سرویس جهان مشرق – رهبر انقلاب ۱۹ دی ۱۴۰۱ در دیدار با مردم قم، به نکته‌ی بدیهی اما مهمی درباره‌ی اغتشاشات اخیر در کشور اشاره کردند. ایشان تأکید کردند که گردانندگان و شرکت‌کنندگان در این اغتشاشات نه‌تنها به دنبال اعتراض یا حل نقاط ضعف کشور نبودند، بلکه سودای از بین بردن نقاط قوت کشور را در سر داشتند[۱]. یکی از نکاتی که رهبری به عنوان نقطه‌ی قوت کشور از آن یاد کردند، پیشرفت‌های علمی طی سال‌های گذشته بود. اما رابطه‌ی اغتشاشات اخیر با تلاش‌های دشمنان برای توقف رشد علمی کشور چیست؟
جالب است بدانید، نشریه‌ی علمی انگلیسی «نِیچِر»، یکی از سرشناس‌ترین و پرارجاع‌ترین مجلات علمی جهان، بیش از ۱۷ سال قبل، در شماره‌ی ۱۸ می ۲۰۰۵ خود (مصادف با ۲۸ اردیبهشت ۱۳۸۴) طی یک یادداشت سردبیری تحت عنوان «راهپیمایی طولانی ایران[۲]» که پس از سفر «آلیسون آبوت» (خبرنگار ارشد این نشریه در اروپا) به ایران نوشته شده، پاسخ این سؤال را داده است. [عبارت «راهپیمایی طولانی[۳]»، اشاره به عقب‌نشینی بیش از ۹۰۰۰ کیلومتری ارتش سرخ حزب کمونیست چین تحت رهبری «مائو تسه‌تونگ» کمونیست انقلابی و بنیانگذار جمهوری خلق چین دارد که مقدمه‌ی تأسیس این کشور و بعدها اصلاحات فرهنگی گسترده، موسوم به انقلاب فرهنگی، شد.] نیچر صراحتاً می‌نویسد: تعالی علمی می‌تواند در ایران [پس از دوران درخشان باستان] مجدداً ظهور کند؛ مگر این‌که شورش سیاسی اتفاق بیفتد یا تحریم‌های بیش‌تر علیه این کشور وضع شود. لازم به یادآوری است که این گزارش، تنها چهار سال پیش از اغتشاشات سال ۱۳۸۸ نوشته شده و جالب این‌جاست که به نقش تحریم‌های آمریکا در جلوگیری از پیشرفت علمی ایران نیز اشاره دارد. آن‌چه در ادامه می‌خوانید، ترجمه‌ی مقاله‌ی سال ۲۰۰۵ نشریه‌ی نیچر است.
یکی از اهداف اغتشاشات اخیر در ایران، تعطیلی هرچند موقت نهادها و مؤسسات علمی کشور، و بلکه طولانی‌تر کردن این وقفه در پیشرفت علمی کشور با زدن جرقه‌ی یک بحران ادامه‌دار و آشوب داخلی بود. (+)
در همین‌باره بخوانید:
›› «مرکز اعتدال» : اتاق عملیات اغتشاشات اخیر در عربستان
›› دفاع از اغتشاش و تهدید به حمله نظامی؛ ایران در سند راهبرد امنیت ملی دولت بایدن
›› ایرانی‌های بد - ایرانی‌های خوب؛ حمایت آمریکا از اغتشاشگران ایرانی
داستان افرادی که به‌رغم شرایط نامساعد، موفق می‌شوند، همیشه دلگرم‌کننده است؛ و داستان این شماره‌ی مجله‌ی نیچر [۱۸ می ۲۰۰۵]، درباره‌ی گروهی از دانشمندان حوزه‌ی علوم اعصاب در ایران[۴] نیز از این قاعده مستثنی نیست. چنین موفقیت‌هایی در تاریخ معاصر ایران کم‌یاب بوده‌اند. با این وجود، طی چند سال گذشته، این کشور بودجه‌ی دولتی بیش‌تری را در زمینه‌ی علم سرمایه‌گذاری کرده و زمینه را برای ظهور تدریجی فضایی فراهم نموده که در آن تحقیقات با کیفیت بالا امکان شکوفا شدن را دارد.
کارگران در یک کارخانه‌ی تبدیل اورانیوم در حاشیه‌ی شهر اصفهان مشغول کار هستند. ایران به دلیل تحریم‌های بین‌المللی وادار به خودکفایی در بسیاری از علوم و صنایع پیشرفته شده است. اکنون همان کشورهای تحریم‌کننده، نسبت به پیشرفت‌های علمی جمهوری اسلامی اعتراض دارند و در این مسیر سنگ‌اندازی می‌کنند. (+)
در این دوره، محدودیت‌های اجتماعی و سیاسی در زندگی ایرانی‌ها به‌وضوح کاهش یافته‌اند. روسری‌ها در خیابان‌های تهران گاهی اوقات آن‌قدر عقب رفته‌اند که برای جلوگیری از افتادن کاملشان به چسب نر و ماده نیاز است. [چسب نر و ماده، همان نوارهای دوقلوی پارچه‌ای هستند که یکی از آن‌ها حلقه‌های ریز و دیگری قلاب‌های ریز دارد و با روی هم گذاشتن، به هم می‌چسبند.] علم نیز از این محدودیت‌زدایی‌ها بهره برده است. آیت‌الله علی خامنه‌ای، روحانی عالی‌رتبه‌ای که عملاً اداره‌ی کشور را به عهده دارد، نیز از علم سخن می‌گوید و از کشورش می‌خواهد که «در همه‌ی زمینه‌های علمی اعتمادبه‌نفس» به دست بیاورند[۵]. این فراخوان در جامعه‌ی دانشگاهی کوچکی طنین‌انداز می‌شود [و گوش شنوا پیدا می‌کند] که کاملاً از میراث غنی و باستانی ایران در حوزه‌ی دستاوردهای علمی آگاه هستند.
علاوه بر این، دولت ایران، به رهبری رئیس‌جمهور منتخب، محمد خاتمی، بودجه‌ی علمی کشور را افزایش داده است. همچنین اصلاحاتی را انجام داده است که امسال پس از یک مبارزه‌ی سخت تصویب شدند و به دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی استقلال بیش‌تری می‌دهند. ماه فوریه، حقوق دانشگاهیان به‌شدت افزایش یافت: به این ترتیب، بسیاری از آن‌ها برای اولین بار پس از انقلاب اسلامی سال ۱۹۷۹، می‌توانند بدون داشتن شغل دوم، هزینه‌های زندگی خود را تأمین کنند.
شماری از پرکارترین آزمایشگاه‌های ایران، مانند «مؤسسه‌ی مطالعات فیزیک نظری و ریاضیات» [که اکنون «پژوهشگاه دانش‌های بنیادی» نامیده می‌شود] در تهران و «مؤسسه‌ی مطالعات پیشرفته‌ی علوم پایه» [یا «دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه»] در زنجان، از فرصتی که این بسته‌ی اصلاحات فراهم کرده، برای بازسازماندهی خود استفاده کرده‌اند. مؤسسه‌ی مطالعات فیزیک نظری و ریاضیات می‌گوید ساختار جدید خود را بر اساس ساختار «انجمن ماکس پلانک» در آلمان طرحی کرده که در آن، مدیران تحقیقات در هر کدام از آزمایشگاه‌ها کنترل کامل بر بودجه و دستورکار تحقیقاتی آزمایشگاه خود دارند.
در همین‌باره بخوانید:
›› چرا رهبر انقلاب بر توسعه «هوش مصنوعی» در کشور تأکید کردند؟
›› هشدار مجله آمریکایی درباره انقلاب نظامی ایران در رباتیک و هوش مصنوعی
›› ایران در آستانه دستیابی به فناوری نظامی هوش مصنوعی و «یورش فوجی»
علاوه بر همه‌ی این‌ها میزان انتشار مقالات دانشمندان ایرانی در مجلات بین‌المللی طی یک دهه‌ی گذشته [منتهی به سال ۲۰۰۵] چهار برابر شده است. میانگین ضریب تأثیر مقالات ایرانی نیز، اگرچه هنوز نسبتاً پایین است، اما نسبت به قبل افزایش پیدا کرده است. این در حالی است که بسیاری از این پیشرفت‌ها را می‌توان صرفاً به تعداد معدودی از محققان نسبت داد. به عنوان نمونه، تعداد مقالات به ازای هر یک از محققان در مؤسسه‌ی مطالعات پیشرفته‌ی علوم پایه، تقریباً دو برابرِ نزدیک‌ترین رقیبش، یعنی دانشگاه صنعتی شریف در تهران است. اصلاحات مذکور به دنبال گسترش پایه‌های تعالی علمی [و تعمیم بازدهی بالا به سایر نهادها و مؤسسات علمی] در ایران است.
در عین حال، با توجه به انزوای کنونی دانشمندان ایرانی در میان همتایانشان در خارج از این کشور، ممکن است انجام چنین کاری دشوار باشد. تحریم‌های اقتصادی آمریکا سفر آن‌ها به نشست‌هایی را که در آمریکا برگزار می‌شود، دشوار می‌کند. و از آن‌جایی که اکثر تجهیزات علمی شامل قطعات تولید آمریکاست که تحت تحریم قرار دارند، ایرانی‌ها صرفاً می‌توانند این تجهیزات را از طریق دلال‌هایی تهیه کنند که مقصد نهایی آن‌ها را مخفی می‌کنند، اما قیمت‌شان را نیز افزایش می‌دهند؛ در حالی که دریافت‌کنندگان تجهیزات از ضمانت کیفیت یا تمهیدات تعمیر و نگهداری نیز محروم می‌شوند. دانشمندان در ایران تعریف می‌کنند که چگونه حتی تا دو سال نیز منتظر تحویل یک سفارش مانده‌اند و نهایتاً محموله‌ای که دریافت کرده‌اند حاوی مدل مدنظرشان نبوده است.
شماری از شرکت‌های بزرگ چینی تا کنون به بهانه‌ی ارتباط با ایران و نقض تحریم‌های آمریکا توسط واشینگتن مجازات‌های سنگینی شده‌اند. بهانه‌ی بسیاری از این مجازات‌ها، انتقال تجهیزات، قطعات، یا فناوری‌هایی به ایران بوده که منشأ آمریکا دارند. (+)
در همین‌باره بخوانید:
›› کدام شرکت‌های بزرگ چینی به خاطر رابطه با ایران نقره‌داغ شدند؟
›› تفاوت ماهیتی سند همکاری تهران-پکن با برجام از دید اندیشکده آمریکایی
متأسفانه، با توجه به تنش‌های کنونی بر سر برنامه‌ی هسته‌ای ایران، تحریم‌ها بعید است در کوتاه‌مدت برداشته شوند. اتفاقاً وضعیت ممکن است به‌سرعت رو به وخامت بگذارد. حمایت داخلی از توسعه‌ی علمی و تبادل آزادانه‌ی نظریه در ایران نیز به هیچ عنوان تضمین‌شده نیست. رئیس‌جمهور پس از انتخابات ۱۷ ژوئن تغییر خواهد کرد. یکی از نامزدهای ریاست‌جمهوری «مصطفی معین»، ایمونولوژیست و وزیر علوم سابق ایران، است که سال ۲۰۰۳ در اعتراض به مخالفت پارلمان با لایحه‌ی اصلاحات دانشگاهی از دولت استعفا داد. ادامه‌ی مسیر اصلاحاتی که خاتمی ترسیم کرده مستلزم پیروزی معین در انتخابات است. با این حال، به همان اندازه نیز احتمال دارد انتخابات، رئیس‌جمهوری را به قدرت برساند که کم‌تر به اصلاحات یا آزادی علمی علاقه‌مند است.
دانشمندان ایرانی‌ای که توانسته‌اند گروه‌های تحقیقاتی قوی را گرد هم جمله کنند، با دقت از سیاست دوری کرده‌اند. با این حال، این افراد به طرز قابل‌ستایشی مصمم هستند تا زیرساخت تحقیقاتی‌ای در کشورشان ایجاد کنند که دوامش از دوران شغلی خودشان بیش‌تر باشد. دانشمندان در همه‌جا باید از هر فرصتی که به دست می‌آورند برای کمک به این تلاش‌های مردمی استفاده کنند.
تیتر مجله‌ی آمریکایی «تایم» در ماه سپتامبر سال ۲۰۱۸: «فوق‌لیسانس، ۱۶ سال سابقه، و دو شغل اضافی دارم، و پلاسمای خونم را می‌فروشم تا قبض‌هایم را بپردازم؛ من یک معلم در آمریکا هستم.» (+)
در همین‌باره بخوانید:
›› روایت تکان‌دهنده مجله تایم: معلمان آمریکایی که برای ادامه زندگی «خون» و «لباس» خود را می‌فروشند