به گزارش مشرق، رهبر انقلاب در دیدار خود با اساتید دانشگاه‌ها با تأکید بر ضرورت عدم توقف حرکت علمی کشور، رشد حرکت علمی را باعث بی‌اثر شدن تحریم‌ها دانستند و فرموند: «با نگاه علمى به مسائل کشور، و توجه به علم، و پیوند دادن علم و صنعت و کشاورزى ... تحریم‌ها بى‌اثر خواهد شد. و ما در این زمینه‌ها میدان کار برایمان باز است و می‌توانیم کار کنیم؛ شرکت‌هاى دانش‌بنیان یکى از اساسى‌ترین کارها در مقوله‌ى همین اقتصاد مقاومتى است که مطرح شده و درباره‌ى آن بحث شده است و مورد تأیید و تصدیق همه‌ى اطراف مسائل کشور قرار گرفته است.»
اما تولیدات دانش‌بنیان چگونه می‌توانند ما را در برابر تهدیدات و حملات اقتصادی ایمن کنند و چه ضرورتی برای این تولیدات در کشور وجود دارد؟ یادداشت زیر به ۵ ضرورت تحقق اقتصاد دانش‌بنیان در کشور می‌‌پردازد.
یکی از عواملی که در تئوری‌های۱ رشد درونزا۲ اهمیت بسزایی دارد، «پیشرفت تکنولوژی» می‌باشد. این امر توسط اقتصاددانان مختلفی مانند کرسمن، هلپمن(۱۹۹۱) آگیون و هوییت(۱۹۹۲) در قالب مدل‌هایی بیان گردید و شواهد و تحقیقات عملی زیادی این امر را تأیید می‌نماید.
پیشرفت تکنولوژی از آن حیث که «تحقیقات» را در کشور افزایش می‌دهد، می‌تواند بازدهی عوامل دیگر مانند «کار» و «سرمایه» را افزایش داده، باعث افزایش بهره‌وری نیروی کار و تعمیق سرمایه گشته و رشد مداوم در کشور را تضمین کند. قابل ذکر است که «پیشرفت فنی» مورد بحث در اقتصاد، پیشرفت‌های تکنولوژیکی است که در فرایند تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین توسعه‌ی تولیدات دانش‌بنیان که بتواند به توسعه‌ی تحقیقات در کشور منجر شود تأثیر زیادی بر تحقق رشد اقتصادی مداوم در کشور دارد.
طبق تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه۳، اقتصاد دانش‌بنیان اقتصادی است که بر اساس «تولید و توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات» شکل گرفته و سطح بالایی از سرمایه‌گذاری در آن به «ابداع» و «نوآوری» اختصاص می‌یابد و فناوری‌های کسب‌شده با شدت بالایی مصرف می‌شوند و نیروی کار از تحصیلات عالی برخوردار است. (گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، ۲۰۰۵) (آمیندا، ۲۰۰۵)
یکی از مهم‌ترین محورهایی که در سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی به آن توجه خاصی شده است، پیشتازی اقتصاد دانش‌بنیان می‌باشد. در همین راستا رهبر معظم انقلاب ارتقای جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان و دستیابی به رتبه‌ی اول اقتصاد دانش‌بنیان در منطقه را به‌عنوان یکی از اهداف اقتصاد مقاومتی دانستند. یکی از اموری که می‌تواند کمک نماید تا کشور به میزان تولید دانش‌بنیان دست پیدا نماید، درک ضرورت تولید دانش‌بنیان در جامعه می‌باشد. در این یادداشت سعی خواهد شد تا با ارائه‌ی آمار و اطلاعات و همچنین شرایط اقتصادی به ضرورت اقتصاد دانش‌بنیان اشاره گردد. این موارد عبارتند از:
۱. تولیدات بالای محصولات دانش‌بنیان در دنیا و سهم اندک تولید در ایران
توسعه‌ی بخش خدمات قابل رقابت و همخوانی بالاخص خدمات دانش‌بنیان، پایه و کلید اساسی اقتصاد مدرن به شمار می‌آید. در سال ۲۰۱۲ حدود ۶۴ درصد از فعالیت‌های اقتصادی دنیا به بخش خدمات اختصاص داشت و این رقم در برخی کشورهای پیشرفته نزدیک ۸۰ درصد می‌باشد. آمارها نشان می‌دهد که تولیدات دانش‌بنیان در کشورهای سازمان همکاری اقتصادی و توسعه که کشورهای قدرتمند اقتصادی در آن عضو هستند به سرعت در حال افزایش می‌باشد و صادرات و تولیدات محصولات با فناوری بالا در این کشورها در این سال‌ها به‌شدت افزایش پیدا نموده است. به این منظور آمار مربوط به تولید دانش‌بنیان در سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۰ در زیر ارائه می گردد:
نمودار: مقایسه‌ی صادرات محصولات با تکنولوژی بالا در کشورهای منتخب میان سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۰ (میلیارد دلار)
منبع: OECD, ۲۰۱۰
اما همان‌طور که در جداول زیر مشاهده می‌شود سهم ایران از صادرات کالاهای با فناوری بالا نسبت به کشورهای مشابه بسیار پایین‌تر است.
منبع: ۲۰۱۲ ,گزارش بانک جهانی
همچنین آمار مقایسه‌ای میان تولیدات دانش‌بنیان در سال ۲۰۰۰ و ۲۰۱۰ حاکی از آن است که علی‌رغم رشد برخی از کشورها، ایران در این مدت نتوانسته آن‌چنان که در برخی حوزه‌های دیگر پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشته، در تولیدات دانش‌بنیان نیز به آن میزان پیشرفت نماید.
منبع: ۲۰۱۰ و ۲۰۱۲ ,گزارش بانک جهانی
با عنایت به آمار ارائه شده می‌توان نتیجه گرفت که کشور ایران نتوانسته از ظرفیت تولیدات دانش‌بنیان به خوبی در اقتصاد خویش استفاده نماید و بر خلاف اقتصاد کشورهای مدرن، اقتصاد دانش‌بنیان نقش بسزایی در توسعه‌ی کشورمان ایفا نمی‌کند. بنابراین درصورتی‌که قرار باشد اقتصاد کشورمان دانش‌بنیان شود، بایستی تغییراتی در ساختار اقتصادی کشور پدید آید.
۲. ارزش افزوده بالای محصولات دانش‌بنیان
بنا بر سیاست‌های ابلاغی رهبر معظم انقلاب یکی از اهداف مهم اقتصاد مقاومتی نیل به اهداف سند چشم‌انداز ۲۰ ساله و متناسب با آن نرخ رشد اقتصادی هشت درصدی می‌باشد. یکی از ویژگی‌ها و پتانسیل‌های تولیدات دانش‌بنیان، ارزش افزوده‌ی بالا و فراوان این محصولات می‌باشد. همچنین به‌دلیل مبتنی بودن این محصولات بر اساس خلاقیت، امکان تولید نسل جدید این محصولات با قابلیت‌های بالاتر و ارزش افزوده‌ی بیشتر و مداوم را فراهم می‌آورد. از این‌رو سرمایه‌گذاری بر روی این محصولات، رشد مداوم را برای کشور به ارمغان می‌آورد.
۳. زیرساخت‌های مناسب و فراوان در کشور
یکی از اموری که می‌تواند تولید دانش‌بنیان را در کشور تسهیل نماید و باعث شود این محصولات با قیمت پایین‌تری تولید شود، زیرساخت‌ها و شرایط نهادی موجود در کشور است. طبق تئوری تجارت بین‌الملل، هر کشور در صورتی می‌تواند کالایی را ارزان‌‌تر تولید نماید که تولید آن کالا بیشتر به نهاده‌هایی نیاز داشته باشد که آن نهاده‌ها در آن کشور از وفور نسبی بیشتری برخوردار باشند. تولیدات دانش‌بنیان برخلاف تولیدات سنتی، بر «ابتکار» و «خلاقیت» استوار است و به همین دلیل فراوانی نیروی انسانی تحصیلکرده و متخصص نقش مهمی در پدید آمدن مزیت رقابتی ایفا می‌کند. اگرچه ممکن است ایران در برخی شرایط نهادی ضعف داشته باشد، اما از منظر شاخص‌های نیروی تحصیلکرده و آموزش در جایگاه مناسبی قرار دارد. در این قسمت به‌منظور درک نقاط قوت و ضعف کشورمان به اختصار به مقایسه میان زیر ساخت «سرمایه‌ی انسانی و تحقیقات» و «شرایط نهادی» کشورمان با کشورهای پیشرو پرداخته می‌شود. در جدول و نمودار زیر آمار مقایسه‌ای میان زیرساخت‌ها و شرایط ایران و کشورهای منتخب ارائه شده است.
۴. جمعیت و تراکم بالای جمعیت شهرنشین
با عنایت به این‌که شرایط و زیرساخت‌های مناسب مانند «نیروی کار تحصیلکرده»، «خدمات اینترنتی» و «نزدیکی به بازار مصرف» در شهرها بیشتر از دیگر مناطق مهیا است، بنابراین شهرها محل مناسب‌تری برای تولیدات دانش‌بنیان به‌شمار می‌روند. آمارها نشان می‌دهد جمعیت شهرنشین ایران در سال ۱۳۵۵ حدود ۴۷ درصد بوده است؛ ولی این رقم در سال۱۳۹۰، به ۷۱/۴ درصد رسیده است. این به این معنی است که در این سال‌ها جمعیت شهری کشور ۱.۵ برابر شده است. این مسأله اقتضا می‌کند ظرفیت تولیدی کشور متناسب با تراکم جمعیتی تغییر پیدا نماید. این در حالی است که تولیدات سنتی توانایی پاسخگویی به نیازهای افراد شهرنشین را ندارد و متناسب با ظرفیت نیست. از این رو تغییر نهادهای تولید و حرکت به سمت تولیدات دانش‌بنیان امری ضروری و حیاتی است.
۵. جایگاه اقتصاد دانش‌بنیان در استقلال کشور
پنجمین دلیل برای ضرورت اقتصاد دانش‌بنیان در اقتصاد کشور، دشواری و زمان‌بر بودن تولید این محصولات در داخل است. معمولاً ساخت محصولات دانش‌بنیان نیازمند صرف هزینه و زمان بالایی است و همین امر باعث ایجاد انحصار در این محصولات می‌گردد. بنابراین چنین ویژگی باعث شده تا در صورت قطع صادرات این محصولات به ایران از سوی دشمنان خارجی، امکان تولید آن در کوتاه‌مدت برای ما وجود نداشته باشد. این مسأله می‌تواند در تولید کشور نقصان‌های زیادی پدید آورد. به همین دلیل برنامه‌ریزی به‌منظور فراهم‌آوری زیرساخت‌های توسعه‌ی محصولات دانش‌بنیان به‌منظور حفظ استقلال ضرورتی انکارناپذیر است.
پی‌نوشت‌ها:
۱. منظور تئوری‌های رشدی است که رشد اقتصادی را به عامل برون‌زا و بیرونی مربوط نمی‌داند و آن را به عوامل داخلی مانند سرمایه‌ی انسانی و دانش فنی مرتبط می‌داند.
۲. Endogenous growth theory
۳. OECD
اما تولیدات دانش‌بنیان چگونه می‌توانند ما را در برابر تهدیدات و حملات اقتصادی ایمن کنند و چه ضرورتی برای این تولیدات در کشور وجود دارد؟ یادداشت زیر به ۵ ضرورت تحقق اقتصاد دانش‌بنیان در کشور می‌‌پردازد.
یکی از عواملی که در تئوری‌های۱ رشد درونزا۲ اهمیت بسزایی دارد، «پیشرفت تکنولوژی» می‌باشد. این امر توسط اقتصاددانان مختلفی مانند کرسمن، هلپمن(۱۹۹۱) آگیون و هوییت(۱۹۹۲) در قالب مدل‌هایی بیان گردید و شواهد و تحقیقات عملی زیادی این امر را تأیید می‌نماید.
پیشرفت تکنولوژی از آن حیث که «تحقیقات» را در کشور افزایش می‌دهد، می‌تواند بازدهی عوامل دیگر مانند «کار» و «سرمایه» را افزایش داده، باعث افزایش بهره‌وری نیروی کار و تعمیق سرمایه گشته و رشد مداوم در کشور را تضمین کند. قابل ذکر است که «پیشرفت فنی» مورد بحث در اقتصاد، پیشرفت‌های تکنولوژیکی است که در فرایند تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین توسعه‌ی تولیدات دانش‌بنیان که بتواند به توسعه‌ی تحقیقات در کشور منجر شود تأثیر زیادی بر تحقق رشد اقتصادی مداوم در کشور دارد.
طبق تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه۳، اقتصاد دانش‌بنیان اقتصادی است که بر اساس «تولید و توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات» شکل گرفته و سطح بالایی از سرمایه‌گذاری در آن به «ابداع» و «نوآوری» اختصاص می‌یابد و فناوری‌های کسب‌شده با شدت بالایی مصرف می‌شوند و نیروی کار از تحصیلات عالی برخوردار است. (گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، ۲۰۰۵) (آمیندا، ۲۰۰۵)
یکی از مهم‌ترین محورهایی که در سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی به آن توجه خاصی شده است، پیشتازی اقتصاد دانش‌بنیان می‌باشد. در همین راستا رهبر معظم انقلاب ارتقای جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان و دستیابی به رتبه‌ی اول اقتصاد دانش‌بنیان در منطقه را به‌عنوان یکی از اهداف اقتصاد مقاومتی دانستند. یکی از اموری که می‌تواند کمک نماید تا کشور به میزان تولید دانش‌بنیان دست پیدا نماید، درک ضرورت تولید دانش‌بنیان در جامعه می‌باشد. در این یادداشت سعی خواهد شد تا با ارائه‌ی آمار و اطلاعات و همچنین شرایط اقتصادی به ضرورت اقتصاد دانش‌بنیان اشاره گردد. این موارد عبارتند از:
۱. تولیدات بالای محصولات دانش‌بنیان در دنیا و سهم اندک تولید در ایران
توسعه‌ی بخش خدمات قابل رقابت و همخوانی بالاخص خدمات دانش‌بنیان، پایه و کلید اساسی اقتصاد مدرن به شمار می‌آید. در سال ۲۰۱۲ حدود ۶۴ درصد از فعالیت‌های اقتصادی دنیا به بخش خدمات اختصاص داشت و این رقم در برخی کشورهای پیشرفته نزدیک ۸۰ درصد می‌باشد. آمارها نشان می‌دهد که تولیدات دانش‌بنیان در کشورهای سازمان همکاری اقتصادی و توسعه که کشورهای قدرتمند اقتصادی در آن عضو هستند به سرعت در حال افزایش می‌باشد و صادرات و تولیدات محصولات با فناوری بالا در این کشورها در این سال‌ها به‌شدت افزایش پیدا نموده است. به این منظور آمار مربوط به تولید دانش‌بنیان در سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۰ در زیر ارائه می گردد:
نمودار: مقایسه‌ی صادرات محصولات با تکنولوژی بالا در کشورهای منتخب میان سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۰ (میلیارد دلار)
منبع: OECD, ۲۰۱۰
اما همان‌طور که در جداول زیر مشاهده می‌شود سهم ایران از صادرات کالاهای با فناوری بالا نسبت به کشورهای مشابه بسیار پایین‌تر است.
منبع: ۲۰۱۲ ,گزارش بانک جهانی
منبع: ۲۰۱۰ و ۲۰۱۲ ,گزارش بانک جهانی
۲. ارزش افزوده بالای محصولات دانش‌بنیان
بنا بر سیاست‌های ابلاغی رهبر معظم انقلاب یکی از اهداف مهم اقتصاد مقاومتی نیل به اهداف سند چشم‌انداز ۲۰ ساله و متناسب با آن نرخ رشد اقتصادی هشت درصدی می‌باشد. یکی از ویژگی‌ها و پتانسیل‌های تولیدات دانش‌بنیان، ارزش افزوده‌ی بالا و فراوان این محصولات می‌باشد. همچنین به‌دلیل مبتنی بودن این محصولات بر اساس خلاقیت، امکان تولید نسل جدید این محصولات با قابلیت‌های بالاتر و ارزش افزوده‌ی بیشتر و مداوم را فراهم می‌آورد. از این‌رو سرمایه‌گذاری بر روی این محصولات، رشد مداوم را برای کشور به ارمغان می‌آورد.
۳. زیرساخت‌های مناسب و فراوان در کشور
یکی از اموری که می‌تواند تولید دانش‌بنیان را در کشور تسهیل نماید و باعث شود این محصولات با قیمت پایین‌تری تولید شود، زیرساخت‌ها و شرایط نهادی موجود در کشور است. طبق تئوری تجارت بین‌الملل، هر کشور در صورتی می‌تواند کالایی را ارزان‌‌تر تولید نماید که تولید آن کالا بیشتر به نهاده‌هایی نیاز داشته باشد که آن نهاده‌ها در آن کشور از وفور نسبی بیشتری برخوردار باشند. تولیدات دانش‌بنیان برخلاف تولیدات سنتی، بر «ابتکار» و «خلاقیت» استوار است و به همین دلیل فراوانی نیروی انسانی تحصیلکرده و متخصص نقش مهمی در پدید آمدن مزیت رقابتی ایفا می‌کند. اگرچه ممکن است ایران در برخی شرایط نهادی ضعف داشته باشد، اما از منظر شاخص‌های نیروی تحصیلکرده و آموزش در جایگاه مناسبی قرار دارد. در این قسمت به‌منظور درک نقاط قوت و ضعف کشورمان به اختصار به مقایسه میان زیر ساخت «سرمایه‌ی انسانی و تحقیقات» و «شرایط نهادی» کشورمان با کشورهای پیشرو پرداخته می‌شود. در جدول و نمودار زیر آمار مقایسه‌ای میان زیرساخت‌ها و شرایط ایران و کشورهای منتخب ارائه شده است.
مرجع: Global Innovation Index, ۲۰۱۲
۴. جمعیت و تراکم بالای جمعیت شهرنشین
با عنایت به این‌که شرایط و زیرساخت‌های مناسب مانند «نیروی کار تحصیلکرده»، «خدمات اینترنتی» و «نزدیکی به بازار مصرف» در شهرها بیشتر از دیگر مناطق مهیا است، بنابراین شهرها محل مناسب‌تری برای تولیدات دانش‌بنیان به‌شمار می‌روند. آمارها نشان می‌دهد جمعیت شهرنشین ایران در سال ۱۳۵۵ حدود ۴۷ درصد بوده است؛ ولی این رقم در سال۱۳۹۰، به ۷۱/۴ درصد رسیده است. این به این معنی است که در این سال‌ها جمعیت شهری کشور ۱.۵ برابر شده است. این مسأله اقتضا می‌کند ظرفیت تولیدی کشور متناسب با تراکم جمعیتی تغییر پیدا نماید. این در حالی است که تولیدات سنتی توانایی پاسخگویی به نیازهای افراد شهرنشین را ندارد و متناسب با ظرفیت نیست. از این رو تغییر نهادهای تولید و حرکت به سمت تولیدات دانش‌بنیان امری ضروری و حیاتی است.
۵. جایگاه اقتصاد دانش‌بنیان در استقلال کشور
پنجمین دلیل برای ضرورت اقتصاد دانش‌بنیان در اقتصاد کشور، دشواری و زمان‌بر بودن تولید این محصولات در داخل است. معمولاً ساخت محصولات دانش‌بنیان نیازمند صرف هزینه و زمان بالایی است و همین امر باعث ایجاد انحصار در این محصولات می‌گردد. بنابراین چنین ویژگی باعث شده تا در صورت قطع صادرات این محصولات به ایران از سوی دشمنان خارجی، امکان تولید آن در کوتاه‌مدت برای ما وجود نداشته باشد. این مسأله می‌تواند در تولید کشور نقصان‌های زیادی پدید آورد. به همین دلیل برنامه‌ریزی به‌منظور فراهم‌آوری زیرساخت‌های توسعه‌ی محصولات دانش‌بنیان به‌منظور حفظ استقلال ضرورتی انکارناپذیر است.
پی‌نوشت‌ها:
۱. منظور تئوری‌های رشدی است که رشد اقتصادی را به عامل برون‌زا و بیرونی مربوط نمی‌داند و آن را به عوامل داخلی مانند سرمایه‌ی انسانی و دانش فنی مرتبط می‌داند.
۲. Endogenous growth theory
۳. OECD