گروه تاریخ مشرق- متن حاضر تلاش می‌کند تا اهمیت هجرت را در پیروزی انقلاب اسلامی بررسی کند. آنچه در چارچوب نوشته‌ی حاضر مهم و به‌عنوان موضوع اصلی مطرح شده، نحوه‌ی استفاده‌ی امام خمینی از هجرت برای تحت فشار قرار دادن پهلوی‌ها و پیروزی انقلاب است.

1. هجرت به معنای تغییر موطن و مسکن برای رهایی از آلام و رنج­های جسمی و روحی، از دیرباز در تمدن­ها مرسوم و معمول بوده است. هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه، مهم­ترین هجرت تاریخ است. این عمل تمدنی را رقم زد که در ادامه، به یکی از مهم­ترین جریان­های فرهنگی-اجتماعی تاریخ بدل شد. «تبعید» به‌عنوان شکل دیگری از هجرت نیز قابل بررسی است. در واقع اگر هجرت از روی میل و اراده صورت می­پذیرد، تبعید از روی اجبار است. گو اینکه هجرت نیز از روی ناچاری صورت می­پذیرد. قرآن کریم نیز در چند آیه، در هنگامه­های سختی، مؤمنین را به هجرت توصیه می­کند.[1] اصل و قانون «هجرت» در همه‌ی اعصار و زمان‌ها و در تمام نهضت‌های رهایی‌بخش اسلامی تسری دارد و تحول و حرکت می‌آفریند؛ همچنان که «جهاد» به‌صورت یک قانون در همه‌ی عصرها و نسل‌ها سریان می‌یابد و تکلیفی است که بر دوش همه‌ی رهبران اسلامی و ملل مسلمان قرار داده شده است.[2]
 
2. انقلاب اسلامی به‌عنوان پدیداری که ریشه در سنن اسلامی و شیعی دارد نیز از این قاعده تبعیت کرده است. هجرت و به تعبیری تبعید انقلابیون، سهم مهمی در سرنوشت انقلاب اسلامی داشت. بی­تردید مهم‌ترین هجرت انقلاب، تبعید حضرت امام خمینی (ره) از کشور بود. ایشان قریب به پانزده سال به خارج از کشور تبعید شدند. ترکیه، عراق و فرانسه کشورهایی بودند که در آن ایام، پذیرای رهبر کبیر انقلاب اسلامی بودند. اگرچه تبعید از سوی رژیم پهلوی و برای تحدید فعالیت­های انقلابی امام اعمال شد، اما در ادامه، این رخداد به‌مثابه‌ی یک هجرت، همان هجرتی که ره­گشاست، امام خمینی را در پیشبرد اهدافش و عملی ساختن برنامه­های انقلاب، پیش برد.
 
 
3. داستان از آنجا ادامه پیدا کرد که در 21 مهرماه 1343، لایحه­ی کاپیتولاسیون توسط مجلس ملی رژیم پهلوی تصویب شد. متأثر از این رخداد، امام خمینی سخنرانی شدیداللحنی علیه این لایحه، در تاریخ 4 آبان، ایراد کردند. این امر به تبعید امام خمینی در 13 آباد به ترکیه منجر شد.
 
تبعید امام اعتراضات بسیاری را در پی داشت. بازارهای تهران، مشهد و نجف‌آباد اصفهان، در اعتراض به این اقدام رژیم، اعتصاب کردند[3] و دکان­ها تا مدتی بسته بود. در آذرماه 1343، کنگره‌ی بین‌المللی دانشجویان در اعتراض به تبعید امام، نامه­ای به سازمان ملل نوشتند. در ادامه­ی این اقدامات، رسانه­های خارجی نیز به موضوع تبعید امام پرداختند. به بیان دیگر، تبعید امام خمینی (ره) بازتاب گسترده­ای در مطبوعات و رسانه‌های جهانی داشت.[4] امام خمینی (ره)، که عزمش را جمع کرده بود، از هر فرصتی برای تبلیغ در راستای اهداف و برنامه­های فرهنگی-انقلابی­اش غفلت نمی­کرد. بنابراین در هنگام ورود به خاک کشور ترکیه، برای یادگیریِ زبان ترکی اقدام کرد.[5] تحرکات و اعتراضات مردم در بازارها، دانشجویان در مجامع بین‌المللی و فعالیت­های رسانه­ای، رژیم پهلوی را برآن داشت تا امام را به محل دیگری تبعید کند.
 
4. سه‌ شنبه 13 مهرماه 1344، امام خمینی به عراق تبعید و از ترکیه عازم عراق شد. همان‌طور که بیان شد، فشارهای بین‌المللی در این امر دخیل بود. شاه امام را به نجف فرستاد تا در فضای حوزه­ی علمیه‌ی نجف، احزاب و سازمان­های سیاسی و روشن‌فکران جوان عراق، امام را به حاشیه ببرند.[6] به بیان دیگر، رژیم با تبعید امام به عراق، گمان می­کرد با این کار، ایشان را در مقابل علمای آنجا قرار داده و در حوزه­ی علمیه‌ی نجف هضم خواهد کرد و در نهایت، باعث سرکوبی ایشان خواهد شد.[7]
 
اما هجرت به عراق رابطه­‌ی امام با دیگر علما و مسلمین و شیعیان را فعال کرد. امام در همان هفته­‌ی اول حضورشان در عراق، به دیدار علمای شیعه رفتند. در 15 خرداد 1346، در جریان جنگ شش‌روزه، ایشان اعلامیه­ای مبنی بر تحریم اسرائیل صادر کرد. امام خمینی به‌شدت بر مسئله­ی فلسطین تأکید داشتند. در بهمن‌ماه 1348، امام درس­های ولایت‌فقیه را در نجف آغاز کردند. در ادامه، انتشار کتاب «حکومت اسلامی» محصول همین دوره است. این کتاب به‌عنوان اساسنامه­ی سیاسی و اندیشه­ی سیاسی امام خمینی، حائز اهمیت است. امام خمینی در سال­های تبعید در نجف، علیه جشن­های 2500ساله­ی شاهنشاهی سخنرانی کردند. همچنین کنسرسیوم اقتصادی، که چوب حراجی بر منابع اقتصادی ایرانیان بود، مورد انتقاد شدید امام خمینی قرار گرفت. در ادامه، امام در مقابل تشکیل حزب رستاخیز، مواضع محکمی گرفت.
 
زیارت عتبات، مسلمین و شیعیان بسیاری را به عراق می­کشاند. وجود امام خمینی در آنجا باعث ارتباط ایشان با دیگر انقلابیون می‌شد. در همین سفرهای زیارتی بود که انقلابیون ایران، توفیق دیدار با امام را کسب می­کردند و از راهنمایی­ها و تذکرات ایشان در فعالیت­های انقلابی بهره می­بردند. با درگذشت آیت­الله حکیم در خردادماه 1349، بحث مرجعیت امام خمینی نیز مطرح شد. به بیان دیگر، رژیم در اهداف خود در تبعید امام به عراق و به انزوا کشاندن ایشان، شکست خورد. سرانجام در همین تبعیدگاه بود که امام آشکارا مردم را به براندازی رژیم و ایجاد حکومت اسلامی ترغیب نمود. به بیان دیگر، هجرت به عراق، مبارزه­ی امام خمینی با رژیم پهلوی را از جنبه­ی سلبی به بُعد ایجابی کشاند. سند جنبه­ی ایجابی مبارزات امام خمینی منشوری بود که در درس­های ولایت‌فقیه ایشان در نجف پی­ریزی شد و در قالب کتاب «حکومت اسلامی» منتشر شد.
 
با عادی شدن روابط ایران و عراق، پس از صدور بیانیه­ی صلح الجزایر و نیز توافق طرفین درباره­ی عدم حمایت از مخالفین سیاسی همدیگر، محدودیت­های خاصی برای فعالیت­های امام خمینی در عراق پدید آمد که ادامه­ی حضور ایشان در این کشور را ناممکن کرد. امام خمینی که با درخواست رژیم عراق مبنی بر عدم فعالیت سیاسی برضد رژیم پهلوی، موافقت نکرد، آمادگی خود را برای خروج از کشور عراق اعلام کرد.[8]
 
در سال 1357، وقتی که نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی به اوج خود رسیده بود، رژیم شاه پس از آنکه از سکوت امام ناامید شد، دست به فعالیت‌های سیاسی برای محدود کردن ایشان و یا اخراج ایشان از عراق زد. به همین جهت، رژیم عراق منزل ایشان را در نجف محاصره کرد و رفت‌وآمد‌ها کنترل و محدود گردید. انتشار خبر محاصره‌ی منزل امام موجب گردید که موجی از اطلاعیه‌ها از سوی علما و روحانیون و حتی مراجع وقت، نسبت به محکومیت این عمل، صادر گردد.
 
جامعه‌ی روحانیت مبارز تهران با صدور بیانیه‌ای، ضمن محکوم کردن حصر منزل امام، اعلام کرد که روز یک‌شنبه نهم مهرماه، مطابق با 28 شوال، در ایران تعطیل عمومی خواهد بود. آیت­الله سید عبدالله شیرازی از مشهد و آیت­الله صدوقی از یزد با صدور اطلاعیه­ای از تعطیلی عمومی حمایت کردند و مردم ایران پس از اطلاع از تعطیلی روز یک‌شنبه، خود را برای تظاهرات و راهپیمایی عظیم آماده می­کردند.
 
با فرارسیدن روز نهم مهرماه، تظاهرات و راهپیمایی گسترده­ای در اکثر شهرهای ایران برپا گردید. روزنامه‌ی «کیهان» در روزهای دوشنبه و سه‌شنبه، بنا به گزارش‌های دریافتی، وقایع روز نهم مهر را این‌گونه شرح داد: «تظاهرات و راهپیمایی، اجتماعات و سخنرانی‌هایی برپا شد. تظاهرات و راهپیمایی در کرمانشاه، همدان، زنجان، رضاییه (ارومیه) بانه، دزفول، مهاباد، شاه‌آباد غرب (اسلام‌آباد غرب) صبح یا عصر ترتیب یافت و در برخی نقاط، به دنبال دخالت نیروهای انتظامی، برخوردهایی روی داد که منجر به مجروح شدن و نیز دستگیری عده‌ای گردید. این تظاهرات در فردای آن روز (10 مهرماه) در شهرهای کاشان، کرمانشاه، سمنان، اقلید، ارسنجان، دزفول، آمل و همدان همچنان ادامه داشت.»
 
از آنجا که نه رژیم شاه و نه رژیم عراق واکنش‌های مردمی را نسبت به محاصره‌ی منزل امام پیش‌بینی نکرده بودند، پس از اعتراض‌های گسترده‌ی مردمی در سرتاسر ایران در روز 10 مهرماه 1357، رژیم عراق دست از محاصره‌ی منزل امام کشید و عدم حصر نیز در مطبوعات ایران انعکاس یافت.
خبرگزاری آسوشیتدپرس درباره‌ی تظاهرات مردم ایران و شکست حصر منزل امام در همان روز، چنین گزارش کرد: به دنبال حضور نیروهای مسلح در اطراف خانه‌ی آیت­الله خمینی، که با عکس‌العمل مردم روبه‌رو شد، بعد از تظاهرات آمیخته با خشونت و اعتراض، محاصره برطرف شد.[9]
 
7. امام که به‌هیچ‌وجه حاضر به ترک مبارزه نبودند، تصمیم به مهاجرت از عراق به سمت سوریه گرفتند، اما به علت تیرگی روابط عراق و سوریه، قرار شد که از طریق کویت عازم سوریه شوند. با آنکه جهت ورود به کویت، ویزا صادر شده بود، پس از رسیدن به مرز کویت، مقامات دولت کویت دستور جلوگیری از ورود ایشان به خاک کویت را صادر کردند.[10] لذا در ماه مهر 1357، امام راهیِ فرانسه شدند تا از آنجا مقصد سوریه را در پیش بگیرند؛ ولی با مشورت حاج احمدآقا در فرانسه ماندگار شدند. فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این کشور برای مبارزه و هدایت نهضت اسلامی بسیار مساعد و مهیا بود. حضور ایرانیان، به‌ویژه اعضای انجمن­های اسلامی دانشجویان ایرانی و آشنایی آن­ها با فضای کشورهای اروپایی و زبان­های خارجی، آزادی بیان و قلم و امکان گفت‌وگو و ارتباط با رسانه­های ارتباط‌جمعی و مطبوعات، که لحظه ‌به‌ لحظه دیدگاه­های امام خمینی را به جهانیان منتقل می­کردند، امکان ارتباط سهل و آسان با ایران، چه از لحاظ مخابراتی و چه از لحاظ سفر مبارزان ایرانی به فرانسه و دیدار و تبادل‌نظر و مشورت­های آنان با امام خمینی، افشای ماهیت حکومت پهلوی و تبیین ابعاد نارسایی­ها و استبداد حاکم بر ایران و مواردی از این قبیل، نمونه­هایی از زمینه­های مساعد برای تداوم و تشدید مبارزه علیه حکومت پهلوی در فرانسه بود.[11] به بیان دیگر، فضای باز سیاسی و رسانه­ای فرانسه، انقلابیون را به امام رساند و مصاحبه‌ها و دیدارهای امام همه‌­گیر شد. حضور در فرانسه، برای افشای جرائم شاه در سطح جهانی مناسب­تر بود.[12]
 
بنابراین با هجرت امام خمینی به فرانسه، عملاً چشم جهان به ایرانیان و رهبر آنان در نوفل­لوشاتو در فرانسه دوخته شد. سیل هجوم خبرنگاران به این دهکده­ی حومه­ی پاریس، باعث شد انقلابیون برای مدیریت وقت امام خمینی، برنامه­ی زمانی طراحی کنند. سیل تلگراف‌ها و نامه‌های شخصیت‌های سیاسی و مذهبی و جمعیت‌ها و دانشجویان و علمای داخل و خارج کشور برای ژیسکاردستن رئیس‌جمهور و مقامات فرانسوی سرازیر شد که مصرانه خواستار آزادی عمل رهبر انقلاب بودند. محبوبیت امام و فشار افکار عمومی، سبب شد تا مسئولین فرانسوی بدون آنکه رسماً موضع خود را اعلام کنند، در عمل از فشارهای خود کم نمایند.
حضرت امام در نوفل‌لوشاتو در حومه‌ی پاریس، به جز ساعات محدودی، تمام وقت کار می‌کردند.
 
8. با توجه به مطالب بیان‌شده، هجرت امام خمینی (ره) سهم مهمی در جهانی شدن انقلاب اسلامی و موفقیت آن داشته است. ارتباط انقلابیون با امام خمینی، تبلیغات رسانه­ای-جهانی برای انقلاب اسلامی، طرح‌ریزی مبانی این انقلاب (ولایت‌فقیه)، همه و همه در ایام هجرت امام خمینی (ره) به وقوع پیوست.(*)
 
پی‌نوشت‌ها:

[1]. نساء، 97 و توبه، 100.
.[2] http://www.khatteemam.ir/
[3]. حمید روحانی، نهضت امام خمینی، جلد دوم، ص 81.
[4]. همان، ص 331.
[5]. همان، ص 60.
[6]. همان، ص 182 تا 194.
[7]. غلامعلی پاشازاده، مبارزات امام خمینی به روایت اسناد (در دوران تبعید در نجف)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 26.
[8]. غلامعلی پاشازاده، همان، ص 17.
[9]. http://www.bashgah.net/
.[10] http://www.irdc.ir/
[11]. سجاد راعی­گلوجه، مبارزات امام خمینی (از هجرت به فرانسه تا بازگشت به ایران)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 93.
[12]. همان، ص 21.
 
*برهان