خیابان‌ها، محلات و معابر به عنوان عنصر و بخشی از یک شهر محسوب می‌شوند که در ادامه فرآیند نام‌گذاری می‌تواند تأثیر به‌سزایی در شکل‌گیری و نمایش هویت شهری و بومی داشته و تبدیل به یک گفتمان شود.

تبعات تصمیمات تازه شورای نام‌گذاری برای خیابان‌های اسم‌دار

بافت شـهری سند زندگی شهروندان است که سبب ایجاد جریان پویای حیات در آن می‌شوند و هویت کالبد شهر وجه تمایز روح حاکم بر زندگی شهر با بعد مادی آن است، برخی متخصصان این حوزه معتقدند که نام‌ها ملاکی برای پایگاه و طبقات اجتماعی شهر محسوب شده و شاخصی برای تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هستند.

مدیران شهری برخواسته از دل یک جامعه مسؤولیت بزرگی در قبال نام‌گذاری معابر و آشنایی با شاخص‌های آن دارند، همچنین در فرآیند انتخاب نام باید معیارهایی مانند انتخاب نام‌های متناسب با فرهنگ و تاریخ جامعه، سنخیت داشتن آن‌ها با سلیقه شهروندان ساکن و قابل پذیرش بودن نام جدید توسط آنان را لحاظ کنند، چراکه اعمال تغییر در این موارد تبعات زیادی در جامعه شهری در پی خواهد داشت و به تبع آن منطقی خواهد بود که بازنگری در نام‌گذاری اثرات بیشتری نسبت به قبل داشته باشد.

دوباره‌کاری دردسرساز برای شهرداری اصفهان

چندی پیش بود که مصوبات شورای نام‌گذاری معابر اصفهان در خصوص تغییر نام تعدادی از خیابان‌های شهر اصفهان مانند نام‌گذاری خیابان‌های «قائم‌مقام فراهانی» به «سپه‌سالار» و خیابان «ابوذر» به «آذر»، خیابان «مقداد» به «آتش اصفهانی»، خیابان «آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی» به «باغ‌کاران» باعث ایجاد حاشیه‌های بسیاری شد و چهره‌های مختلفی نسبت به این اقدام شورای نام‌گذاری اعتراض کردند.

عباس حاج‌رسولیها رئیس اسبق و عضو ادوار شورای اسلامی شهر اصفهان در این خصوص معتقد است: تغییر نام سلسله‌وار و پشت سر هم خیابان‌هایی که قبلاً نام‌گذاری شده‌اند، اقدامی نازیبا و نیازمند کار کارشناسی و دقت بیشتری است؛ علاوه بر آن باید توجه داشت که برای انتخاب نام این خیابان‌ها رأی‌گیری شده و تغییر آن‌ها بی‌احترامی به نظر نمایندگان مردم در دوره‌های قبلی شورای شهر اصفهان است که از ابتدای کار شورا تا دوره چهارم، با چنین اقدامی برای تغییر نام خیابان‌هایی که قبلاً توسط شورای شهر نام‌گذاری شده، مواجه نشده بودم.

اصغر منتظرالقائم عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان نیز با اشاره به شخصیت والای مرجعیت عامه شیعه می‌گوید: سید ابوالحسن مدیسه‌ای اصفهانی از بزرگ‌ترین علمای شیعه در زمان خود بود که چندین سال مرجعیت عام شیعیان جهان را بر عهده داشتند و همه شیعیان در جهان ایشان را به عنوان یک فرد برازنده و طراز اول اصفهانی در نجف به رسمیت می‌شناختند، ایشان دوران طلبگی خود را در اصفهان سپری و پس از مقطعی به نجف هجرت کردند.

او در ادامه درباره قائم‌مقام فراهانی هم تأکید دارد: در وصف شخصیت ایشان شاید بتوان به این مورد اشاره کرد که امیرکبیر از وزرای موفق تاریخ ایران، شاگرد برجسته قائم‌مقام فراهانی بود.

سپه‌سالار برای اصفهان چه کرده است؟

به روایت اسناد تاریخی میرزا حسین‌خان سپه‌سالار از نخست وزیران پس از امیرکبیر و عامل قرارداد رویتر در زمان قاجار است، این قرارداد از خفت‌بارترین قراردادهای تحمیل شده در تاریخ ایران است که در زمان سفر ناصرالدین‌شاه قاجار به انگلیس با شخصی به نام «رویتر» قراردادی بسته می‌شود که موجب حیرت خود دولتی‌های انگلستان می‌شود، اما مجاهدین و علمای ایران به شدت با این قرارداد مخالفت می‌کنند و سرانجام هم ناصرالدین شاه قبل از ورود به ایران مجبور به لغو آن می‌شود.

این قرارداد زمینه را فراهم می‌کرد تا همه ثروت منابع و درآمدی ایران به انگلستان واگذار شود در واقع رویتر قراردادی بود که به موجب آن ساختن هرگونه راه و راه‌آهن و سد از دریای مازندران تا خلیج فارس و بهره‌برداری از همه معادن ایران (به‌ جز طلا و نقره)، ایجاد مجاری آبی و قنات و کانال‌ها برای کشتیرانی یا کشاورزی، ایجاد بانک و هرگونه کمپانی صنعتی در سراسر ایران، حق انحصار کارهای عام‌المنفعه، خرید و فروش توتون و تنباکو استفاده و بهره‌برداری از جنگل‌ها برای مدت 70 سال و استفاده از گمرک‌های ایران به مدت 25 سال در اختیار رویتر قرار می‌گرفت که با مبارزه مردم و مخالفت علمای کل کشور این فرد عزل و قرارداد لغو می‌شود.

در مقابل این شخصیت سپه‌سالار اما قائم‌مقام فراهانی به عنوان صدراعظم بزرگ و توانمند در اداره امور کشور نماد «مقاومت و ایرانی بدون استعمار و مستقل» است که شاگردی چون امیرکبیر بلندآواره در تاریخ ایران دارد؛ حالا قرار است خیابانی در اصفهان از عنوان قائم مقام فراهانی پس از سال‌ها به نام سپه‌سالاری که رویترز را در کارنامه دارد، تغییر کند و البته طبیعی است که واکنش مردم به این موضوع چه خواهد بود.

وقتی دلیلی برای نامناسب بودن نام قبلی نیست

تغییر چندباره نام خیابان‌ها زمانی اهمیت پیدا می‌کند که مدیریت شهری در این روند بدون توجیه مناسب و باورپذیر و ارائه اسناد متقن، با صرف در نظر گرفتن دیدگاه‌های شخصی، حزبی، با بی‌توجهی به اهمیت و اثرگذاری نام شخصیت فعلی، بی‌اهمیتی به دیدگاه نهادهای محلی، ساکنین، کسبه و علما حتی ادله کافی برای نامناسب بودن نام قبلی را هم نداشته باشند، به همین دلیل در طراحی چشم‌اندازهای شهری موضوع تغییرات جایگاه ویژه‌ای به خود اختصاص می‌دهد.

مسعود کیان‌پور کارشناس مسائل جامعه‌شناسی در خصوص ویژگی‌های مؤثر قهرمانان ملی و دینی که می‌توان از نام آن‌ها روی معابر و خیابان‌ها گذاشت، بیان می‌کند: « در نام‌گذاری خیابان‌ها و معابر باید از نام شخصیت‌هایی استفاده کرد که به لحاظ اخلاقی الگوی جامع و شخصیت کامل و از همه نظر مورد تأیید و دارای دستاوردهای بزرگ و کارکرد هویت بخشی باشند؛ وقتی اعضای یک جامعه بتوانند با قهرمانی که دارای ویژگی‌های بارز قهرمانی است هم‌ذات‌پنداری کنند و خودشان را عضو گروهی بدانند که در پی اهداف تعریف شده و مشترکی قدم برمی‌دارد، قهرمانان در این جامعه مشخص هستند و کار افرادی که بعضاً ایثار کردند در جامعه به رسمیت شناخته می‌شود، احساس «مای گروهی و وحدت» بین این اعضا بیشتر می‌شود.

اسامی قهرمانان ملی و دینی جزء میراث فرهنگی و افتخارات هر کشور است و باید در انتخاب آن‌ها دقت داشت، در همه جای دنیا قهرمان‌ها و میراث‌داران فرهنگی را با دقت تمام انتخاب می‌کنند و سعی می‌کنند از اسامی بیشتر استفاده شود که باعث ایجاد غرور ملی در منطقه شود».

اسامی بی‌مسما به هویت ملی لطمه می‌زند

این عضو هیأت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه اصفهان انتخاب اسامی بی‌مسما را باعث لطمه خوردن هویت ملی یا شهری دانسته و تأکید می‌کند که تأثیر مستقیم آن بر روی وحدت اجتماعی دیده می‌شود.

همچنین وی معتقد است که نام‌گذاری دوباره خیابان‌ها با دقت و حساسیت بالاتری باید انجام شود، وقتی اسمی عرف و قسمتی از فرهنگ آن منطقه شده نمی‌شود به راحتی با تغییر یک تابلو آن فرهنگ حاکم را عوض کرد، بنابراین مسؤولان و برنامه‌ریزان شهری باید با دقت بیشتری وارد این حوزه شوند و قبل از این که تصمیمی برای تغییر نامی صورت بگیرد، مطالعات و تحقیقات میدانی انجام شود و به شناخت رسید که آیا کار به صلاح جامعه هست یا نه و بازخورد مردم چه می‌تواند باشد، به همین دلیل تغییر به راحتی اسامی و بدون پشتوانه تحقیقات مردمی و نظرسنجی توصیه نمی‌شود.

محمد حیدرپور جامعه‌شناس فرهنگی، انتخاب نام قهرمانان ملی به همراه توضیحات پشتوانه تاریخی در عصر انقلاب ارتباطی را انگیزه‌ای برای جوانان جامعه می‌داند تا از طریق شبکه‌های اجتماعی موجود برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد این افراد جست‌وجو و تفحص کنند.

جایگاه شخصیت‌های بزرگ با پشتوانه تاریخی

این جامعه‌شناس فرهنگی می‌گوید: در حالی که بسیاری از کشورها برای خودشان هویت‌های ساختگی ایجاد می‌کنند، ایران با دارا بودن شخصیت‌های تاریخی بزرگ و مطرح در همه حیطه‌ها از جمله ادبیات و هنر یا افراد برجسته دینی می‌تواند با نام‌گذاری درست به نوعی انتقال هویت کند، به صورتی که با مطرح کردن نام‌ها انگیزه و تحرکات ذهنی در اذهان عمومی ایجاد می‌شود سپس به سمت کسب اطلاعات بیشتر در مورد فرد رفته و همین عمل کمک شایان و قدم بلندی در جهت برقراری یا مستحکم کردن هویت ملی و دینی خواهد بود.

همچنین به گفته نایب رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان همواره در نام‌گذاری‌ها اسامی علما، شهدا، مفاخر، مشاهیر و کسانی که سرمایه اجتماعی محسوب می‌شوند مدنظر شورای شهر بوده و از آن‌ها بهره می‌برد.

ناپختگی دردسرساز در رسانه‌ای کردن چند پیشنهاد به جای مصوبه

علیرضا نصراصفهانی با بیان اینکه باید ملاحظات لازم را داشته باشیم که از نام‌گذاری‌ها برداشت سیاسی و یا بی‌حرمتی نشود، در خصوص واکنش‌ها به خبر تغییر نام خیابان ابوالحسن اصفهانی که از سوی سخنگوی شورای شهر رسانه‌ای شده تأکید کرد: به نظرم این موضوع نباید رسانه‌ای می‌شد چون هنوز به تأیید شورای شهر نرسیده و نمی‌توان به آن‌ها استناد کرد؛ فکر می‌کنم تعجیل در اعلام اسامی مشکل‌ساز شد و سه خیابانی که تغییر نام آن‌ها در خبرها آمده صرفاً پیشنهاد بوده و هنوز چهار مرحله‌ای که گفته شد را طی نکرده است.

وی، این تغییر اسامی رسانه‌ای شده را قطعی نمی‌داند و این احتمال را می‌دهد که در مسیر تصویب دچار تغییراتی خواهد داشت، موضوعی که از سوی فرمانداری اصفهان هم با واکنش همراه شد و رضوانی، نخستین مصوبه شورای شهر اصفهان در رابطه با تغییر اسامی برخی از خیابان‌های اصفهان که قبلا نام‌گذاری شده بودند را تائید نکرد.

به نظر می‌رسد جمع‌بندی کارشناسان اجتماعی در این حوزه این است که برای نام‌گذاری خیابان‌ها و محلات باید حب و بغض‌ها کنار گذاشته و فقط یکی از هویت‌ها دیده نشود و بین هویت ملی، تاریخی و اسلامی موازنه ایجاد شود، نباید در یک زمانی هویت‌های دینی و در زمان دیگری هویت ملی کمرنگ شده و حتی در این نام‌گذاری‌ها نمی‌توان تأثیر هویت‌های مدرن و اندیشمندان کنونی که بعضاً در جهان ورود پیدا کرده و متعلق به همه انسان‌ها هستند را انکار کرد.

در مسیر اصلاح نام‌های قدیمی و نام‌گذاری‌های دوباره خیابان‌ها و محلات در ابتدا باید گروهی که در آن محل زندگی می‌کنند، ایده‌آل‌ها، دغدغه و هویت آن‌ها را مدنظر قرار داد و در تغییرات اسامی این توجه به قشرهای مردمی ساکن در محل بسیار پسندیده است، همزمان در نام‌گذاری‌ها باید نخبگان و اندیشمندان را شرکت داده و در پایان با آگاهی از نظرات مردم و همفکری و مشورت با آن‌ها با جهت‌دهی سوی غنی شدن، تصمیمات لازم گرفته شود.

خیابان بسازند و نامش را خودشان انتخاب کنند

حاج‌رسولی‌ها رئیس اسبق شورای اسلامی شهر اصفهان هم معتقد است: بهتر بود شورای دوره پنجم شهر اصفهان به جای تغییر نام خیابان‌هایی که قبلاً و توسط شهرداری‌های قبلی احداث شده، برای خیابان‌هایی که شهردار فعلی قرار است احداث یا ایجاد کند، به سلیقه خود نام‌گذاری کند.

او ایجاد خیابان‌هایی همچون خیابان آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی در قلب بافت‌ فرسوده شهری را جزو افتخارات شوراهای قبلی شهر اصفهان می‌داند و تأکید دارد: خیابان‌هایی مثل میرداماد، شیخ مفید، حاج آقا رحیم ارباب، قائم‌مقام فراهانی، ابوذر و شیخ محمدتقی جعفری از جمله خیابان‌هایی است که در دوره‌های قبلی شورا احداث شده و نامگذاری آن‌ها نیز توسط آنان صورت گرفته است.

بسیار سفر باید تا پخته شود خامی

زمانی که در مقطعی اصل فعالیت‌ها و وظایف کمرنگ و جای خود را به حاشیه دهد، نصب دوباره مجسمه یا تغییر نام خیابانی به صورت یک امر مهم و فعالیتی چشمگیر نشان داده می‌شود، در حالی که اگر هرکس در هر موقعیتی که قرار دارد با در نظر داشتن اهداف عالیه و چشم‌اندازهای روشن دست به انجام وظایف اصلی و مهم خود زده و از دامن زدن به حواشی جلوگیری می‌کرد، تفکر عمومی درگیر مسائل جزیی و فرعی نمی‌شد و از القای حس بی‌اعتمادی و ناکارآمدی مدیران شهری به جامعه جلوگیری به عمل می‌آمد.

با توجه به اینکه نام‌گذاری خیابان‌هایی نام‌گذاری شده شهر اصفهان از اولویت‌های شهر محسوب نمی‌شود، اما به نظر می‌رسد با وجود موج واکنش‌های مردمی، نخبگانی و بازخوردهای فضای مجازی، باز شدن سرفصل این کار در شورا و ادامه رسیدگی به این موضوع نیاز به مطالعات فراوان، پژوهش و گزارش‌های میدانی دارد که در مسیر طویل تغییر نام خیابان‌ها نباید از آنها غفلت کرد.