سرویس جهان مشرق- پادشاه جوان عربستان با زنان جوان و دانشمند سعودی دست می‌دهد، اردوغان بزرگترین فرودگاه جهان را افتتاح می‌کند و رئیس‌جمهور ایران از «برج بلند دموکراسی» می‌گوید. ویژگی‌های متفاوتِ سه روایت از اسلام در رسانه‌ها منعکس می‌شود و قدرت نرمِ این سه کشور را در میان ملل دیگر تحت تأثیر قرار می‌دهد.

اما جدا از انعکاس رسانه‌ای تحولات، اقدامات این سه دولت در کشورهای دیگر می‌تواند پایگاهی پایدار برای انتشار پیام مودت با ملل دیگر و تقویت قدرت نرم باشد. این اقدامات، نه فقط یک سرمایه‌گذاری اقتصادی، بلکه فرهنگی، سیاسی و حتی امنیتی به شمار می‌آید.

یک جوان سومالیایی را تصور کنید که پدرش در شهر خودش، شهری که ممکن است از بسیاری امکانات اولیه محروم باشد، در بیمارستان «اردوغان» ‌ درمان می‌شود، آن هم پس از عبور از جاده‌هایی که شرکت‌های ترک ساخته‌اند و البته ترمینالی که توسط ترک‌ها مدیریت می‌شود. قطعاً تا عمر دارد این خاطره خوب از ترکیه را فراموش نخواهد کرد.

این نتیجه بیش از ۱۵ سال سرمایه‌گذاری ترکیه در آفریقا طی یک پروژه مستمر، همه‌جانبه و هدفمند است، آنچه می‌خواهیم در این گزارش مرور کنیم.

قدرت نرم: از ساندویچ مک‌دونالد در اروپای شرقی تا مناره مسجد در آفریقای جنوبی

روزگاری که جوزف نای، مفهوم «قدرت نرم» را برای تحلیل گسترش جذابیت زندگی آمریکایی در جوانان شوروی و اقمارش به کار گرفت، شاید تصور نمی‌کرد این مفهوم می‌تواند به شیوه‌ای دیگر، نه با پخش فیلم رقاصه‌ها و افتتاح مک‌دونالد، بلکه با توزیع کمک‌های بشردوستانه از سوی رئیس‌جمهور ترکیه در میان مردم قحطی‌زده و تأسیس مسجد در شمال آفریقا پیگیری شود.

احتمالاً مبتکر این روش، عربستان سعودی بوده که از چند ده سال پیش با ثروت هنگفت نفتی به چاپ قرآن و تأسیس مسجد برای تبلیغ «خادم‌الحرمین» می‌پرداخت. نه فقط در آفریقا. چندی پیش بود که یکی از مقامات اروپایی نسبت به گسترش افکار افراطی در برخی مساجد هشدار داد. همه می‌دانند آن مساجد از کجا تغذیه فکری و مالی می‌شود.

حالا اما سرمایه‌گذاری دولتی و خصوصی در آفریقا بیش از هر دولت دیگری از سوی چین و ترکیه انجام می‌شود. اروپاییان نیز که از دوره استعمار، نفوذ خود را حفظ کرده‌ و تازه نقشه راهی برای توسعه همه‌جانبه و هماهنگ فعالیت‌های خود در کم‌ترتوسعه‌یافته‌ترین قاره جهان تصویب کرده‌اند.

با این حال خاطره تلخ آفریقاییان از استعمار اروپاییان از یک سو و ضعف راهبردی عربستان سعودی از سوی دیگر که بیشتر به توسعه وهابیت می‌پرداخت نه قدرت نرم، موجب شده کشورهای دیگر، یعنی چین و ترکیه با استقبال گرمتری مواجه شوند.

تفاوت شاخص ترکیه در نسبت با چین، استفاده از راهبرد «قدرت نرم دینی» است، ‌ توسعه نوعی «اسلام میانه‌رو» که ترکیه خود را نماد آن معرفی می‌کند. این روایت از اسلام با توجه به شرایط داخلی ترکیه یعنی حضور مسیحیان و نفوذ فرهنگ اروپایی و همچنین اولویت ارتباط با اروپا که تا سال‌ها در دستور کار سیاست خارجی اردوغان قرار داشت و جز با پاک‌کردن خاطره لشکرکشی‌های عثمانی به اروپا ممکن نبود، توسط حزب عدالت و توسعه برجسته شد.

«اسلام میانه‌رو» یا معتدل از زمان وقوع حمله تروریستی در یازده سپتامبر به برج‌های دوقلوی نیویورک و حمله آمریکا به افغانستان و عراق مطرح شد. در واقع برخی کشورها مانند ترکیه و اندونزی تلاش کردند از این طریق، تفاوت دیدگاه خود با دیدگاه القاعده و طالبان را برجسته کنند و البته در این میان، کشورهای غربی نیز به دنبالِ صید ماهی از آب گل‌آلود افتاده، تلاش کردند اسلام لیبرال را به اسم میانه‌روی در این کشورها ترویج کنند.

در سال‌های اخیر، کشورهایی مانند مراکش و اردن نیز به صف ترویج‌کنندگان اسلام میانه‌رو پیوسته‌اند و دست آخر، عربستان که می‌خواهد از جامعه و حکومت خود چهره‌ای جدید به جهان صادر کند.

راهبرد قدرت نرم دینی ترکیه

دفتر «دیانت» یا «مدیریت امور دینی» در دولت ترکیه با بودجه‌ای هنگفت که بیشتر از وزارت کشور و امور خارجه است، برنامه‌ گسترده‌ای برای تربیت طلاب و روحانیان، ائمه جمعه و جماعات و تأسیس مساجد و حوزه‌های علمیه دارد. این دفتر که پیش از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در اوایل دهه گذشته، به ترویج اسلام سکولار با مدیریت کمالیست‌ها می‌پرداخت و فعالیت محدودی نیز در خارج داشت، پس از آن با بودجه‌ای چندبرابر ترویج روایت دیگری از اسلام را در خاورمیانه، آسیای مرکزی، بالکان و آفریقا در دستور کار قرار داد.

راهبرد قدرت نرم دینیِ ترکیه هر سال به صورت گسترده‌تری اجرا شد. در اوایل حکومت حزب عدالت و توسعه بیشتر در کشورهایی که اشتراک قومی یا مذهبی با ترکیه داشتند، انجام شد. اما در سال‌های اخیر شاهد تأسیس مساجد ترکیه در سومالی، آفریقای جنوبی و سودان هستیم. همزمان طلاب علوم دینی از این کشورها برای تحصیل در ترکیه بورسیه می‌شوند. گفته می‌شود بنیاد معارف ترکیه ۸۸ مدرسه در تونس، تانزانیا، سودان، سومالی، سیرالئون، سائوتومه و پرنسیب، سنگال، نیجر، موریتانی، مالی، جمهوری کنگو، گینه، گامبیا، چاد و جیبوتی را مدیریت می‌کند.

برخی احمد داوداغلو را تئوریسین این مدل از سیاست خارجی و در واقع قدرت نرم دینی اردوغان می‌دانند. البته پس از تغییرات قانون اساسی، دفتر دیانت تنها به اردوغان پاسخگو است. با این حال نباید تصور کرد که این دفتر صرفاً یک دفتر دولتی است. بخش بزرگی از بودجه آن توسط ثروتمندانی تأمین می‌شود که حامی حزب عدالت و توسعه در سال‌های گذشته نیز بوده‌اند.

دولت‌های منطقه و قدرت نرم دینی ترکیه

اکنون شاید دلیلی اصلی رویکرد مثبت آنکارا به اخوان‌المسلمین روشن شود. اخوان، تکمیل‌کننده دیدگاه اسلامِ میانه‌روی ترکیه در خاورمیانه و شمال آفریقا است و مخالف حاکمان دیکتاتورِ عربی است. تقویت اخوان، به معنای ترویج اسلامِ همساز با اسلام ترکیه در اهل سنت، و همچنین به معنای تضعیف دولت‌های منطقه به عنوان رقبای آنکارا بوده است. حمایت ترکیه از قطر و همچنین مصر در دوره ریاست‌جمهوری محمد مرسی، تلاش برای تکمیل همین پازل بود.

درگیری قطر با عربستان سعودی در یک سال و چند ماه اخیر نیز از طرفی به نفوذ اندیشه‌های اخوان در قطر برمی‌گردد. رجب در سوریه نیز به همین دلیل با بشار اسد درافتاد که از زمان مقابله خونین حافظ‌ اسد با اخوان‌المسلمین، دشمنی دیرینه‌ای میان اخوان و حزب بعث شکل گرفته و او فکر می‌کرد می‌تواند از همین راه، سوریه را تحت نفوذ خود درآورده و اخوان را بیش از پیش به خود نزدیک کند.

همچنین بر این اساس، دلیل رویکرد مثبت اردوغان به ایران نسبت به عربستان سعودی مشخص می‌شود. ایران روایت معتدلی از اسلام شیعی را ترویج می‌کند (نه افراط طالبانی و نه تفریط لیبرال‌ها) که به باور حزب عدالت و توسعه می‌تواند تکمیل‌کننده روایت اردوغان از اسلام سنی باشد. اما اسلامی که عربستان ترویج می‌کند، در واقع در اهل سنت ترویج می‌شود، یعنی پایگاه اصلیِ اردوغان برای ترویج اسلام میانه‌رو. بنابر این هر چه نفوذ دینی ریاض در جهان اسلام افزایش یابد، عملاً رقیبی برای نفوذ دینی آنکارا در میان اهل سنت به شمار می‌رود.

سرمایه‌گذاری‌های سیاسی و اقتصادی ترکیه در آفریقا

راهبرد قدرت نرم دینی ترکیه با هر کدام از کشورهای یادشده تنها در کنار همکاری اقتصادی و سیاسی بکار گرفته می‌شود. آنکارا تا کنون بیش از ۴۰ سفارتخانه در کشورهای آفریقایی افتتاح کرده و همچنان قصد دارد در سایر کشورها نیز این روند را ادامه دهد. برنامه‌ریزی سفرهای اردوغان به گونه‌ای است که سالانه دو سفر به این قاره انجام می‌دهد و از چند کشور بازدید می‌نماید.

عبدالقدیر احمد خیر عبدی وزیر خارجه سومالی در نشست همکاری‌های آفریقا با ترکیه که سومین دوره آن در مارس گذشته برگزار شد، از رویکرد آنکارا تقدیر شایان توجهی انجام داد: «ترکیه ابتدا در سال ۲۰۱۱ میلادی به سومالی آمد، ‌ زمانی که هیچ کس فکر سفر به این کشور را نداشت. اینجا خشکسالی بود، قحطی بود، فعالیت‌های تروریستی بود، و همه خود را کنار کشیده بودند». ترکیه در آن سفر توافقات تجاری به امضا رساند و اردوغان و همسرش از اردوگاه کودکان آواره و قحطی‌زده در موگادیشو دیدار کردند. حالا عبدالقدیر می‌گوید «ترکیه در قلب ما جا دارد».

خبرگزاری آناتولی گزارش داده که حجم تبادلات ترکیه با آفریقا به شش برابر یعنی ۱۷.۵ میلیارد دلار رسیده و سرمایه‌گذاری مستقیم شرکت‌های ترک در کشورهای آفریقایی نیز از ۶ میلیارد دلار گذشته است. خط مستقیم هوایی میان ترکیه و بیش از ۵۰ کشور آفریقایی به راه افتاده است.

شرکت ساختمانی «آک‌آی» ترکیه در حال ساخت ۱۰ هزار مسکن برای خانواده‌های موزامبیکی است که اقساط آن ۱۰ ساله است و بسیاری از مسالح و وسایل ساخت‌وساز برای آن از کشورهای اطراف تأمین می‌شود. فاروق یلدریم، مدیر ارشد شرکت معدن سینتک که در ساحل عاج و سودان نیز حضور داشته و ۵ سال است مشغول فعالیت در کنیا است می‌گوید به همراه یک شرکت ترک دیگر به نام لیماک در موزامبیک موسسه آموزش ساخت سیمان تاسیس کرده‌اند.

همزمان ارتش ترکیه مرکز آموزش نظامی در سومالی تأسیس کرده و میراث فرهنگی این کشور در حال ترمیم آثار به جامانده از دوران عثمانی در جزیره سواکنِ سودان است. گفته می‌شود ممکن است ترکیه به دنبال ایجاد پایگاه نظامی در همان نزدیکی‌ها در سواحل سودان و دریای سرخ باشد.

در واقع کشورهای آفریقایی بیش از هر چیز نیازمند پول، شغل، امکانات زیرساختی و امنیت هستند، چیزهایی که دولت ترکیه می‌تواند با انجام پروژه‌های زیرساختی بخش عمده‌ای از آن را برآورده کند. در آن سو به نظر می‌رسد علاوه بر مزایای سیاسی و فرهنگی، نفت و گاز و فلزات آفریقا نیز چشم ترکیه را برای توسعه صنایع داخلی‌اش گرفته است.

این شرایط موجب شده که برخی فعالان اقتصادی و سیاسی در کشورهای آفریقایی از عدم امکان رقابت شرکت‌های داخلی با صنایع ترکیه و احتمال ایجاد روابط استعماری میان ترکیه و برخی کشورهای ضعیف آفریقایی گلایه کنند. همین موجب شد اردوغان در توییتی اعلام کند ترکیه قصد دارد «در کنار» آفریقا به سمت استقرار «نظم جدید جهانی» قدم بزند. وی در پاسخ به خبرنگار الجزایری نیز که در این مورد ابراز تردید کرد گفت اگر ترکیه می‌خواست آفریقا را استعمار کند، تو الان باید ترکی صحبت می‌کردی، نه فرانسوی!

جمع‌بندی

سه مانع در مسیر توسعه قدرت نرم ترکیه در آفریقا طی سال‌های اخیر بروز کرده است:

* مسیر پیشبرد روابط آنکارا با آفریقا نشان می‌دهد منافع ملی به ویژه از نوع اقتصادی و ژئوپولتیک در اولویت اردوغان قرار دارد و اگر این پروژه به صورت ماهرانه‌ای اجرا نشود، دیر یا زود در کنار جلب نظر دولت‌های آفریقایی، برخی ملت‌های آفریقایی را گله‌مند خواهد کرد.

* اگر اوضاع مصر آن گونه که اردوغان می‌خواست پیش می‌رفت و روابط به تیرگی نمی‌رسید، مزایایی به مراتب بیش از این از آفریقا نصیب او می‌شد.

* مشکل دیگری که اردوغان در آفریقا بدان برخورده، مراکز فرهنگیِ مرتبط با فتح‌الله گولن است، دوست سابق و دشمنِ امروزِ اردوغان. دولت ترکیه همان‌گونه که در داخل طی دو سال اخیر نهایتِ محدودیت را برای هواداران گولن ایجاد کرده، در کشورهای آفریقایی نیز در تلاش است با رایزنی با دولت‌ها مراکز فرهنگیِ آنها را در اختیارِ خود گرفته یا تعطیل کند.

با همه این احوال، چابکی و سازمان یافتگیِ دولت ترکیه به آن اجازه می‌دهد چنین پروژه‌های بلندپروازانه‌ای را در مناطق نزدیک و دوردست اجرا کند و اگر مشکلات داخلی ترکیه که شامل مشکلات حادی در حوزه امنیتی، سیاسی و حتی اقتصادی است افزایش نیابد، می‌تواند از موانعِ پیشِ رو گذر کند. پروژه قدرت نرم ترکیه در آفریقا اگر چه با وجود رقبای قدرتمندی چون چین و اروپا کمرنگ جلوه می‌کند، اما در کل به صورت موفقی پیش رفته و نتایج و دستاوردهای قابل توجهی برای آنکارا داشته است.

منابع

https://www.economist.com/erasmus/2018/11/20/the-varieties-of-muslim-faith-become-a-vital-form-of-diplomacy

https://www.brookings.edu/research/islam-as-statecraft-how-governments-use-religion-in-foreign-policy

https://www.npr.org/sections/parallels/2018/03/08/590934127/turkey-is-quietly-building-its-presence-in-africa

https://www.aa.com.tr/fa//827296

http://www.irna.ir/fa/News/82984832

https://www.aa.com.tr/fa/863327

http://www.trt.net.tr/persian/thlyl-w-gzrsh/2018/03/08/tfwt-byn-systhy-trkhyh-dr-khshwrhy-afryqyy-b-dhhnyt-st-mry-grb-925599