به گزارش مشرق، فوریه سال جدید که از راه برسد، جنگ روسیه و اوکراین یک‌ساله می‌شود. تحریم‌های همه‌جانبه علیه روسیه را هم که کنار بگذاریم، از آموزش عالی و تاثیری که این جنگ بر نظام پژوهش دنیا به جا گذاشت، نمی‌توان گذشت. تحریم‌های علمی نیز بخشی از اقدامات غرب علیه روسیه بود و باتوجه به اینکه روسیه همکاری‌های علمی زیادی با کشورهای اروپایی و آمریکایی داشته، این تحریم‌ها به‌طور مستقیم این فعالیت‌ها را نشانه رفته‌اند که باعث شده این کشور برای انجام بسیاری از فعالیت‌های علمی و پژوهشی خود به سمت کشورهای آسیایی کشیده شود. جدا شدن روسیه به لحاظ علمی از غرب و کاهش یا در زمینه‌هایی، قطع کامل همکاری‌های بین‌المللی با آنها عملکرد پژوهشی کشورهای اروپایی و آمریکایی را نیز تحت‌تاثیر قرار داده است.
به گزارش تایمز، بعد از جنگ اوکراین همکاری‌های پژوهشی بین‌المللی شکل و شمایلی دیگر پیدا کرد و این مساله را محققان و پژوهشگران روسی که بعد از تحریم‌ها همکاری محدودتری با غرب داشته‌اند، تایید کرده و از گرایش آنها به سمت کشورهای آسیایی و به‌ویژه چین خبر داده‌اند. این گزارش که به نقل از شرکت فناورانه انگلیسی Digital Science منتشر شده، بر این موضوع تاکید دارد که تحریم‌های کشورهای غربی بر دانشگاه‌های روسیه که به‌سرعت پس از این جنگ اعمال شد، تاثیر قابل‌توجهی دارد. این شرکت بر سرمایه‌گذاری استراتژیک در شرکت‌های استارتاپی تمرکز دارد.
در نموداری که از سوی این شرکت منتشر شده، به موضوع تاثیر نسبی کشورهای مختلف بر پژوهش‌های علمی روسیه اشاره شده که براساس سهم یک کشور از نشریاتی تعیین می‌شود که با همکاری دانشگاهی در یک موسسه روسی نوشته‌اند. این رویکرد که پیچیده‌تر از تعداد انتشارات ساده مشترک است، دیدگاه متفاوتی نسبت به چگونگی تعامل بخش‌های پژوهشی ارائه می‌دهد. اگر نفوذ انگلیس بر روسیه کاهش یابد، از موضع دیگری این نفوذ باید جبران شود که این نفوذ باید یا خود روسیه یا چین باشد. این امر نقطه‌عطفی است که سال‌های اخیر تغییری بزرگ را در بیشتر کشورها در امر پژوهش به جا می‌گذارد.
پیشی گرفتن چین از شرکای اصلی روسیه
در ماه‌های گذشته، از تاثیر کشورهای غربی بر روسیه که بیشترین همکاری‌های پژوهشی را با غرب داشته، کاسته شده است. آمریکا و آلمان حدود ۵ درصد از خروجی مقالات علمی روسیه را به خود اختصاص داده‌اند. در همان ۴۸ ساعت نخست شروع جنگ، آلمان که همگام با آمریکا جزء اصلی‌ترین شرکای پژوهشی انگلیس بودند، تمام همکاری‌های پژوهشی و پروژه‌های مشترک خود را با روسیه متوقف کردند.
موسسات خصوصی مانند MIT هم که پروژه‌های مشترک شاخصی با روسیه داشت، تصمیم گرفت به همکاری خود در قالب موسسه علم و فناوری در روسیه پایان دهد. اما گمانه‌زنی‌ها حکایت از آن دارند که به دنبال تحریم‌هایی که علیه روسیه صورت گرفته، چین به یکی از شرکای پژوهشی کلیدی برای روسیه تبدیل شده و حتی با شرایط فعلی انتظار می‌رود چین در سال آینده از آلمان هم پیشی گرفته و حتی آمریکا را هم در سال ۲۰۲۳ در زمینه همکاری با روسیه در تولید پژوهش‌های علمی پشت سر بگذارد. با توجه به رشدی که چین در گرفتن سهم کشورهای دیگر از مشارکت‌های علمی و پژوهشی با روسیه دارد، پیش‌بینی می‌شود در آینده‌ای نزدیک با تداوم این همکاری‌ها بتواند خود را به آمریکا که طبق گزارش‌ها، اصلی‌ترین شریک پژوهشی روسیه به شمار می‌رود، نزدیک کند. نزدیک شدن چین به آمریکا، مواضع آمریکا را به خطر می‌اندازد و حتی می‌تواند جایگاه نخست را از این کشور بگیرد و جایگزین آن شود.
درصورتی‌که این اتفاق بیفتد، چین اصلی‌ترین شریک بین‌المللی روسیه در امر پژوهش خواهد شد که طبیعتا منافع همه‌جانبه‌ای را برای این کشور به همراه خواهد داشت. منافع اقتصادی و سیاسی اصلی‌ترین مزایایی است که چینی‌ها می‌توانند از آن بهره‌مند شوند.کارشناسان پیش‌بینی کرده‌اند که تاثیر جنگ بر همکاری‌های روسیه در سال ۲۰۲۳ چشمگیرتر خواهد بود.
از آنجایی که بررسی و انتشار مقالات علمی در نشریات معتبر دنیا معمولا ۳ تا ۶ ماه زمان می‌برد، تاثیر جنگ بر این مقالات می‌تواند منعکس‌کننده سیاست‌های ژئوپلیتیکی باشد و از این رو، در سال آینده می‌توان انعکاس کامل این تحریم‌ها و کاهش همکاری‌های بین‌المللی را به وضوح مشاهده کرد. در سال ۲۰۲۲ که به انتهای آن نزدیک می‌شویم، چین علاوه‌بر عبور از شرکای برتر پژوهشی، توانسته جایگزین شرکای سوم، چهارم و پنجم روسیه یعنی انگلیس، ایتالیا و فرانسه شود و از آنها در زمینه همکاری در امر پژوهش و مطالعه و انتشار مقاله پیشی بگیرد.
در میان معدود کشورهایی که همکاری‌های پژوهشی خود را با روسیه کاهش نداده‌اند، اسپانیا و لهستان نفوذ خود را بر روسیه تا حدی افزایش داده‌اند. همزمان با افت و خیزهایی که در نفوذ کشورهای غربی بر روسیه دیده می‌شود، نقش چین در این همکاری‌ها رفته‌رفته رشد داشته است. این شیب تند نشان می‌دهد زمانی که دیگر کشورها از همکاری با روسیه عقب‌نشینی کرده‌اند، روابط چین با روسیه در سطح بالایی باقی می‌ماند و هر روز هم تقویت می‌شود که ماحصل آن، رشد روزافزون نرخ پژوهش‌ها در این کشور است که می‌تواند بر رشد روسیه هم اثرگذار باشد. گوشه‌ای از این تحریم‌ها را همچنین می‌توان در دانشگاه ملی استرالیا مشاهده کرد. این دانشگاه در پی تهاجم، همه روابط خود را با موسسات روسیه قطع کرد. یکی از کارشناسان استراتژی بین‌المللی تاکید کرده است که این حرکت بیشتر همکاری‌های موسسات بین دو کشور را شامل می‌شود و همکاری‌های فردی بین محققان را خیلی تحت‌الشعاع قرار نمی‌دهد. اصول اساسی آزادی آکادمیک به این معناست که دانشگاهیان همچنان می‌توانند نسبت به مشارکت در حوزه‌های پژوهشی مشارکت کرده و با همکاران مستقر خود در روسیه همکاری خود را ادامه دهند.
البته در این بین، برخی دانشمندان تصمیم می‌گیرند در یک اعتراض شخصی به همکاری با دانشمندان روسی پایان دهند. از منظر دانشیار آموزش عالی دانشگاه هنگ‌کنگ، با توجه به این نظارت سرویس‌های امنیتی روسیه، هیچ دانشمندی در این کشور مجاز به داشتن آزادی‌های آکادمیک نیست و این امر ممکن است دانشمندان خارجی را که با این مفهوم آشنایی ندارد، دچار مشکل کند. البته اتحادیه روسای دانشگاه‌های روسیه تاکید کرده است که این کشور با طرح‌های روشنی که در برابر دانشگاه‌های روسیه قرار خواهد داد، با انزوای بین‌المللی مبارزه می‌کند تا با استواری بر همه مشکلات ازجمله اجرای پروژه‌های بین‌المللی، توسعه زیرساخت‌های علمی و... غلبه کنند که از آن جمله می‌توان به چاپ مقالات در مجلات علمی خارجی اشاره کرد.
گمانه‌زنی‌های ضد و نقیض در روابط روسیه و چین
بسیاری از سرمایه‌گذاران و دانشگاه‌های غربی، در ابتدای شروع جنگ حمایت‌های خود را از همکاری با دانشگاه‌های روسی قطع کردند. «سیمون مارگینسون»، استاد آموزش عالی دانشگاه آکسفورد به افزایش روابط چین با روسیه بعد از نوسانات ژئوپلیتیک اشاره کرده است. این امر همزمان با «ابتکار چین» آمریکایی رخ داده و درواقع، طنین رقابت فناورانه و خطرات ایمنی است که همکاری چین و آمریکا را کاهش داده است. علم ژئوپلیتیک، از آمریکا گرفته تا روسیه، تغییراتی را در فعالیت‌های بین‌المللی چین ایجاد کرده است. کارشناسان پیش‌بینی کرده‌اند که همکاری‌های چین و روسیه سرانجام خوبی نخواهد داشت و سرانجام به شکست منتهی می‌شود و کارشناسان بر این باورند که همکاری و روابط نزدیک روسیه و کرملین با چین آنقدرها هم که تصور می‌شود بی‌پرده نیست. اگر این امر به واقعیت تبدیل شود، محدودیت‌هایی در این مسیر حضور خواهد داشت.
جدا از اختلالاتی که در خلال جنگ در اوکراین ایجاد شده، باید پذیرفت که علم روسیه ظرفیت بالایی برای درگیر شدن با همکاری‌های پیشرفته با چین دارد و تمام مقیاس‌ها شباهت بالایی با سیستم علمی آمریکا یا حتی چند سیستم علمی در غرب اروپا دارد. درحالی‌که به نظر می‌رسد دولت چین از سیاست‌های کرملین در جنگ فاصله می‌گیرد، باید بررسی کرد که این کشور چگونه در همکاری‌های علمی خود با روسیه نقش خود را ایفا می‌کند. حتی با انزوای آموزش عالی روسیه نسبت به دنیا و غرب و توقف بسیاری از ابعاد علمی و پژوهشی این کشور، آسیب وارده به ظرفیت‌های ملی روسیه قابل‌توجه بوده است.
دانشیار آموزش تطبیقی و بین‌الملل در دانشگاه آکسفورد و کارشناس آموزش عالی و پژوهش بر این باور است که طی سال‌ها همکاری روسیه با کشورها و دانشگاه‌های غربی، روابط فردی قدرتمندی بین دانشگاهیان این کشورها برقرار شده که حتی به‌رغم تحریم‌ها علیه روسیه و قطع همکاری غرب با این کشور، ممکن است این روابط پابرجا بماند مگر اینکه روسیه به خواست خود به این روابط پایان دهد. اما در این میان، بحران‌های ایجادشده اثر مخربی بر برقراری روابط جدید میان دانشگاهیان روسی و غربی خواهد داشت.
این در حالی است که محققان روسی‌تبار با مشکلات عظیمی برای حضور در کنفرانس‌ها و انتشار ژورنال‌های علمی مواجه هستند. محقق ارشد مرکز مطالعات آموزش عالی در دانشگاه کالیفرنیا، برکلی و معاون سابق دانشگاه HSE در مسکو عنوان کرده است که انزوای روسیه بیش از همه، حوزه‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات (STEM) را بسته به تحریم‌های غرب تحت‌تاثیر قرار داده است. برخی تحریم‌ها قادرند به‌طور کامل تحرک‌های فرامرزی، واردات فناوری و تجهیزات به‌منظور پیشبرد پژوهش‌ها و رویدادهای بین‌المللی دانشگاهی در روسیه را کاملا متوقف کنند. البته این شواهد وجود دارد که جایگاه بین‌المللی روسیه هم از نظر انتشارات مشترک و هم از نظر ابتکارات دولتی روندی نزولی داشته است. به‌رغم پیشرفت طرح‌هایی مانند طرح ۵-۱۰۰ روسیه تقویت عملکرد سازمانی از طریق پیوندهای فرامرزی، ابتکارات اخیر بیشتر با نگاه به داخل بوده‌اند و جنبه فرامرزی کمتر در آنها دیده می‌شود.
علاوه‌بر گمانه‌زنی‌هایی که حکایت از نافرجام بودن روابط بین روسیه و چین دارند، برخی دیگر از گمانه‌زنی‌ها نشان می‌دهد که این روابط در زمینه‌های پژوهشی بین دو کشور می‌تواند سرانجام قدرتمند و ادامه‌داری در پی داشته باشد و نسبت به همکاری روسیه با غرب، از نظر سیاسی امن‌تر و مطمئن‌تر باشد.
البته همکاری‌های پژوهشی روسیه و چین تنها به بعد از آغاز جنگ روسیه و اوکراین محدود نمی‌شود بلکه این همکاری از قدمت بیشتری برخوردار است اما تعداد همکاری‌های مشترک بیشتر شده، به‌طوری‌که مجموع مقالات منتشرشده مشترک آنها بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ بیش از چهار برابر افزایش یافته است که نرخ رشد آن نسبت به دیگر کشورهای بزرگ دنیا بالاتر بوده؛ این موضوع نشان از موفقیت این همکاری دارد. درست است که موسسات روسی پیش از این هم روابط قدرتمندی با همتایان چینی خود داشته‌اند اما این احتمال قوی هم وجود دارد که این روابط به رشد خود ادامه دهند اما نه آن‌گونه که روسیه علاقه به رشد این همکاری‌ها دارد.
چینی‌ها طرح‌های استراتژیکی برای همکاری خود با روسیه در نظر دارند و این طرح‌ها برای تقویت روسیه به‌عنوان شریکی قدرتمند نبوده است اما مساله اینجاست که هنوز خط‌مشی مشخصی ترسیم نشده که حوزه‌های پژوهشی می‌توانند شاهد شکاف کامل میان غرب و همکاری‌های مشترک روسیه و چین باشند. با این حال به نظر می‌رسد این همکاری‌ها در بخش‌هایی مانند فناوری‌های حساس وجود ندارد و این دو کشور در این قبیل حوزه‌ها ترجیح می‌دهند استقلال خود را داشته باشند.
افزایش سهم چینی‌ها از همکاری پژوهشی با روسیه
در نموداری که شرکت فناورانه Digital Science منتشر کرده، سهم شرکای علمی و پژوهشی روسیه به وضوح مشخص شده است. در این نمودار، آمریکا، آلمان، چین، انگلیس، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، لهستان، سوئیس، هلند و ژاپن به‌عنوان اصلی‌ترین شرکای پژوهشی روسیه عنوان شده‌اند که سهم آنها را از انتشار مقالات مشترک با روسیه از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۲ نشان داده است. براین اساس، سهم آمریکا، آلمان، انگلیس، ایتالیا، فرانسه، سوئیس و هلند با کاهش چشمگیری نسبت به سال‌های گذشته مواجه شده و تنها معدود کشورهایی چون اسپانیا و لهستان هستند که سهم آنها از سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ به بعد اندکی افزایش داشته است. در این بین، چین بیشترین سهم را بین کشورهای دیگر در پژوهش‌های روسیه داشته است.