به گزارش مشرق، عملیات کنترل، پخش سیلاب و تغذیه زمین از روش‌هایی است که در آبخیزداری مرسوم است. اهمیت عملیات پخش سیلاب و تغذیه زمین از آنجاست که وقتی نزولات آسمانی به‌صورت رگباری و تند به زمین می­‌رسد، زمین فرصت کافی برای جذب و نفوذ این آبها را نداشته و این آبها به صورت هرزآب روی زمین جاری شده و باعث وقوع سیل و ایراد خسارات جانی و مالی فراوان می­‌شوند.

بیشتر بخوانید:

تاثیر قابل ملاحظه کشت نوین بر افزایش راندمان کشاورزی +جدول

ترسالی یا کم آبی؛ مسئله این است!

تاریخچه پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی زمین در ایران به 3 هزار سال پیش برمی­‌گردد؛ ایرانی­‌ها خیلی زودتر از اختراع کاریز، آب‌های زیرزمینی را از طریق آبیاری سیلابی مخروط افکنه­‌ها تغذیه می­‌کردند؛ نمونه­‌هایی از این فناوری در استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان، فارس، آذربایجان مشاهده شده است. نخستین عملیات پخش سیلاب در ایران در سال 1351 در منطقه سرچم واقع در حوزه آبخیز زنجان رود، در قالب طرح آبخیزداری سفید رود اجرا شد و متعاقب آن در نودهک قزوین اولین طرح تحقیقاتی پخش سیلاب به‌صورت فنی در آذرماه 1352 به اجرا درآمد. پس از آن عملیات پخش سیلاب به شیوه علمی در ایستگاه تحقیقات پخش سیلاب کوثر واقع در گرابایگان فسا، در عرصه­‌های بیابانی و در قالب یکی از طرحهای تحقیقاتی وزارت جهادسازندگی به اجرا در آمد.

 استفاده از عملیات پخش سیلاب و تغذیه زمین در آبخیزداری برای مدیریت منابع آب در 35 ایستگاه آبخیزداری ایران نتایج و آثار متعدد و جالبی را در پی داشته است که اهم این موارد عبارت است از:

تغذیه آبخوان و سفره­ آب زیرزمینی

از نتایج مهم طرح پخش سیلاب، تغذیه آبخوان و سفره­‌های آب است. بررسی­‌ها در تغذیه آبخوان دشت گرابایگان نشان می­‌دهد میزان تغذیه آبخوان از طریق پخش سیلاب حدود 5 میلیون متر مکعب در سال است. در این منطقه که طرح پخش سیلاب از سال 1362 شروع شده، تاکنون بیش از 100 مورد سیل‌گیری داشته است که حجمی معادل بیش از 100 میلیون متر معکب در عرصه 2400 هکتاری پخش شده است. طبق نظر کارشناسان افزایش میزان نفوذ سیلاب به داخل آبخوان دشت گرابایگان به درجه نفوذ 60 درصد رسیده است که عددی حیرت‌آور است و این دستاورد با اصلاحات و توسعه علمی که در سال‌های اخیر در این ایستگاه انجام شده به‌دست آمده است.

نمونه دیگر عملیات پخش سیلاب دشت امامزاده جعفر گچساران است؛ در این ایستگاه آبخیزداری در زمان اجرای پروژه پخش سیلاب، 4.3 میلیون مترمکعب به آبخوان اضافه شده و سطح آب حدود 7 متر افزایش یافته است. علاوه بر این ارزیابی عملکرد طرح تغذیه مصنوعی دشت آب‌باریک بم نیز نشان می­‌دهد در اثر پخش سیلاب به منظور تغذیه مصنوعی، به‌طور متوسط سالیانه طی سال‌های 1375-1378 به میزان 12.6 میلیون متر مکعب آب به آبخوان افزوده شده است.

همچنین تأثیر پخش سیلاب بر منابع آب زیرزمینی دشت بیرجند نشان از آن است که در سال آبی 1375-1376 با وجود بازندگی مناسب، حداقل 3 میلیون مترمکعب سیلاب مهار و ذخیره گشته که با توجه به قابلیت نفوذ مناسب عرصه، بخش اعظم آن در زمان بسیار کوتاهی در سفره آب زیرزمینی نفوذ کرده است.

کاهش شوری آب و بهبود کیفیت آن

انجام عملیات پخش سیلاب باعث شده شوری آب زیرزمینی در دشت گرابایگان فسا کاهش یافته است. نتایج تحقیقات آبخوانداری، برای تقویت کیفی و کمی آب‌های زیرزمینی نشان داد، کمترین افت سطح آب و شوری در محدوده پخش سیلاب و بیشترین آن نزدیک چاه‌های بهره­‌برداری دیده می­‌شود. این امر به‌خوبی تأثیر پخش سیلاب بر بهبود کیفیت آب‌های زیرزمینی منطقه گرابایگان را نشان می­‌دهد.

همچنین در منطقه محمود احمدی استان بوشهر، از مقایسه شوری چاه‌های کشاورزی، و خانگی از سال 1374 تا 1382 چنین برمی­‌آید که با وجود برداشت زیاد آب از سفره آب زیرزمینی دشت مورد نظر و نیز افزایش سطح زیر کشت پایین دست به میزان 4 برابر قبل از اجرای طرح، کیفیت آب در قسمت‌های موازی و پایین دست عرصه پخش سیلاب در برخی نقاط بهبود قابل ملاحظه و چشمگیری داشته است که این موضوع تأثیر اجرای طرح پخش سیلاب را نشان می­‌دهد.

در دشت هشت‌بندی استان هرمزگان نیز پس از گذشت 10 سال از احداث سازه­‌های آبخیزداری بررسی­‌ها نشان می­‌دهد علی‌رغم گذشت زمان و برداشت زیاد آب در قسمت‌های مرکزی دشت که موجب افزایش شوری چاه‌های کشاورزی شده است، در ناحیه­‌ای که تحت تأثیر پخش سیلاب قرار دارد، تغییرات محسوسی دیده نمی­‌شود که این می­‌تواند دلیلی بر تأثیر پخش سیلاب بر کیفیت آب زیرزمینی ناحیه باشد.

افزایش بهره­‌وری قنوات و چشمه­‌ها

نتایج تحقیقات تأثیر پخش سیلاب بر بده قنات‌های دشت سهرین زنجان نشان می­‌دهد سطح آب زیرزمینی که در حال کاهش بوده، با اجرای طرحهای پخش سیلاب آبخیزداری به‌طور نسبی افزایش داشته و دبی چشمه­ نزدیک طرح به میزان 3 برابر افزایش یافته است.

 در منطقه آب باریک بم نیز سیستم‌های پخش سیلاب تأثیر بسزایی در افزایش آب زیرزمینی منطقه و میزان آبدهی قنوات پایین دست داشته­‌اند به‌طوری که میزان آبدهی قنات تعیین شده در محدوده طرح بین یک تا دو برابر افزایش داشته است در حالی که قنات خارج از محدوده طرح هیچ گونه افزایشی در میزان آبدهی آنها وجود نداشته است.

 عملیات پخش سیلاب در هرات یزد، علاوه بر اینکه میزان آبدهی قنات افزایش یافته است، باعث شده سطح زیر کشت کشاورزی منطقه به عنوان یکی از قطب‌های کشاورزی استان یزد افزایش یابد که این امر نشان دهنده تأثیر مثبت و سازنده سیستم احداثی در منطقه مورد مطالعه است.

بررسی پخش سیلاب جنوب مجتمع فولاد مبارکه و تاثیر آن بر کاهش خشکسالی نشان می­‌دهد اجرای طرح باعث افزاش آبدهی قنوات و چاه‌های موجود در منطقه شده است.

 همچنین نتایج تحقیقات پخش سیلاب در تغذیه قنوات حوزه آبخیز ایور گرمه نشان دهنده آن است که میزان بده خروجی قنات از 25 لیتر در ثانیه در سال 1386 به میزان 30 تا 35 لیتر در ثانیه در سال 1388 افزایش یافته است و این میزان با توجه به روند کاهش بارندگی در این دوره درخور اهمیت است.

 در حوزه آبخیز فوجرد قم نیز انجام عملیات پخش سیلاب طی سالهای 1373 تا 1388 نشانگر این است که مقادیر دبی قنوات به ترتیب از 5.6 و 5.8 لیتر در ثانیه در سال 1373 (قبل از عملیات پخش سیلاب) به 12.5 و 8.3 لیتر در ثانیه در سال 1388 افزایش یافته است. افزون بر این، کیفیت آب قنوات نیز بهبود داشته است.

افزایش سطح ایستابی چاهها

بررسی عملیات پخش سیلاب دشت سهرین زنجان نشان می­‌دهد با توجه به کاهش بارندگی از سال 1375، در همین سال‌هایی که عمیات پخش سیلاب صورت گرفته است، سطح ایستابی چاه‌ها 5 تا 10 متر افزایش داشته است، این در حالی است که در مناطقی که عملیات پخش سیلاب صورت نگرفته بود شاهد کاهش 6.5 متری چاه‌ها بودیم.

در ایستگاه آبخیزداری گرابایگان نیز با انجام پخش سیلاب در این دشت باعث شده سطح ایستابی چاه‌ها حدود 6 متر در نزدیکی منطقه پخش سیلاب بالا بیاید.

کلام آخر

بنابراین نتایج تحقیقاتی که در ایستگاه‌ها و عرصه­‌های مختلف پخش سیلاب انجام شده نشان دهنده این مطلب است که عملیات آبخیزداری پخش سیلاب علاوه بر اینکه از سیلاب و وارد خسارات فراوان جانی و مالی جلوگیری کند، فواید و آثار بسیار فراوانی نیز داشته است که از جمله این آثار می­‌توان می­توان به تغذیه آبخوان‌ها و سفرهای آب زیرزمینی، بالا آمدن سطح ایستابی آب چاهها، و افزایش دبی چشمه­‌ها و قنوات و بهبود کیفیت آبهای زیرزمینی اشاره کرد. همچنین بهبود کیفیت و کمیت آب با انجام عملیات پخش سیلاب، رضایتمندی جوامع محلی را در پی داشته و با رونق کشاورزی و کسب و کار ایشان روند مهاجرت روستاییان به شهرها کاهش چشمگیری داشته باشد.