندی کنیم باید تعریف هر یک از آنها مشخص شود. باید معلوم شود که دعاخوان کیست و مناجات‌خوان کیست؟ البته این مباحث تخصصی است و شاید دیگران خرده بگیرند کلام معصوم(ع) دسته‌بندی و طبقه‌بندی شده است! بالاتر از کلام امام با انسان عادی و صاحب سر، کلام امام(ع) به دعا می‌رسد. دعا آن کلامی است که امام(ع) در مقابل خدا به رشته تحریر درآورده است.اما در دعاها همیشه یک واسطه‌ای وجود دارد که اجازه نمی‌دهد امام(ع) حرف‌های نهایی خودش را با خدا بزند. همچنین بالاتر از دعا، مناجات است. مناجات همان مفهوم درگوشی صحبت کردن را می‌رساند. حقیقتاً بالاترین کلام امام(ع) در مقام انشاء مناجات است.
 

* برخی از مناجات‌خوان‌ها معتقدند در بین مناجات و دعا نباید روضه خواند. نظر شما چیست؟
برخلاف این عده اعتقاد دارم از دستگاه حضرت سیدالشهداء مستمع به معنای واقعی مناجات می‌رسد. اجحاف است بگوییم در مناجات به اهل بیت عصمت و طهارت متوسل نشویم. مثلاً در یکی از بندهای دعای عرفه که آمده: «یا رازِقَ الطِّفْلِ الصَّغیرِ» ما را به یاد آن لحظه‌های تشنگی حضرت علی‌اصغر(ع) و مظلومیت حضرت اباعبدالله(ع) می‌اندازد که فضای مناجات را به سمت و سوی دیگری می‌برد.
 

*با توجه به شرایط روز جامعه و گستردگی فضای تبلیغی رسانه‌ای این مجالس تا چه اندازه می‌تواند موثر باشد؟
تاثیرات آن را به چشم خودتان دیده‌اید.... این نشاط و فرحی که روزه‌داران در شب‌زنده‌داری دعا و مناجات از سوی خداوند متعال بدست می‌آورند انگیزه‌ای است برای روزه‌داری و تقرب نزد خداوند! واقعاً این مجالس فرصت مغتنمی است که مردم خاصه جوانان را برای مقابله با این تبلیغات و هجمه‌های سنگین دشمن که تلاش می‌کند انسجام خانواده را از بین ببرد و این مجالس و توسل به اهل بیت را از ما بگیرد.
 

* شما فکر می‌کنید عرصه مناجات‌‎خوانی چقدر آموزش دادنی است و کسی که می‌خواهد وارد این فضا شود باید چه مشخصه‌هایی داشته باشد؟
بسیاری اعتقاد دارند اگر در مناجات خوانی جز انشای امام خوانده شود، تاثیر دعا از بین می‌رود و یا در دعای کمیل وقتی به عبارت یارب یارب می‌رسند چند بار تکرار می‌کنند و بر این باورند که اتکا به این تکرارها و خواندن ابتدا تا انتهای دعا، اثر دعا را از بین می‌برد. این را گفتم که بسیاری در حین مجالس مناجات خوانی دغدغه‌های آموزشی دارند اما فکر می‌کنم خیلی مناجات‌خوانی ظرفیت آموزش را داشته باشد. به واقع مناجات کار دلی است و باید مداح مناجاتی بر ادبیات عرب و مکاتب دینی و روایی تسلط مناسبی داشته باشد.
 

* شما در میان مداحان بیشتر به عنوان مناجات‌خوان مطرح هستید تا نوحه‌خوان؛ علت خاصی داشت که این شاخه از ذاکری را انتخاب کردید؟
علتش شاید همان فضای جبهه بود؛ ما در جبهه هم مناجات می‌خواندیم خاصه مناجات شعبانیه! اصلاً فکر می‌کنم در کل ماه شعبان تنها جلسه‌ای که مناجات شعبانیه را مستمر می‌خواندند، ما بودیم. در مجموع علاقه خاصی به مناجات دارم.
 

* این علاقه شما از بعد تاثیرگذاری است؟
به نظرمن روضه و مناجات وجه تکامل دهنده دارند؛ یعنی نمی‌توانیم بگوییم مناجات از مداحی و روضه‌خوانی مستقل است. برخی اعتقاد دارند مناجات و مداحی باید از هم تفکیک شوند اما من قائل به این انفکاک نیستم و معتقدم در کنار هم تأثیرگذاری بیشتری دارد.البته در کنار استعداد و هنرمندی‌های لازم در بحث دعاخوانی و مناجات‌خوانی هم ظرافت‌هایی وجود دارد که باید رعایت شود.
*

در دیدار مقام معظم رهبری با مداحان بارها ایشان بر تعمیق معنویت هیئات مذهبی کشور بسیار تأکید کردند. البته در کنار آن برخی از مداحان هم اظهارنظرهایی کرده‌اند که امام حسین(ع) سیاسی است و باید مداح موضع‌گیری سیاسی داشته باشد... نظر شما چیست؟
کسانی باید در این راستا پرچمدار عمق‌افزایی باشند که جامعه و شرایط روز را به خوبی بشناسند. چرا باید جناح‌بندی سیاسی در هیئت به اوج خودش برسد؟! درست است برخی می‌گویند امام حسین(ع) سیاسی است اما افراط و تفریط‌های سیاسی در مجالس مذهبی توسط مداحان نوعی سیاست‌زدگی ایجاد می‌کند. این خلط مبحث است که برخی فرمایشات حضرت آقا را درست متوجه نمی‌شوند و اجرا نمی‌کنند و بعدها متوجه می‌شوند که راه را اشتباه رفته‌اند. اعتقاد دارم مداحی که می‌خواهد در راستای مباحث و مسائل سیاسی قدم بردارند نیاز است مطالعه و آگاهی لازم را داشته باشد، بر فضای مجازی و سایبری مسلط باشد. وقتی جوان به مجلس ما می‌آید باید طوری با او برخورد کرد که از این مجلس زده نشود. همه چیز در گفتار نهفته است. مداح باید علی‌رغم همه دانایی‌ها، فن بیان، نوع برخورد و نوع گفتار مناسب و خوبی داشته باشد، تا جوان جذب شود. به واقع مرز میان جاذبه و دافعه به خوبی رعایت شود. چون باید این مجالس بنابر توصیه اهل بیت جاذبه‌اش بیش از دافعه‌اش باشد.