به گزارش سرویس دفاع و امنیت مشرق، دفاع و مقابله با تهدیدات هوایی در فاصله نزدیک و ارتفاع پایین از جمله بزرگترین چالش های بخش پدافند هوایی در جهان به حساب می آید چراکه تهدیدات مختلف، از برخی موشکها گرفته تا هواپیماهای جنگنده از سالها پیش توان پرواز در ارتفاع بسیار پایین را پیدا کرده و با سرعت بالا و به صورت ناگهانی بر روی سر هدف ظاهر می شدند. این مسئله باعث شد تا کشورهای مختلف به فکر راه های مقابله با تهدیدات در ارتفاع پایین و فاصله نزدیک افتاده و به توسعه سیستم های مختلفی دست بزنند.

بیشتر بخوانید:

مرگبارترین توپ دریایی ایران آماده مقابله با موشک‌های کروز شد +عکس

زنجیره دفاعی نیروهای مسلح در برابر تهدیدات بالگردی کامل شد +عکس

از دوره جنگ سرد شوروی سابق و فدراسیون روسیه مبتکر اصلی در بحث پدافند کوتاه برد و ارتفاع پایین خصوصا به صورت متحرک بوده اند. شوروی به دلیل برخورداری از یک قوای زرهی و پیاده مکانیزه بسیار بزرگ نیاز به واحدهای پدافند هوایی متحرک داشت که در کنار این واحدها حرکت کرده و از آنها در برابر حملات هوایی دفاع کنند. شاید بتوان ترکیب توپ پدافند هوایی متحرک ZSU ۲۳ ۴ ملقب به شیلکا و موشک های سام ۶ را اولین ترکیب حقیقی از طرف شوروی در این زمینه دانست که در جریان جنگ ۱۹۷۳ اعراب و اسراییل نیز در اختیار اعراب بوده و ضربات سنگینی را به اسراییلی ها وارد کرد.

سامانه شیلکا

نمایی از پدافند کوتاه برد متحرک روسیه در چند نسل از شیلکا تا پانتسیر

روسها در ادامه با توسعه سامانه هایی مثل تانگوسکا، تور و پانتسیر این مسیر را ادامه داده و امروزه نیز به نوعی بهترین سلاح ها در این کلاس را در جهان در اختیار دارند. از دیگر کشورهایی که تا حدودی این مسیر را دنبال کردند می توان به چین، آلمان، ترکیه، فرانسه و آفریقای جنوبی نیز اشاره کرد. برای نمونه چینی ها سیستم تور روسی را کپی کرده یا ترکیبی از توپ و موشک را به اسم LD-۲۰۰۰ نیز ارائه داده اند. آلمانی ها سیستم گپارد را توسعه دادند که شامل دو توپ ۳۵ میلی متری اورلیکن بر روی شاسی تانک های لئوپارد است. در آفریقای جنوبی مدل های کوتاه برد از موشک Umkhonto و در فرانسه نیز موشک های میکا که در اصل هوا به هوا هستند برای نقش پرتاب از زمین و دفاع کوتاه برد توسعه پیدا کردند. ارتش سعودی از جمله مشتری های جدید سیستم فرانسوی به حساب آمده و چند آتشبار را نیز تحویل گرفته است.

اجزای سامانه دفاعی هوایی کوتاه برد با موشک میکا در عربستان سعودی

سامانه گپارد آلمانی

پرتاب گر زمینی موشک Umkhonto

کشور ترکیه نیز در یک اقدام جالب دو قبضه توپ ۳۵ میلی متری را بر روی شاسی نفربر ام ۱۱۳ نصب کرده که نام این سامانه Korkut بوده و تولید انبوه آن از سال ۲۰۱۷ آغاز شده است. لذا این نوع سامانه ها در عین اهمیت، سازندگان معدودی در دنیا دارند که عمده آنها کشورهای صنعتی و با ارتش های پیشرفته و مجهز هستند.

سامانه Korkut

البته آمریکا در بحث دفاع از یگان های زمینی خود بیشتر بر قدرت هوایی تکیه دارد و غیر از موشک های دوش پرتاب استنگیر یا برخی از مدل های حامل توپ ولکان ۲۰ میلی متری، باقی بحث دفاع هوایی بیشتر بر عهده یگان های پروازی است.

باید توجه داشت که مسئله دفاع هوایی و خصوصا دفاع هوایی نزدیک و نقطه ای به زمین ختم نشده و در دریا و برای حفاظت از شناورهای جنگی شکل بسیار حساس تری به خود می گیرد. شناورهای جنگی بسته به تناژ و اندازه و نوع طراحی خود از سیستم های دفاع در بردهای مختلف بهره می برند. سیستم های دفاع نزدیک مثل توپ های فالانکس، سامانه ترکیبی کاشتان، سامانه گل کیپر و مدل های دریایی پانتسیر، تور یا مدل های کوتاه برد سامانه ویتیاز برای دفاع دریای گزینه های بسیار مهمی برای دفاع خصوصا در برابر موشک های کروز ضد کشتی محسوب می شوند.

سامانه گل کیپر

ایران به دنبال دفاع کوتاه برد

ایران در زمینه دفاع کوتاه برد تا سالها فاقد یک سیستم تخصصی برای این منظور بود و موشک های دوش پرتاب سهند ۳ و استینگر و سپس سامانه میثاق در کنار توپ های ضد هوایی ۲۳ و ۳۵ میلی متری عمده توان ارتفاع پایین و کوتاه برد کشور ما را تشکیل می داد. موشک انگلیسی راپیر نیز در سالهای قبل از انقلاب تهیه شده بود ولی در سالهای بعد از جنگ و با توجه به طیف جدید تهدیدات کار خاصی از دست راپیر برنمی آمد. در سالهای پس از جنگ، سامانه اف ام ۸۰ چینی وارد سازمان رزم نیروهای مسلح شد که به نوعی اولین موشک تخصصی و متحرک در سازمان رزم دفاع هوایی کشور ما محسوب می شد. در دهه ۸۰ شمسی برای اولین بار یک سامانه دفاع هوایی تخصصی وارد سازمان رزم نیروهای مسلح کشور شد و آن سامانه نیز تور ام ۱ روسی بود.  

تور-ام-۱ سامانه دفاع هوایی کوتاه برد، ارتفاع پایین و تمام متحرک است. این سامانه برای درگیری مؤثر با انواع اهداف هوایی از جمله هواپیماهای بال ثابت و بالگردهای سرنشین دار و بی سرنشین، موشک های کروز و حتی بمب ها و موشک های رها شده از هواپیماها در تمام شرایط آب و هوایی ساخته شده و بهره گیری از رایانه کنترل آتش و سامانه های دیجیتال و استقرار موشک ها به صورت عمودی و بهره گیری از سامانه پرتاب سرد باعث کاهش زمان واکنش سامانه شده است.

در واقع در تور-ام-۱ موشک ها به صورت عمودی پرتاب شده و پس از فاصله گرفتن از خودرو تا ارتفاع ۱۵ تا ۲۰ متر موتورهای راکتی کوچکی(تراستر) در نزدیکی دماغه موشک فعال شده و موشک را در جهت هدف قرار می دهد و در همین لحظه موتور اصلی سوخت جامد روشن می شود.

موشک تور ام ۱ در اختیار ایران

طبق مطالب منتشر شده از سوی سازنده، در هر مجموعه از آن چند خودروی پرتابگر موشک، یک خودروی حامل موشک، یک خودروی تعمیر و نگهداری و یک پست فرماندهی به عنوان هماهنگ کننده پرتابگرها وجود دارد. جزء اصلی این سامانه یک خودروی زرهی است که سامانه های راداری و اپتیکی بر روی آن و موشک ها و سامانه کنترل آتش در داخل آن قرار داده شده اند. برد کشف و ردگیری رادار آن به ترتیب ۲۵ و ۲۰ کیلومتر است. رادار کشف از نوع پالس داپلر  با آنتن سهموی و ردگیری از نوع آرایه فازی است که توان شناسایی و تفکیک همزمان ۴۸ هدف، ردگیری مسیر ۱۰ هدف و امکان درگیری همزمان با دو هدف را برای خودروی مربوطه فراهم می آورد.
 

وجود سامانه راداری برای هر پرتابگر باعث کاهش احتمال اشباع توسط جنگ الکترونیک دشمن و نیز از کار افتادن کل مجموعه درصورت هدف قرار گرفتن رادار در قیاس با سامانه هایی که یک رادار به چند پرتابگر اختصاص دارد می شود. ویژگی های راداری سامانه و نیز استفاده از سامانه های غیر فعال اپتیکی نیز باعث پدید آمدن توانایی فوق العاده ای در تحمل شرایط جنگ الکترونیک و پایداری بسیار بالای سامانه در محیط نبرد شده است. این سامانه در حال حرکت نیز امکان فعالیت داشته و در زمان کمتر از دو دقیقه به آمادگی عملیاتی کامل رسیده و در کمتر از ۶ ثانیه موشک خود را شلیک می نماید. یکی از توانمندی های استثنایی این سامانه امکان درگیری با اهداف زمینی است که در سامانه های پیشرفته ای چون بوک نیز وجود دارد.

موشک ۳.۵ متری این سامانه ۱۶۷ کیلوگرم جرم دارد که ۱۴.۸ کیلوگرم آن را سرجنگی تشکیل می دهد. بیشینه سرعت موشک ۸۵۰ متر بر ثانیه(حدود ۲.۸ برابر سرعت صوت) بوده و توانایی درگیری با اهدافی با سرعت ۷۰۰ متر بر ثانیه را دارد. موشک توانمند این سامانه توانایی مانور تا ۳۰ برابر شتاب گرانش(g) را داشته اما اگر این مانورپذیری سنگین موشک نیز مفید نبود، فیوز مجاورتی عمل کرده و با انفجار سرجنگی هدف را نابود خواهد کرد. کمینه برد موشک حدود ۱۰۰ متر و کمینه ارتفاع درگیری نیز ۱۰ متر است که باید گفت عملاً هر هدفی که در حال پرواز پایدار باشد از تیررس تور در امان نخواهد بود. بیشترین ارتفاع هدف قابل درگیری برای این سامانه ۶۰۰۰ متر بوده که متخصصان نیروی هوافضای سپاه با تغییر در نرم افزار موشک و برطرف کردن عامل محدود کننده بیشینه ارتفاع، توانایی درگیری با اهداف تا سقف پرواز ۳۵۰۰۰ پا معادل ۱۰۵۰۰ متر را فراهم نموده اند که در نتیجه تور-ام ۱ های ایرانی پا به ارتفاعات متوسط هم می توانند بگذارند.

ایران به دنبال عقاب و چنگال تیزتر

موشک کروز و پرنده های بدون سرشین با قابلیت پرواز در ارتفاع پایین در سالهای اخیر جزو اصلی ترین تهدیدات بر علیه کشور ما محسوب می شدند اما حالا خبر رسیده سامانه دفاع هوایی جدیدی با اسم عقاب در کشور توسعه پیدا کرده است که می تواند پاسخگوی نیازهای کشور وسیعی چون ایران با ویژگی های متنوع آب و هوایی باشد. اگرچه هنوز تصویری از این سامانه منتشر نشده اما فرماندهان کشورمان برد آن را ۱۵ کیلومتر اعلام کرده و گفته اند که بخشی از ساخت آن با الهام گیری از سامانه تور ام یک موجود در کشور ساخته شده است.

سیستم تور ام یک، همانطور که در بالا معرفی شد یکی از سامانه های بسیار پیشرفته ساخت روسیه است که خصوصا از نظر فشرده سازی سامانه های راداری و موشکی بر روی یک شاسی یک شاهکار مهندسی محسوب می شود. حتی اگر ما با کپی مستقیمی از "تور" رو به رو باشیم یعنی احتمالا متخصصان ایرانی موفق شدند که به سیستم پرتاب عمودی سرد نیز دست پیدا کنند که این مسئله گام بسیار مهمی در افزایش توان رزمی کشور خواهد بود، چراکه مدتی پیش و با رونمایی رسمی از باور ۳۷۳ نشان دادیم که به سامانه های پرتاب عمودی گرم نیز دست پیدا کرده ایم.

با دست پیدا کردیم به سیستم پرتاب عمودی سرد می توان گفت که ایران به طور کلی به فناوری پرتاب عمودی دست پیدا کرده و ترکیب این سامانه در کنار دیگر سامانه های پدافندی مثل سوم خرداد، باور ۳۷۳، تور ام ۱، اس ۳۰۰، سری تلاش و توپ های ضد هوایی و دوش پرتاب های موجود در سازمان رزم کشور می تواند یک لایه دفاعی مطمئن دیگر را برای ما خصوصا بر علیه تهدید کروزها به ارمغان بیاورد. در غیر اینصورت و با فرض استفاده از مدلی غیر از پرتاب سرد نیز، رسیدن به جایگاهی که بتوان چنین سامانه پیشرفته ای را در داخل کشور به طور کامل ساخت (که اجزا مختلف آن همچون رادارها و لانچرها قبلا رونمایی شده) لذا چینش مناسب چنین سامانه ای در کنار سیستم های مقابله با اهداف در ارتفاع متوسط و بالا، پاسخ مهمی به کشورها و ارتش هایی خواهد بود که توان نظامی کشورمان را در بخش های آفندی خلاصه می کردند.

یکی از انواع سامانه ترکیبی پانتسیر

در عین حال، این نکته مطرح شده توسط امیر الهامی  جانشین نیروی پدافند هوایی ارتش نیز قابل توجه است که اظهار داشته "علاوه بر آنکه سامانه عقاب قابلیت درگیری با موشک‌های کروز و همه تهدیدات هوایی ارتفاع کم را دارد، در فاز اول این سامانه فقط یک سامانه موشکی است و در فازهای بعدی قرار است یک سامانه که توامان از تسلیحات توپخانه‌ای و موشکی استفاده می‌کند طراحی شود" که این موضوع نشان می دهد علاوه بر تسلط متخصصان نیروهای مسلح روی سامانه ای چون تور، نیم نگاهی به برخی ویژگی های سیستم هایی چون پانتسیر هم وجود داشته که می تواند ناشی از بهره گیری تجارب به دست آمده در نبردهای سوریه و حضور مستشاران ایرانی در آنجا باشد.

البته نباید از نظر دور داشت که در مرحله بعد، ناوهای ایرانی نیز می توانند با استفاده از چنین سامانه هایی و مواردی چون سامانه دفاع نقطه ای کمند که قبلا به ساخت آن اشاره شده، توان پدافندی خود را ارتقاء چند برابری داده و مهیای انجام ماموریت های مهم تر و ایجاد رعب بیشتری در دشمنان این آب و خاک شوند.