سرویس جهان مشرق - گزارشگر ویژه‌ی شورای حقوق بشر سازمان ملل در گزارشی که در خردادماه سال ۱۳۹۹ تحت عنوان «اعدام‌های [ترورهای] فراقانونی، عجولانه و خودسرانه[۱]» منتشر کرد، به تفصیل درباره‌ی پهپادهای مسلح، قتل‌های هدفمند و ابعاد حقوقی این موضوع بحث کرده است. این گزارش تنها چند ماه پس از ترور سردار سلیمانی و برای ارزیابی و کندوکاو آن نگاشته شده و بر همین اساس، دارای ضمیمه‌ای درباره‌ی ترور شهید سلیمانی، به عنوان مصداقی از بحث‌های مطرح‌شده است، که نیمی از این گزارش را تشکیل می‌دهد.

آشنایان و همسایه‌ها اطراف خودرویی جمع شده‌اند که سال ۲۰۲۱ توسط پهپادهای آمریکایی در افغانستان «به‌اشتباه» هدف قرار گرفت.  ۱۰ عضو یک خانواده، از جمله ۷ کودک، در این حمله کشته شدند.  (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› ایران، یک - آمریکا، هیچ؛ بلوف‌های سازنده RQ-4 درباره جنگ با ایران 

پهپادها، سلاح‌های جدید و محبوب دولت‌ها

گزارش شورای حقوق بشر با بحث درباره‌ی استفاده‌ی روبه‌رشد از پهپادهای مسلح آغاز می‌شود. نویسنده تلاش می‌کند تا ابعاد مختلف این موضوع از قبیل آمارهای تولید و استفاده از پهپادها، دلایل گسترش روزافزون آن و غیره را به مخاطب نشان دهد. مطابق این اطلاعات، تا سال ۲۰۲۰، دست‌کم ۱۰۲ کشور، حداقل به بخشی از فناوری پهپادهای مسلح دست پیدا کرده‌اند، و بالغ بر ۴۰ کشور نیز دارای این پهپادها بوده یا در حال ساخت آن‌ها هستند. به طور ویژه، از سال ۲۰۱۵، رژیم صهیونیستی، عراق، بریتانیا، ایران، ترکیه، آمریکا، ترکیه، امارات، عربستان، مصر، نیجریه و پاکستان به طور جدی از هواپیماهای بدون سرنشین (خصوصاً برای کاربردهای نظامی) استفاده می‌کنند[۲].

(ساعتگرد از بالا سمت چپ) «محمدالیاس» (۸ ساله)، «محمدوقاد» (۱۰ سال)، «فهیم» (۵ ساله)، «ثمینه» (۷ ساله) و «محمدفیاض» (۴ ساله) به همراه خواهرهای بزرگ‌ترشان «انیسه» (۱۴ ساله) و «صفیه» (۱۲ ساله) و مادرشان «امینه» (۳۲ ساله)، خانواده‌ی مردی افغان به نام «مسیح‌الرحمان مبارز» که در حمله‌ی هوایی ماه سپتامبر سال ۲۰۱۸ آمریکا در افغانستان کشته شدند (فهیم در هر دو تصویر پایین مشاهده می‌شود). «مبارز» (که تصویری از دو دختر نوجوان و همسرش در اختیار رسانه‌ها قرار نداده) آن زمان در ایران کار می‌کرد تا خرج خانواده‌اش را تأمین کند.  (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› یمنی‌ها چگونه با پهپادهای چند دلاری پدافند چند میلیارد دلاری شکار می‌کنند

پیش‌بینی گزارش این است که کشورهای بیش‌تری فناوری پهپادهای مسلح را توسعه بدهند یا این فناوری را به دست آورند. همچنین نویسنده معتقد است طی ۱۰ سال آینده حدود نیمی از پهپادها مسلح خواهند بود و اغلب آن‌ها در رده‌ی کلاس ۳ قرار می‌گیرند[۳]. پهپادهای رده‌ی ۳ می‌توانند به مدت طولانی (۲۰ ساعت) و با سرعت بیش از ۳۰۰ کیلومتر در ساعت، مسافت حداقل هزار کیلومتری را به همراه محموله‌های سنگین طی کنند.

کشورهای صاحب پهپاد مسلح بر اساس سال ساخت یا دست‌یابی آن‌ها به این‌گونه پهپادها. طبق این نمودار، ایران سال ۲۰۱۰ از اولین پهپاد مسلح خود، موسوم به «کرار»، رونمایی کرد و از آن زمان به بعد نیز به تولید این پهپادها ادامه داده است. (+)

این گزارش تلاش دارد تا دلایلی را که کشورها تمایل زیادی به استفاده از پهپادهای مسلح دارند، واکاوی کند. بر این اساس، دولت‌ها می‌توانند اهداف بزرگ خود را بدون هیچ‌گونه تلفاتی از میان ببرند و این برای آن‌ها یک «منفعت سیاسی» به حساب می‌آید. همچنین از آن‌جا که پهپادها از مسافت دور و مخفیانه هدایت می‌شوند، دولت‌ها می‌توانند مسئولیت هرگونه حمله یا تلفات را نپذیرفته و آن را انکار کنند.

«چرا خانواده‌ام را کشتید؟»؛ نقاشی دیواری در صنعا، پایتخت یمن، در اعتراض به بمباران غیرنظامیان با پهپادهای آمریکایی (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› ایران تنها شکارچی گلوبال‌هاوک

از سوی دیگر، این گزارش به تلفات جانبی و ناخواسته‌ی مربوط به حملات پهپادی نیز اشاره می‌کند. در واقع، احتمال بالای خطای انسانی و دستورالعمل‌های ناقص باعث افزایش تلفات ناخواسته می‌شود. به عبارت دیگر، «شواهد نشان می‌دهند حتی وقتی یک پهپاد به‌دقت و با موفقیت به هدفش حمله می‌کند، تعداد زیادی از مردم دیگر هم کشته می‌شوند.» گزارش، مثال‌های متعددی ذکر می‌کند که حملات پهپادی باعث ایجاد تلفات غیرنظامی و ناخواسته شده است. به عنوان مثال، حملات پهپادی آمریکا در افغانستان میان سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۱ ده‌ها برابر بیش‌تر از حملات هوایی عادی باعث کشته شدن غیرنظامیان شده است.

«قاسم احمد طحان» پیکر پسر پنج‌ساله‌اش «ولید» را که در بمباران ماه سپتامبر سال ۲۰۱۳ کشته شد، برای دفن در شهر نجف عراق آماده می‌کند. ده‌ها و بلکه صدها هزار خانواده در نتیجه‌ی جنگ‌های آمریکا از سال ۲۰۰۱ به این سو به سوگ فرزندانشان نشسته‌اند.  (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› کشتار غیرنظامیان «وحشیانه» است؛ مگر توسط آمریکایی‌ها

›› جنگ اوکراین محکوم است؛ اما جنگ‌ها و جنایات آمریکا چه‌طور؟

ترورهای پهپادی و قوانین بین‌الملل

پس از این مقدمه‌ی کلی درباره‌ی اهمیت و توسعه‌ی روزافزون پهپادها در جهان معاصر، نویسنده‌ی این گزارش، به سراغ موضوع اصلی خود، یعنی ترورهای پهپادی و ابعاد حقوقی آن‌ها می‌رود. از لحاظ حقوقی به نظر می‌رسد یک حمله‌ی پهپادی باید «تمام» دستورالعمل‌های قوانین بین‌الملل را رعایت کند تا در چارچوب حقوقی قرار بگیرد. در این‌باره سه دستورالعمل اصلی وجود دارد: قانون تنظیم‌کننده‌ی روابط میان دولت‌ها در خصوص استفاده از نیروی نظامی، موسوم به «حق جنگ[۴]»، «حقوق بین‌الملل بشردوستانه[۵]» و «قانون بین‌المللی حقوق بشر[۶]». در ادامه، بخش زیادی از گزارش، با استناد به اسناد حقوقی بالادستی، به استفاده از پهپادها، مسئولیت استفاده از آن‌ها و سناریوهای گوناگونی می‌پردازد که در خصوص استفاده از پهپادها وجود دارد.

«ثناءالله خان» ۲ ساله، کوچک‌ترین قربانی حمله‌ی جولای ۲۰۱۹ آمریکا به شهر «پل خمری» در استان بغلان افغانستان، از میان شش فرزند یک خانواده بود (+)

موضوع چالش‌برانگیز دیگر، بحث درباره‌ی قانون «دفاع از خود» است. طبق منشور سازمان ملل (۱۹۴۵)، تمام اعضا «باید در روابط بین‌المللی خود از تهدید یا استفاده از خشونت علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی کشورهای دیگر خودداری کنند.» این قاعده تنها سه استثنا دارد: مجوز شورای عالی امنیت سازمان ملل، اجازه‌ی یک دولت (یا کشور یا حکومت) به دولت‌های دیگر برای حمله به قلمرویش، و دفاع از خود در برابر «حمله‌ی مسلحانه». دو مورد اول، چندان مورد مناقشه نیست، اما سومین مورد بسیار بحث‌برانگیز است؛ و گزارشگر ویژه‌ی سازمان ملل در این بخش سعی دارد تا ابعاد مختلف آن را مورد توجه قرار دهد. وی معتقد است طی دو دهه‌ی اخیر، تفاسیری که بعضی دولت‌ها به بهانه‌ی مبارزه با تروریسم، از قانون دفاع از خود ارائه داده‌اند باعث بروز «تحریفات حقوقی» شده است؛ تحریفاتی که به دولت‌ها اجازه می‌دهد تا با ساده‌ترین بهانه‌ها آغازگر خشونت باشند.

توسل به خشونت به دلیل وجود این تحریفات، به‌وضوح نقض قوانین اساسی سازمان ملل محسوب می‌شود. این موضوعی است که ادامه‌ی گزارش به آن اختصاص یافته است. در حالی که دولت‌ها تلاش می‌کنند این ترورها را توجیه کنند، بسیاری از آن‌ها طبق بند ۶ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (که سال ۱۹۶۶ تدوین شده و دولت‌ها را موظف به احترام به حقوق سیاسی و مدنی افراد، از جمله حق زندگی می‌کند) قتل‌های خودسرانه تلقی می‌شوند.

«پروانه» ۹ ساله، یکی از قربانیان حمله‌ی هوایی نوامبر ۲۰۱۸ آمریکا به شهر «لشکرگاه» مرکز استان هلمند در افغانستان بود؛ حمله‌ای که برادر ۱۵ ساله‌اش «عصمت‌الله» و پدرش «عبیدالله» را به قتل رساند و ۱۲ عضو دیگر خانواده‌اش را نیز مجروح کرد.  (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› آیا «شاهین» آمریکایی که شکار ایران شد تله سایبری بود؟

گزارشگر ویژه اذعان دارد ترور سردار سلیمانی، که توسط دولت آمریکا «قتل هدفمند» خوانده شده، اولین مورد شناخته‌شده‌ای است که یک کشور، از مفهوم «دفاع از خود» به عنوان توجیهی برای حمله به یک مأمور دولتی در قلمرو کشور ثالث استفاده کرده است. ماده‌ی ۲ (بند ۴) از منشور ملل متحد استفاده از خشونت در کشور ثالث را هرگز برنمی‌تابد. بنابراین آمریکا بدون کسب اجازه از عراق، تمامیت ارضی این کشور را نیز زیر سؤال برده است. گزارشگر ویژه در این خصوص به «سکوت دولت‌ها» نیز اعتراض می‌کند. دامنه‌ی اعتراض او از دولت‌ها هم فراتر می‌رود و انگشت اتهامش را به سوی شورای امنیت می‌گیرد. به تصریحِ نویسنده‌ی این گزارش، حملات پهپادها و کشتار هدفمند تا به امروز موضوع بحث و بررسی‌های بین‌المللی نبوده و جامعه‌ی بین‌الملل تا حد زیادی ساکت نشسته است؛ که «این موضوع قابل‌قبول نیست.»

یک شهروند عراقی اجساد غیرنظامیانی را که در یکی از حملات هوایی ماه مارس سال ۲۰۱۷ آمریکا در شهر موصل در عراق کشته شده‌اند، جابه‌جا می‌کند.  (+)

سردار سلیمانی، قربانی تفسیر غلط از قانون «دفاع از خود»

ضمیمه‌ی گزارش تلاش دارد مفاد گزارش را در خصوص ترور سردار سلیمانی بررسی کند. به عنوان نمونه، نویسنده با مرور مفاد حقوقی‌ای که استفاده از پهپاد را برای قتل هدفمند توجیه می‌کند، ترور سلیمانی را باعث افزایش تردیدها در خصوص چنین تفسیری از قانون می‌داند؛ تفسیری که به یک کشور اجازه می‌دهد بدون هیچ دستاویز حقوقی و شواهد متقنی مبنی بر خطرناک بودن مأمور یک کشور دیگر، به بهانه‌ی «دفاع از خود» دست به ترور او بزند.

بر خلاف «قاسم سلیمانی»، «شهید سلیمانی» عمر جاودان خواهد داشت و دست‌کم تا ده‌ها سال نقشه‌های محور آمریکایی-عبری-عربی را نقش بر آب خواهد کرد (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› کارشناس استرالیایی: «شهید سلیمانی» جاودانه‌تر از «قاسم سلیمانی» خواهد بود

در این گزارش اشاره شده است که حمله به سردار سلیمانی در یک کشور ثالث و بدون اجازه از مقامات آن کشور صورت گرفت؛ که استفاده از خشونت علیه عراق و نقض حاکمیت آن به شمار می‌آید. همچنین، در این عملیات، علاوه بر سردار سلیمانی، ابومهدی المهندس، معاون فرمانده‌ی نیروهای حشدالشعبی و چند نفر دیگر از نیروهای این گروه نیز ترور شدند. گزارشگر ویژه تأکید دارد که آمریکا در نامه‌ی خود به شورای امنیت سازمان ملل، نتوانست اقدام خود در خصوص ترور این افراد را توضیح دهد یا نقض حاکمیت عراق را توجیه کند. هیچ توضیح قانع‌کننده‌ای به شورای امنیت سازمان ملل ارائه نشده است که نشان دهد این افراد چنان‌که آمریکا ادعا می‌کند، تهدید بالقوه یا حتمی بوده‌اند.

در همین‌باره بخوانید:

›› روایت مستند آمریکایی از حاج قاسم و «جنگ سایه» ایران با آمریکا

عراق در خصوص این حمله رسماً به سازمان ملل شکایت کرد[۷]. در این شکایت همچنین ذکر شده که مطالبه‌ی عراق این است که این کشور به صحنه‌ی منازعه‌ی ایران و آمریکا بدل نشود. عراق در متن شکایت خود اظهار داشته که حمله‌ی پهپاد آمریکایی «به منزله‌ی تجاوز به دولت، حکومت و مردم عراق» و «نقض آشکار شرایط حضور نیروهای آمریکا در این کشور» است. قوانین بین‌الملل برای استفاده از خشونت در قلمروی یک کشور، اجازه‌ی معتبر از دولت آن کشور را الزامی می‌داند.

محل شهادت شهید سلیمانی مقابل فرودگاه بین‌المللی بغداد (+)

پروژه‌ی داعش برای تضعیف کشورهای منطقه از جمله عراق و سوریه طراحی شده بود، اما این نقشه‌ها به همت شهید سلیمانی و همکارانش در خاورمیانه ناکام ماندند. به نظر می‌آید نه یک «تهدید قریب‌الوقوع»، بلکه مبارزه‌ی شهید سلیمانی با نقشه‌ها و توطئه‌های آمریکایی در خاورمیانه دلیل ترور او بوده است.  (+)

این گزارش از ماجرای سقوط هواپیمای اوکراینی نیز چشم‌پوشی نمی‌کند. در این‌باره در گزارش مذکور می‌خوانیم: «هفتادودو ساعت پس از حمله‌ی آن‌ها [آمریکایی‌ها] مقامات ایرانی تأیید کردند که یک موشک ایرانی «به‌اشتباه» هواپیمای پرواز ۷۵۲ خطوط هوایی بین‌المللی اوکراین را که از تهران عازم کی‌یف بود، اندکی پس از برخاستن، هدف قرار داده است[۸].» نویسنده‌ی گزارش در پایان یادآور می‌شود که ترور سردار سلیمانی، تلفات بسیار بیش‌تری نسبت به آن‌چه هدف آمریکایی‌ها بود به جا گذاشت. به دلیل تنشی که توسط آمریکا و پایگاه‌های آن در عراق ایجاد شد، ۱۷۶ مسافر به اشتباه مورد اصابت موشک قرار گرفتند و مظلومانه جان خود را از دست دادند.

جست‌وجوی مردم و امدادگران در میان بقایای هواپیمای پرواز ۷۵۲ خطوط هوایی بین‌المللی اوکراین در اطراف تهران. اگرچه سقوط این هواپیمای مسافربری نتیجه‌ی اشتباه پدافند هوایی ایران در شناسایی هدف بود، اما گزارشگر ویژه‌ی شورای حقوق بشر سازمان ملل، مسئولیت این اتفاق را به عهده‌ی دولت آمریکا می‌داند که با ترور شهید سلیمانی تنش‌ها میان دو کشور را شعله‌ور کرد. (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› نقش شهید سلیمانی در وحدت ایران و عراق

›› دیپلمات آمریکایی: سلیمانی برای مردم خاورمیانه مقدس بود

گزارش شورای حقوق بشر با بررسی دقیق و جزئی مفاد حقوق بین‌المللی درباره‌ی قانون «دفاع از خود»، دستورالعمل‌های عملیات نظامی، قوانین حقوق بشر و غیره سعی کرده است تا اقدام ظالمانه‌ی آمریکا را محکوم کند. اقدام آمریکا در خصوص ترور سردار سلیمانی در خاک یک کشور ثالث، با توسل به این بهانه صورت گرفت که او منافع آمریکا را به خطر می‌اندازد و یک «تهدید قریب‌الوقوع» به حساب می‌آید. این در حالی است که نتیجه‌گیری این گزارش چنین است:

با توجه به شواهدی که آمریکا تا امروز ارائه کرده است، هدف قرار دادن سردار سلیمانی و کشته شدن همراهان وی، یک قتل خودسرانه است که بر اساس مفاد قانون بین‌المللی حقوق بشر، آمریکا مسئولیت آن را به عهده دارد. هیچ مدرکی مبنی بر این‌که سردار سلیمانی در حال برنامه‌ریزی برای حمله‌ی قریب‌الوقوع علیه منافع آمریکا، به‌ویژه در عراق بوده، ارائه نشده است که اقدام فوری در قبال آن را توجیه کند.