به گزارش مشرق، در چند ساله گذشته و به‌دنبال ناآرامی‌هایی که با حضور آمریکایی‌ها و داعش در عراق پیش آمد، اخبار متعددی درباره نسخ خطی موجود در این کشور و خطراتی که این میراث عظیم تشیع را تهدید می‌کند، منتشر شده است؛ از سرقت حجم قابل توجهی از این نسخ توسط آمریکا و انتقال آنها به سرزمین‌های اشغالی گرفته تا آتش زدن بسیاری از این منابع توسط داعش و قاچاق برخی دیگر به ترکیه و... .
مهمترین نمونه این دزدی‌ها، ناپدید شدن نسخه خطی تورات پس از حمله آمریکا در سال 2003 به عراق بود. این نسخه که در بغداد نگهداری می‌شد، در سال 2015 سر از سرزمین‌های اشغالی درآورد. همه این اتفاقات موجب شد بسیاری از مراکز و نهادهای متولی نسخ خطی در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر دغدغه حفظ و نگهداری نسخه‌های خطی موجود در عراق را داشته باشند. اما نسخ خطی موجود در کشور عراق چه میزان است و از چه اهمیتی برخوردار است؟
بیشتر بخوانید:
تعداد نسخ خطی شناسایی شده در عراق که عمدتاً در کربلا، نجف، بغداد، کاظمین و سامرا نگهداری می‌شوند، 75 هزار نسخه است که به همت حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی درایتی در مجموعه‌ای 20 جلدی تحت عنوان «المعجم المخطوطات العراقیه» معرفی و به زبان عربی از سوی کتابخانه ملی منتشر شده است؛ البته تعداد نسخه‌های خطی موجود در عراق بسیار بیش از این رقم عنوان شده است که یا شناسایی و فهرست نشده‌اند و یا در مجموعه‌های شخصی نگهداری شده و برخی دیگر نیز در سال‌های اخیر از عراق خارج شده است.
از آنجایی که میراث عراق با میراث ایران همپوشی بسیاری دارد و هر دو کشور مدت‌های مدیدی با یک مدیریت سیاسی اداره می‌شده است، مرکز تشیع در عراق بوده و ایرانی‌های بسیاری در عراق ساکن بوده‌اند.کشور عراق قرابت فرهنگی نزدیکی با ایران داشته و حوزه‌های علمیه شیعه در این کشور گرم و فعال بوده است، نسخه‌های خطی موجود در عراق می‌توانند مکمل بخشی از فرهنگ گذشته ایران باشد. در واقع عراق بخش قابل توجهی از میراث تشیع را در خود جای داده است.
نسخه‌های خطی نجف اشرف
در نجف اشرف 28 هزار و 277 نسخه خطی نگهداری می‌شود که مهمترین آنها در کتابخانه حرم امیرالمومنین(ع) است.
کتابخانه حرم امیرالمومنین (ع) در نجف اشرف
نجف به دلیل اینکه پایگاه مرجعیت شیعه بوده است؛ بیشترین حجم نسخ خطی را در خود جای داده است.
مخزن کتب خطی کتابخانۀ امیرالمؤمنین علیه السلام در نجف اشرف با نزدیک به پنج هزار نسخه خطی یکی از گنجینه‌های ارزشمند خطی است که در آن نسخه‌های ارزشمند فراوانی می‌توان یافت. این نسخه‌ها به همت علامه امینی گرد آمده‌اند.
در معرفی مخزن خطی این کتابخانه آمده است: در جای جای این کتابخانه و خصوصاً در بخش خطی، می توان اثر دستان و قلم مرحوم علامه سید عبدالعزیز طباطبائی ـ فهرستنگار این نسخ ـ را دید که در کنار دستخط‌های خود علامه امینی یا مرحوم علامه شیخ آقابزرگ تهرانی و مرحوم آیت‌الله سید محمد نوری رضوان الله علیهم، در شناسایی نسخ خطی کوشیده‌اند و گره‌گشایی کرده‌اند.
فهرست مخطوطات این کتابخانه به قلم محقق طباطبایی، در دو مجلد تألیف شده، که بخشی از آن در مجله تراثنا منتشر شده است. اما حتی با انتشار همۀ این فهرست، همچنان بسیارند نسخه‌های ارزشمندی که آن مرحوم، مجال فهرستنگاری آنها را نیافت و همچنان، شناسایی نشده، باقی مانده‌اند. آنچه فهرست شده است، از سوی فهرستنگار گزینش نشده بوده و نسخه‌های نفیسی همچون شفای بوعلی از قرن پنجم و تبیان شیخ از قرن پنجم، و چندین نسخه نفیس دیگر، همچنان فهرست نشده باقی مانده‌اند.
نسخه‌های خطی کتابخانه امیرالمؤمنین علیه السلام از چند جهت قابل توجهند، برای نمونه کتابخانه نسخه‌های قدیمی و سالخورده ای دارد. در میان این نسخ، میراث علمای شیعه فراوان است. همچنین نسخه‌هایی در این کتابخانه نگهداری می‌شود که متعلق به کتابخانه های شاهزادگان، از جمله صدرالسلطنه و فرهاد میرزا معتمدالدوله و مبشر السلطنه است و گاه نسخه‌های سلطنتی چشمگیری در میان آنها وجود دارد. علاوه بر این نسخه‌های تزئینی و هنری بسیاری در این کتابخانه گرد آمده است، نسخه‌هایی که از لحاظ ظرافت‌های تذهیب و خطاطی و نگارگری و جلدسازی حائز اهمیت هستند.
نسخه‌های خطی کربلا
کربلا نیز یکی از مهمترین شهرهای دارنده نسخ خطی است، بنا به گفته مصطفی درایتی پژوهشگر نسخ خطی در کربلا حدود 5 هزار نسخه در کتابخانه‌های متعدد که عمده آن عتبه حسینیه(ع) و عتبه عباسیه(ع) است، نگهداری می‌شود.
کتابخانه حرم امام حسین(ع)
کتابخانه عمومی آستان مقدس حسینی(ع)، یکی از کتابخانه‌های بزرگ و مهم در عراق است. قدمت مخازن آن به قبل از سال 1111 قمری می رسد که حاوی دست‌نوشته‌های قرآنی و نسخه‌های خطی نادر و مصنوعات و مهمات اهدا شده توسط شاهان و شاهزادگان و بزرگان است. این مخزن چندین‌بار مورد تعرض وحشیانه و و رویارویی با مصائب دیگر از جمله حمله جنایتکارانه وهابی‌ها در سال 1111 قمری قرار گرفت و بسیاری از کتاب‌ها و دست‌نوشته‌ها و اشیاء با ارزش غارت شد و یا در آتش سوزی از بین رفت.
در سال 1711 میلادی قرآن و نسخه‌های خطی نادر باقی مانده جمع‌آوری شد و علاوه بر آن، مجموعه کتب مختلف در حوزه علوم و هنر که نزدیک به 15 هزار جلد کتاب بود به یک ساختمان خصوصی در سمت غربی از صحن حسینی شریف در نزدیکی درب زینبیه منتقل شد که بعدها به سمت راست درب ورودی یعنی مکان فعلی خود منتقل شد. بعد از آن نیز در معرض یک فاجعه دیگر توسط رژیم بعث در سال 1991 میلادی قرار گرفت که مجموعه منابع آن را به آتش کشیدند و بسیاری از کتاب‌های کمیاب و نسخه‌های خطی آن نیز به سرقت رفت. همچنین سالن‌های کتابخانه به سیاه چاله‌ای برای بازداشت و شکنجه دادن پیروان و زائرین امام حسین (ع) تبدیل شد. در حرم امام حسین(ع) نیز 1400 نسخه خطی شناسایی شده نگهداری می‌شود که 218 نسخه آن فارسی و مابقی عربی است.
درایتی درباره حجم نسخه‌های خطی موجود در کربلا می‌گوید: کربلا به صورت معمول به نسبت نجف تعداد نسخه‌های محدودتری دارد، عمده نسخه‌های خطی عراق ابتدا در نجف و بعد در بغداد نگهداری می‌شود، تنها در نجف 28 هزار و 277 نسخه نگهداری می‌شود. چون حوزه علمیه تشیع در نجف سابقه هزار ساله دارد، مرکزیت علمی نجف بیشتر از مرکزیت علمی کربلا بوده است.
از مهمترین نسخه‌های خطی که در حرم امام حسین(ع) نگهداری می‌شود، می‌توان به نسخه خطی نادر از تفسیر قرآن کریم با عنوان "مصباح الجنان لایضاح اسرار القرآن"، نسخه‌ای از قرآن کریم مربوط به قرن سوم هجری با خط کوفی که اخیراً در شهر کربلای معلی کشف شد، اشاره کرد.
حرم حضرت عباس (ع)
در حرم حضرت عباس(ع) هزار و 210 نسخه معرفی شده وجود دارد، تعدادی نسخه معرفی نشده نیز باقی مانده است که یا فهرست نشده و یا فهرست آن منتشر نشده است. از این تعداد 230 نسخه فارسی و مابقی عربی است. باید توجه داشت که این آمار از تعداد قرآن‌های خطی موجود در حرم حضرت عباس(ع) که بسیار هم نفیس هستند، مجزاست.
یکی از مهمترین نسخه‌های خطی موجود در حرم حضرت عباس(ع) قرآنی خطی منسوب به دستخط امام سجاد(ع) است. نسخه خطی و کامل کتاب قانون حکیم ابوعلی سینا از دیگر نفایس این مجموعه است.
در سال‌های اخیر ارتباط خوبی بین مراکز نگهداری نسخ خطی در ایران و عراق برقرار شده است که منجر به حفظ و نگهداری بهتر و بیشتر این میراث مشترک شده است، با این حال بسیاری از نسخ خطی و میراث شیعه عراق امروز خارج از این سرزمین است.
