سرویس سیاست مشرق- نزدیک به هفت سال قبل حسن روحانی رئیس‌جمهور وقت برای شرکت در اجلاس سران آسیا و آفریقا رهسپار اندونزی می‌شود اما به خلاف پروتکل‌های موجود به‌جای استفاده از هواپیمای اختصاصی دولت این بار سوار یک هواپیمای ایرباس متعلق به خطوط هواپیمایی آسمان شده تا به یکی از مهم‌ترین کشورهای اسلامی در جنوب شرق سفر کند.

فردای سفر روحانی به اندونزی یکی از روزنامه‌های اصلاح‌طلب با اشاره به سفر رئیس‌جمهور میانه‌رو به اندونزی نوشت که استفاده روحانی از یک هواپیمای برجامی برای اهل سیاست اشاره‌های مشخصی دارد! در این یادداشت آمده بود که روحانی برجام را علامت دولت خود قرار داده است و آفریقا و آسیا بدون آمریکا وبال گردن ایران است.

آن روزها حسن روحانی گمان می‌کرد که تا زمانی که ارتباط با آمریکایی‌ها یا همان کدخدای سیاست حل نشود، ارتباط با سایر کشورهای دور یا نزدیک بی‌فایده است. مرکز مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری به دولت برجامی توصیه کرده بود که ارتباط با غرب مانند اکسیژن برای نفس کشیدن دولت ضروری بوده و اگر رابطه با غرب برقرار نباشد رابطه با شرق ماند یک سم مهلک عمل خواهد کرد، این سیاست عجیب با خروج ترامپ از برجام چون در یک‌شب دود شده و به هوا می‌رود.

عکس/ هواپیمای برجامی علامت مهم به آمریکایی‌ها در سفر روحانی به اندونزی

اندونزی یک کشور استراتژیک یا یک جاذبه توریستی؟

اندونزی برای اصلاح‌طلبان فقط علامت ارتباط با آمریکایی‌ها نبود؛ آن‌ها به این کشور مسلمان و درحال‌توسعه بیش از آنکه نگاه اقتصادی و سیاسی داشته باشند به چشم یک مقصد توریستی با سواحل آرام و پرجاذبه نگاه می‌کردند. حسن کامران نماینده وقت مجلس پس از سفر روحانی به جاکارتا در نطق پیش از دستور از ریخت‌وپاش‌های بی‌حساب کتاب همراهان روحانی انتقاد کرده و گفته بود که ۲۹ نفر خدم‌وحشم همراه رئیس‌جمهوری به اندونزی سفرکرده‌اند که نقش توریست را داشته‌اند.

این نماینده مجلس گفته بود دو پزشک تعداد زیادی عکاس در کاروان رئیس‌جمهور حضورداشته درحالی‌که هیچ تاجری روحانی را در این سفر مهم فرا آسیایی همراهی نکرده بود، کامران در کنایه به روحانی گفته بود که همراهان روحانی در این سفر توریستی به هم نان قرض داده‌اند. [۱]

البته این اولین بار نبود که اندونزی برای لیبرال‌های ایرانی یک مقصد گردشگری محسوب می‌شد، دو سال قبل از سفر روحانی به جاکارتا ماجرای سفر عارف معاون رئیس‌جمهور وقت همراه با خانواده‌اش به این کشور سروصدای زیادی به پا کرده و حتی این ماجرا به مناظره تلویزیونی روحانی نیز کشیده شد.

در اوج تبلیغات نامزدهای ریاست جمهوری در سال ۹۲ حسن روحانی که عارف را رقیب خود می‌دانست، برای حذف او از میدان دست به افشاگری علیه معاون خاتمی زده و با انتقاد از سفرهای پرهزینه و بی‌فایده برخی مسئولان به کشورهای خارجی گفت که عدالت یعنی یک مسئول یک هواپیمایی برمی‌دارد فقط زن و بچه‌های خود و خبرنگاران را همراه خود به سفری نبرد بلکه کارآفرینان را در آن سفر به همراه داشته باشد؛ باید از ترکیه یاد بگیریم که وقتی مقامی از این کشور به‌جایی سفر می‌کند ۱۰۰ تا ۲۰۰ کارآفرین را همراه خود می‌برند...

بعدها مشخص شد که منظور روحانی محمدرضا عارف بوده است، سال ۱۳۸۴ روزنامه جمهوری اسلامی که در دوره اصلاحات منتقد خاتمی شده بود در یک افشاگری نوشته بود که یکی از کارکنان سفارت ایران در جاکارتا با ارسال نامه‌ای از ولخرجی‌های عارف در سفر به اندونزی خبر داده است، این روزنامه نوشته بود که از عارف ۶۰ نفر را با خود به سفر آورده بود علیرغم اینکه فقط ۳ نفر از آنان از جنبش عدم تعهد دعوت رسمی داشتند، در این نامه با اشاره به حضور همسر عارف با چهار همراه، استفاده از بنزهای آخرین‌مدل استیجاری، سکونت در هتل‌های گران‌قیمت، خریدهای کلان و بی بندو باری بعضی از اعضا این هیئت اشاره شده بود[۲]

عکس/ سفرهای پرزرق و برق و گرفتن عکس‌های نمایشی محصول دولت برجامی

سفر رئیسی به جاکارتا، ترمیم یک رابطه شکست خورده

پس از هفت سال غیبت ایران در مهم‌ترین مرکز اقتصادی آسیا این بار رئیس تصمیم گرفته است که روابط پرحاشیه و کم‌رمق میان ایران و آسه‌آن را ترمیم کند. حسین امیر عبداللهیان در خصوص سفر رئیس‌جمهور به اندونزی در یک توییت کوتاه نوشته است: اندونزی علاوه بر جایگاه مهمی‌که درجهان اسلام دارد، بازیگری فعال در سازمان آسه‌آن است. همکاری با سازمان‌های منطقه‌ای در چارچوب دیپلماسی چندجانبه دولت سیزدهم تعریف می‌شود، ارتقا روابط ایران و اندونزی سرشار از منافع برای دو ملت است.

البته فعالیت دیپلماسی –رسانه وزیر خارجه تنها به یک توییت ختم نشده و امیر عبداللهیان طی یادداشتی اختصاصی در رسانه اندونزیایی جاکارتا پست، سفر سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهوری ایران به اندونزی را آغازگر فصل جدیدی از روابط دوجانبه توصیف کرده است.

وزیر خارجه درباره اهداف سفر رئیس‌جمهور به اندونزی نوشته است:

جمهوری اسلامی ایران در چارچوب سیاست خارجی متوازن، هوشمند و پویا، اهمیت ویژه‌ای را برای توسعه روابط با اندونزی قائل است. خوشبختانه این عزم در دو طرف وجود دارد و مقامات جمهوری اسلامی ایران و جمهوری اندونزی مصمم به ایجاد زیرساخت‌ها و امکانات موردنیاز برای توسعه روابط در زمینه‌های مختلف هستند. برقراری مذاکرات میان دو کشور طیف گسترده‌ای از موضوعات دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی را در برمی‌گیرد. ایران و اندونزی به دنبال تعمیق همکاری‌ها در زمینه‌های مختلف ازجمله سیاسی، اقتصادی، تجاری، انرژی، علمی و فناوری، فرهنگی، پارلمانی و امنیتی هستند. به رغم روابط دوجانبه عالی، همکاری‌های سازنده و حمایت‌های متقابل در مجامع بین‌المللی، باید اذعان داشت که حجم روابط تجاری دو کشور با توجه به ظرفیت‌های موجود کمتر از حد انتظار است.

به نظر می‌رسد مهم‌ترین هدف سفر رئیس‌جمهور به این کشور مسلمان در جنوب شرق آسیا علاوه بر احیای مسائل سیاسی، ایجاد یک کانال ارتباطی اقتصادی با یکی از مراکز قدرتمند اقتصاد جهانی یعنی حوزه آسه‌آن است. امضای توافقنامه «تجارت ترجیحی» میان دو کشور نشانه‌ای روشن بر این سفر درخشان است.

توافقنامه‌ای که بر اساس آن، قرار است مبادله کالا و خدمات بین دو کشور بدون انتقال پول و به‌صورت تهاتری انجام شود تا زمینه رشد و توسعه روابط اقتصادی و تجاری میان ایران و اندونزی که دارای یکی از سریع‌ترین رشدهای اقتصادی طی سالیان اخیر بوده و پیش‌بینی رشد اقتصادی ۵ درصد در سال ۲۰۲۳ برای آن می‌شود فراهم شود.

در حال حاضر صادرات سالانه ایران به اندونزی (سال ۱۴۰۱) به عدد ۸۴۷ میلیون دلار رسیده است که این رقم تا ۵ برابر در سال استعداد رشد دارد، واردات سالانه ۲۳۸ میلیارد دلاری اندونزی در سال ۲۰۲۲ نشان‌دهنده فرصتی بزرگ برای صنایع ایران است تا با حضور در این کشور آسیای شرقی، هم به بازاری جدید را در جنوب شرق آسیا ورود کنند و هم از تکنولوژی گروه جی بیست به سود خودِ بهره ببرد.

آمارهای کمرگی نشان می‌دهد که رقم واردات ایران از اندونزی نیز در حدود ۱۳۵ میلیون دلار در سال است که با توجه به توسعه اقتصادی این کشور مسلمان امکان تبادل اقتصادی دوطرفه دور از دسترس نیست. بیشترین اقلام وارداتی ایران از اندونزی محصولات صنعتی همچون موتورسیکلت، لوازم‌یدکی خودرو، محصولات شیمیایی مانند اسیدهای صنعتی و تولیدات طبیعی مانند فیبرهای چوبی و در نقطه مقابل نیز اندونزی از ایران محصولات صنعتی (ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی)، معدنی (انواع سنگ و تولیدات معدنی)، شیمیایی یا تولیدات کشاورزی (زعفران، خرما و خشکبار) خریداری می‌کند.

داده‌های واردات اندونزی نیز نشان می‌دهد این کشور در سال گذشته میلادی واردات بیش از ۲۳۷ میلیارد دلاری داشته که وسعت بازار این کشور برای محصولات تولید داخل خصوصاً محصولات باارزش افزوده بالا نظیر محصولات صنعتی است.

توافق‌نامه ترجیحی میان ایران و اندونزی به چه معناست؟

روز گذشته مقام‌های اقتصادی اندونزی در آستانه سفر رئیس‌جمهور به این کشور در توصیف این سفر از امضای توافقنامه «تجارت ترجیحی» میان ایران و اندونزی خبر دادند. این توافق محصول هفت دور مذاکره مستمر میان دو طرف است به گفته وزارت بازرگانی اندونزی، این سند توافقنامه تجارت ترجیحی ایران و اندونزی (II-PTA) نام خواهد گرفت و امضای آن به معنی پایان موفق مذاکرات است[۳].

توافقنامه‌ای که بر اساس آن، قرار است مبادله کالا و خدمات بین دو کشور بدون انتقال پول و به‌صورت تهاتری انجام شود. جانی مارتا، مدیر مذاکرات دوجانبه وزارت بازرگانی اندونزی در این خصوص گفته است: با گفت‌وگوهای فشرده و همکاری خوب، مسائل باقی‌مانده با موفقیت حل شدند. هر دو طرف انعطاف دوجانبه و تعهدی قوی به مباحثات فوری و کامل درمورد چند ماده موجود در توافقنامه نشان دادند که در دیدار قبلی، توافق در موردشان ممکن نبود.

همچنین وی در رابطه بااهمیت سطح روابط با ایران و ارزش این توافقنامه برای اندونزی خاطرنشان کرد: ایران جزء شرکای بازرگانی غیر سنتی ماست و ظرفیت بسیاری برای اندونزی دارد. امید ما این است که با این توافقنامه تجارت ترجیحی، فرصت‌های صادراتی برای محصولات اصلی و بالقوه اندونزی افزایش یابد و این محصولات بتوانند به بازاری وسیع‌تر برسند؛ به‌ویژه در خاورمیانه و ایران.

به اعتقاد کارشناسان اقتصادی امضای توافقنامه تجارت ترجیحی میان ایران و اندونزی علاوه بر آنکه زمینه صعود ارقام تجارت میان دو کشور را فراهم می‌کند می‌تواند به فعال‌سازی ظرفیت‌های صادراتی به کشورهای جنوب شرق آسیا و بازارهای جدید نیز ختم شود.

یک بازی جذاب استراتژیک با آمریکایی‌ها در تنگهٔ مالاکا

حضور رئیس‌جمهور ایران در اندونزی علاوه بر مزیت‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی یک اثر مهم استراتژیک در حوزه امنیتی نیز دارد، این ماجرا نشان می‌دهد که انتخاب جاکارتا برای سفر رئیس‌جمهور اتفاقی و تنها روی چند آمار اقتصادی نیست، اندونزی پاشنه آشیل آمریکا در جنوب شرق آسیا محسوب شده و حضور ایران در آن منطقه یک سطح جدید از رفتار حرفه‌ای در جانمایی نظم نوین جهانی است.

اندونزی و ایالات‌متحده آمریکا در سال ۱۹۴۹ روابط دیپلماتیک خود را آغاز کردند. به گواه آمار آمریکا منافع اقتصادی، تجاری و امنیتی قابل‌توجهی در اندونزی دارد. این منطقه به دلیل موقعیت استراتژیک خود که چندین تنگهٔ حیاتی بین‌المللی دریایی، همچون تنگهٔ مالاکا دارد، همواره به‌عنوان پایگاه اصلی امنیتی منطقه مطرح می‌شود. ازاین‌روست که آمریکا می‌کوشد به طرق مختلف، در این کشور مهم نفوذ داشته باشد.

از طرف دیگر، اندونزی همواره سعی می‌کند در موضوعات مبارزه با تروریسم با آمریکا همکاری کند. سال ۲۰۰۱ اندونزی با پذیرش دکترین بوشِ پسر تحت عنوان «دموکراسی، پادزهری برای تروریسم» روابطش با واشنگتن را به بالاترین سطح رساند، این روند در دوران اوباما هم ادامه یافت؛ به‌طوری‌که هر دو کشور توافق‌نامه‌های دوجانبه‌ای را در سطوح مختلف به امضا رساندند. مهم‌ترین آن‌ها هم توافق‌نامهٔ جامع همکاری یا COA بود که دو طرف دربارهٔ افزایش مشارکت در زمینه‌های امنیتی، اقتصادی، آموزشی و تغییرات آب‌وهوا در سطح فراملی توافق کردند[۴]

اما در دوران ترامپ، علاوه بر کاهش یافتن سطح محبوبیت آمریکا در افکار عمومی اندونزی، به سبب خروج ترامپ از پیمان‌های منطقه‌ای، روابط دو کشور هم تنزل پیدا کرد؛ اما با روی‌کارآمدن دولت بایدن بار دیگر استراتژی احیای روابط با مدل اوبامایی دوباره مطرح‌شده است. هدف بایدن از احیای روابط با اندونزی را باید در پروژه مهار چین جستجو کرد.

اما اندونزی به دلیل جمعیت مسلمان بسیار محتاطانه با آمریکایی‌ها برخورد کرده و روی معادلات خود کشورهای اسلامی را لحاظ می‌کند، از سویی اندونزی خاطرات خوشی از دوران استعمار ندارد، ازاین‌رو حضور ایران در اندونزی می‌تواند معادلات ثبات آمریکایی‌ها را بر هم زده و تهران را به‌عنوان یک بازیگر فرا منطقه‌ای به جنوب شرق آسیا برساند.

جالب‌توجه آنکه اندونزی یکی از کشورهایی بود که دولت دونالد ترامپ تلاش کرد تا آن را وارد پیمان ابراهیم کند اما مذاکرات در این خصوص تا پایان دوره ریاست جمهوری او به نتیجه نرسید. تظاهرات گسترده چند ماه پیش مردم این کشور در اعتراض به حضور تیم رژیم صهیونیستی در مسابقات جام جهانی فوتبال زیر ۲۰ سال نشان داد که اندونزی می‌تواند پایگاه یک بازی جذاب استراتژیک با آمریکایی‌ها باشد.

کشوری که قرار بود روزی علامت ارتباط با آمریکایی‌ها در دولت روحانی باشد، حالا با سفر رئیسی به آن کشور خود را آماده برداشتن یک گام بزرگ در ارتقاء روابط با جمهوری اسلامی ایران کرده است، این بازی درخشان محصول سیاست توجه به همسایگان است.