به گزارش مشرق، اندیشکده ویلسون در گزارشی به قلم مارک کاتز به بررسی شرایط کنونی روابط و همکاری‌های میان ایران و روسیه پرداخت و نوشت: همگام با وخیم‌تر شدن روابط روسیه با ایالات متحده و غرب از زمان آغاز بحران اوکراین در سال ۲۰۱۴، مسکو تلاش‌های خود برای گسترشِ روابط خود با ایران را افزایش داده است. البته ایران (به ویژه پس از انقلاب ۱۹۷۹) روابط دوستانه‌ای با ایالات متحده نداشته است؛ و بنابراین، داشتن مخالفت‌های مشترک نسبت به سیاست خارجی ایالات متحده، عاملی برای همکاری میان ایران و روسیه بوده است. در واقع، تهران و مسکو از دیرباز سیاست‌های مشترکی را در مورد بسیاری مسائل مربوط به سیاست خارجی دنبال کرده‌اند، که از جمله‌ی این سیاست‌های مشترک می‌توان به پشتیبانی مشترک آن‌ها از رژیم بشار اسد در سوریه اشاره نمود.
■ نگرانی مسکو از بهبود روابط میان ایران و آمریکا ■
البته حتی با وجود دشمنی مشترک این دو کشور با ایالات متحده، روابط میان مسکو و جمهوری اسلامی بارها پرتنش و ستیزه‌جویانه نیز بوده است. و اکنون که این چشم‌انداز واقعی وجود دارد که در صورت موفقیت‌آمیز بودن مذاکرات هسته‌ای با ایران، روابط میان ایالات متحده و ایران بهبود یابد، به نظر می‌رسد که مسکو نگران این مسئله شده باشد که این بهبود روابط [ایالات متحده و ایران] تأثیر منفی بر روابط میان مسکو و تهران داشته باشد.
و همین دورنمای [احتمالی] بهبود روابط ایران با غرب سبب شده است تا انگیزه‌ی رییس‌جمهور ولادیمیر پوتین برای بهبود بیشترِ روابط میان مسکو و تهران افزایش یابد. اما همان‌گونه که پیشرفت‌هایی در این زمینه از آغاز سال ۲۰۱۴ وجود داشته است، در بسیاری زمینه‌ها موانعی نیز بر سرِ راه بوده است:
■ موانع میان مسکو و تهران برای گسترش همکاری‌ها و بهبود روابط ■
- مسائل دفاعی
سرگی شویگو وزیر دفاع روسیه در ماه ژانویه ۲۰۱۵ از تهران بازدید کرد و یک توافق همکاری نظامی با ایران به امضا رساند. هرچند شرایط و مفاد این توافق‌نامه مبهم مانده است. به نظر می‌رسد که این توافق عمدتاً مربوط باشد به رد و بدل کردن آموزش‌های نظامی، همکاری‌های ضدتروریستی، و بازدید از ناوگان دریایی [دو کشور]. گزارش‌هایی نیز رسیده است که روسیه فروش سامانه‌های موشکی پدافند هوایی به ایران را از سر گرفته است، اما مفسران و تحلیل‌گران ایرانی بسیار مردد هستند که مسکو واقعاً چنین کاری را انجام دهد. در واقع، روسیه فروش تسلیحات به ایران را در این اواخر به نصف رسانده است: نخست، در نتیجه‌ی توافق "مخفیانه” سال ۱۹۹۵ گور-چرنومیردین میان ایالات متحده و روسیه، و نیز در نتیجه‌ی اقدام سال ۲۰۱۰ و زمانی که رییس‌جمهور دیمیتری مدودوف قراردادی که میان تهران و مسکو در زمینه‌ی خریداری سامانه‌های موشکی پدافند هوایی S-300 به امضا رسیده بود را لغو کرد. به علاوه، یک سری گزارش‌ها (مانند گزارشی که در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۵ در روزنامه‌ی مسکو تایمز به چاپ رسید) که در مورد این بود که توافقی "مخفیانه” میان روسیه و اسراییل شکل گرفته است که به موجب آن مسکو تعهد نموده است تا از فروش [موشک‌های] s-300 به ایران و سوریه خودداری نماید، تهران را در این رابطه [(گسترش همکاری با مسکو)] با تردید روبرو ساخته است.
■ بازرگانی نه‌چندان مطمئن و راضی‌کننده میان روسیه و ایران ■
- بازرگانی میان دو کشور
مسکو به دنبال توافقی پایاپای میان روسیه و ایران به ارزش یک و نیم میلیارد دلار در ماه بوده است که طبق آن ایران روزانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت به روسیه بفرستد و در عوض تجهیزات و کالاهای روسی دریافت کند. هرچند که همینک روسیه عمدتاً فلزات و کالاهای فلزی (و نیز برخی کالاهای چوبی، غلات، و مواد معدنی) به ایران صادر می‌کند، در حالی که ایران اغلب غذا و محصولات کشاورزی به روسیه می‌فروشد. تهران ترجیح می‌دهد تا نفت خام خود را به جای دریافت کالاهای روسی، در ازای دریافت دلار بفروشد، به‌ویژه این که ماشین‌آلات روسی کیفیتی پایین‌تر نسبت به ماشین‌آلاتِ ساخت غرب دارند.
تعرفه‌های روسی و دیگر عوامل آزاردهنده (مانند سلامت پایین غذاهای روسی که صنعت طیور ایالات متحده به خوبی از آن آگاه است) نیز مانع [افزایش] بازرگانی میان روسیه و ایران می‌گردد. مسکو و تهران همچنین در مورد کنار گذاشتن دلار آمریکا و به‌کارگیری از واحد پول ملّی خودِ دو کشور در انجام معاملات میان دو کشور گفتگو کرده‌اند. در حالی که ممکن است یک سود دوسویه و نوعی "احساس خرسندی” در این کار وجود داشته باشد؛ اما از سوی دیگر، ضعیف بودن واحد پول روسیه و ایران می‌تواند تنشی بی‌پایان بر سرِ نحوه‌ی انجام این معاملات پایاپای به وجود آورد.
■ دلخوری ایران از اتلاف وقت مسکو در ساخت رآکتور اتمی بوشهر ■
- انرژی اتمی
روسیه اخیراً پذیرفته تا دو رآکتور نیروی اتمی دیگر برای ایران بسازد، و حتی امیدوار است تا بتواند بیشتر از این هم بسازد. البته ایران از این که مسکو حدود ۲۰ سال برای کامل کردن یک رآکتور در بوشهر زمان تلف کرد، راضی و خرسند نیست. بنابراین، تأخیرهای مشابه و هزینه‌های اضافی [بر دوش ایران] در مورد این دو رآکتور دیگر، در جهت بهبود روابط روسیه و ایران عمل نخواهد کرد.
■ ایران به احتمال فراوان به عضو کامل سازمان همکاری شانگهای تبدیل خواهد شد ■
- سازمان همکاری شانگهای
این گزارش به طور گسترده‌ای پخش شده است که ایران آماده است تا از وضعیت ناظر به عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای (SCO) ارتقای مقام پیدا کند. و این کار قرار است در نشست پیشِ روی سران که در جولای ۲۰۱۵ خواهد بود، روی دهد. این سازمان – که فعلاً روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، و ازبکستان را دربر می‌گیرد – بدین منظور شکل گرفته است تا نه تنها بنا به ظاهر علیه جدایی‌طلبی و تجزیه‌طلبی، تندروی، و تروریسم مبارزه کند، بلکه به دنبال این است تا تأثیر و نفوذ غرب در منطقه را نیز محدود سازد. تهران از دیرباز به دنبال این بوده است تا به عضو کامل سازمان همکاری شانگهای تبدیل شود، اما تا پیش از این با واکنش منفی [این سازمان] روبرو گشته بود. گویا اعضای فعلی سازمان همکاری شانگهای اکنون که ایالات متحده و نیروهای ائتلاف در حال خروج از آن کشور می‌باشند، همکاری با ایران در مورد مسئله‌ی افغانستان را دارای اهمیت دانسته‌اند. هرچند که سازمان همکاری شانگهای یک توافق دفاعی حقیقی نیست. و بنابراین دیگر اعضای این سازمان وظیفه‌ای برای دفاع از ایران در هرگونه رویارویی که این کشور با کشورهای دیگر داشته باشد را نخواهند داشت. در واقع، این مسئله روشن نیست که ایران چگونه قادر خواهد بود تا اقدامی مؤثر در جهت مبارزه با طالبان و جنبش‌های جهادگرایانه انجام دهد. به ویژه با علمِ به این که این اقدامات و جنبش‌ها علیه کشورهای همسایه‌ی افغانستان شکل می‌گیرد و ایران حتی ممکن است تا به این گروه‌ها پناه داده و یا از آن‌ها پشتیبانی نماید.
■ دلخوری تهران از رأی مثبت مسکو به تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل ■
- مذاکرات هسته‌ای
مسکو بارها ادعا کرده است که روسیه در این جهت اقدام کرده است تا تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران بر سرِ مسئله‌ی هسته‌ای را به تأخیر اندازد و حتی سبک گرداند. هرچند که تهران از این مسئله دلخور است که روسیه اصلاً چرا به تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران رأی مثبت داده است، وقتی که می‌توانست در عوض آن را وتو کند. مفسران و تحلیل‌گران ایرانی همچنین از این مسئله شکایت دارند که روسیه نقشی منفعل در مذاکرات گروه ۱ + ۵ ایفا کرده است. اگرچه منافع مسکو در رابطه با این مسئله به نظر کاملاً متضاد [با جریان فعلی مذاکرات] می‌آید.
■ بهبود روابط ایران با غرب و آمریکا، به ضرر اقتصاد و سیاست خارجی روسیه ■
از یک سو، روسیه نمی‌خواهد تا ایران به سلاح هسته‌ای دست پیدا کند، و مسکو می‌داند که اگر توافق هسته‌ای پیشِ رو (همان‌گونه که پیش‌بینی می‌گردد) دارای این شرط باشد که روسیه سوخت مصرف‌شده از رآکتورهای هسته‌ای ایران را بازفراوری (پردازش مجدد) کند، این کار از نظر اقتصادی به نفع روسیه خواهد بود. اما از سوی دیگر، اگر برداشته شدن اختلافات در مورد مسئله‌ی هسته‌ای ایران در سطح گسترده‌تر منجر به بهبود روابط ایران با ایالات متحده و غرب گردد، در آن صورت پیوندهای اقتصادی تهران با غرب به سرعت گسترش خواهد یافت و تأثیر و نفوذ روسیه در ایران پایین خواهد آمد. و اگر بهبود روابط ایالات متحده و ایران منجر به افزایش همکاری این دو کشور در مورد مسائل منطقه‌ای (مانند سوریه) گردد، در آن صورت روسیه چاره‌ای نخواهد داشت جز آن که به هرچه که واشنگتن و تهران [در رابطه با مسائل منطقه] تصمیم‌گیری کنند، تن در دهد.
■ روسیه، خواستار تیره ماندن روابط ایران با غرب و آمریکا ■
و حتی پیشامد بدتری نیز امکان دارد، و آن این است که اگر حلِ مسئله‌ی هسته‌ای ایران منجر به پایان پذیرفتن تحریم‌های غرب برای خرید نفت و گاز ایران گردد، و یا منجر به برداشته شدن موانع موجود برای سرمایه‌گذاری در بخش مواد نفتی ایران شود، روسیه با مسئله‌ی افزایش رقابت با ایران در بازار نفت روبرو خواهد شد – چشم‌اندازی که به هیچ وجه دلخواهِ روسیه نیست، آن هم در زمانی که اروپا به طور فعال به دنبال راهی برای پایین آوردن وابستگی خود به گاز روسیه است.
مشکل پیشِ روی روسیه این است که در حالی که مسکو به هیچ وجه خواهانِ افزایش نفوذ غرب در ایران که به موجب حل شدن مسئله‌ی هسته‌ای ایران روی خواهد داد نیست، اختلافات فراوانی که میان تهران و مسکو وجود دارد، محدودکننده‌ی میزانِ همکاری‌های میان ایران و روسیه – حتی در صورت حل نشدن مسئله‌ی هسته‌ای ایران – خواهد بود.
منبع: اشراف
البته حتی با وجود دشمنی مشترک این دو کشور با ایالات متحده، روابط میان مسکو و جمهوری اسلامی بارها پرتنش و ستیزه‌جویانه نیز بوده است. و اکنون که این چشم‌انداز واقعی وجود دارد که در صورت موفقیت‌آمیز بودن مذاکرات هسته‌ای با ایران، روابط میان ایالات متحده و ایران بهبود یابد، به نظر می‌رسد که مسکو نگران این مسئله شده باشد که این بهبود روابط [ایالات متحده و ایران] تأثیر منفی بر روابط میان مسکو و تهران داشته باشد.
و همین دورنمای [احتمالی] بهبود روابط ایران با غرب سبب شده است تا انگیزه‌ی رییس‌جمهور ولادیمیر پوتین برای بهبود بیشترِ روابط میان مسکو و تهران افزایش یابد. اما همان‌گونه که پیشرفت‌هایی در این زمینه از آغاز سال ۲۰۱۴ وجود داشته است، در بسیاری زمینه‌ها موانعی نیز بر سرِ راه بوده است:
■ موانع میان مسکو و تهران برای گسترش همکاری‌ها و بهبود روابط ■
- مسائل دفاعی
سرگی شویگو وزیر دفاع روسیه در ماه ژانویه ۲۰۱۵ از تهران بازدید کرد و یک توافق همکاری نظامی با ایران به امضا رساند. هرچند شرایط و مفاد این توافق‌نامه مبهم مانده است. به نظر می‌رسد که این توافق عمدتاً مربوط باشد به رد و بدل کردن آموزش‌های نظامی، همکاری‌های ضدتروریستی، و بازدید از ناوگان دریایی [دو کشور]. گزارش‌هایی نیز رسیده است که روسیه فروش سامانه‌های موشکی پدافند هوایی به ایران را از سر گرفته است، اما مفسران و تحلیل‌گران ایرانی بسیار مردد هستند که مسکو واقعاً چنین کاری را انجام دهد. در واقع، روسیه فروش تسلیحات به ایران را در این اواخر به نصف رسانده است: نخست، در نتیجه‌ی توافق "مخفیانه” سال ۱۹۹۵ گور-چرنومیردین میان ایالات متحده و روسیه، و نیز در نتیجه‌ی اقدام سال ۲۰۱۰ و زمانی که رییس‌جمهور دیمیتری مدودوف قراردادی که میان تهران و مسکو در زمینه‌ی خریداری سامانه‌های موشکی پدافند هوایی S-300 به امضا رسیده بود را لغو کرد. به علاوه، یک سری گزارش‌ها (مانند گزارشی که در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۵ در روزنامه‌ی مسکو تایمز به چاپ رسید) که در مورد این بود که توافقی "مخفیانه” میان روسیه و اسراییل شکل گرفته است که به موجب آن مسکو تعهد نموده است تا از فروش [موشک‌های] s-300 به ایران و سوریه خودداری نماید، تهران را در این رابطه [(گسترش همکاری با مسکو)] با تردید روبرو ساخته است.
■ بازرگانی نه‌چندان مطمئن و راضی‌کننده میان روسیه و ایران ■
- بازرگانی میان دو کشور
مسکو به دنبال توافقی پایاپای میان روسیه و ایران به ارزش یک و نیم میلیارد دلار در ماه بوده است که طبق آن ایران روزانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت به روسیه بفرستد و در عوض تجهیزات و کالاهای روسی دریافت کند. هرچند که همینک روسیه عمدتاً فلزات و کالاهای فلزی (و نیز برخی کالاهای چوبی، غلات، و مواد معدنی) به ایران صادر می‌کند، در حالی که ایران اغلب غذا و محصولات کشاورزی به روسیه می‌فروشد. تهران ترجیح می‌دهد تا نفت خام خود را به جای دریافت کالاهای روسی، در ازای دریافت دلار بفروشد، به‌ویژه این که ماشین‌آلات روسی کیفیتی پایین‌تر نسبت به ماشین‌آلاتِ ساخت غرب دارند.
تعرفه‌های روسی و دیگر عوامل آزاردهنده (مانند سلامت پایین غذاهای روسی که صنعت طیور ایالات متحده به خوبی از آن آگاه است) نیز مانع [افزایش] بازرگانی میان روسیه و ایران می‌گردد. مسکو و تهران همچنین در مورد کنار گذاشتن دلار آمریکا و به‌کارگیری از واحد پول ملّی خودِ دو کشور در انجام معاملات میان دو کشور گفتگو کرده‌اند. در حالی که ممکن است یک سود دوسویه و نوعی "احساس خرسندی” در این کار وجود داشته باشد؛ اما از سوی دیگر، ضعیف بودن واحد پول روسیه و ایران می‌تواند تنشی بی‌پایان بر سرِ نحوه‌ی انجام این معاملات پایاپای به وجود آورد.
■ دلخوری ایران از اتلاف وقت مسکو در ساخت رآکتور اتمی بوشهر ■
- انرژی اتمی
روسیه اخیراً پذیرفته تا دو رآکتور نیروی اتمی دیگر برای ایران بسازد، و حتی امیدوار است تا بتواند بیشتر از این هم بسازد. البته ایران از این که مسکو حدود ۲۰ سال برای کامل کردن یک رآکتور در بوشهر زمان تلف کرد، راضی و خرسند نیست. بنابراین، تأخیرهای مشابه و هزینه‌های اضافی [بر دوش ایران] در مورد این دو رآکتور دیگر، در جهت بهبود روابط روسیه و ایران عمل نخواهد کرد.
■ ایران به احتمال فراوان به عضو کامل سازمان همکاری شانگهای تبدیل خواهد شد ■
- سازمان همکاری شانگهای
این گزارش به طور گسترده‌ای پخش شده است که ایران آماده است تا از وضعیت ناظر به عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای (SCO) ارتقای مقام پیدا کند. و این کار قرار است در نشست پیشِ روی سران که در جولای ۲۰۱۵ خواهد بود، روی دهد. این سازمان – که فعلاً روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، و ازبکستان را دربر می‌گیرد – بدین منظور شکل گرفته است تا نه تنها بنا به ظاهر علیه جدایی‌طلبی و تجزیه‌طلبی، تندروی، و تروریسم مبارزه کند، بلکه به دنبال این است تا تأثیر و نفوذ غرب در منطقه را نیز محدود سازد. تهران از دیرباز به دنبال این بوده است تا به عضو کامل سازمان همکاری شانگهای تبدیل شود، اما تا پیش از این با واکنش منفی [این سازمان] روبرو گشته بود. گویا اعضای فعلی سازمان همکاری شانگهای اکنون که ایالات متحده و نیروهای ائتلاف در حال خروج از آن کشور می‌باشند، همکاری با ایران در مورد مسئله‌ی افغانستان را دارای اهمیت دانسته‌اند. هرچند که سازمان همکاری شانگهای یک توافق دفاعی حقیقی نیست. و بنابراین دیگر اعضای این سازمان وظیفه‌ای برای دفاع از ایران در هرگونه رویارویی که این کشور با کشورهای دیگر داشته باشد را نخواهند داشت. در واقع، این مسئله روشن نیست که ایران چگونه قادر خواهد بود تا اقدامی مؤثر در جهت مبارزه با طالبان و جنبش‌های جهادگرایانه انجام دهد. به ویژه با علمِ به این که این اقدامات و جنبش‌ها علیه کشورهای همسایه‌ی افغانستان شکل می‌گیرد و ایران حتی ممکن است تا به این گروه‌ها پناه داده و یا از آن‌ها پشتیبانی نماید.
■ دلخوری تهران از رأی مثبت مسکو به تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل ■
- مذاکرات هسته‌ای
مسکو بارها ادعا کرده است که روسیه در این جهت اقدام کرده است تا تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران بر سرِ مسئله‌ی هسته‌ای را به تأخیر اندازد و حتی سبک گرداند. هرچند که تهران از این مسئله دلخور است که روسیه اصلاً چرا به تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران رأی مثبت داده است، وقتی که می‌توانست در عوض آن را وتو کند. مفسران و تحلیل‌گران ایرانی همچنین از این مسئله شکایت دارند که روسیه نقشی منفعل در مذاکرات گروه ۱ + ۵ ایفا کرده است. اگرچه منافع مسکو در رابطه با این مسئله به نظر کاملاً متضاد [با جریان فعلی مذاکرات] می‌آید.
■ بهبود روابط ایران با غرب و آمریکا، به ضرر اقتصاد و سیاست خارجی روسیه ■
از یک سو، روسیه نمی‌خواهد تا ایران به سلاح هسته‌ای دست پیدا کند، و مسکو می‌داند که اگر توافق هسته‌ای پیشِ رو (همان‌گونه که پیش‌بینی می‌گردد) دارای این شرط باشد که روسیه سوخت مصرف‌شده از رآکتورهای هسته‌ای ایران را بازفراوری (پردازش مجدد) کند، این کار از نظر اقتصادی به نفع روسیه خواهد بود. اما از سوی دیگر، اگر برداشته شدن اختلافات در مورد مسئله‌ی هسته‌ای ایران در سطح گسترده‌تر منجر به بهبود روابط ایران با ایالات متحده و غرب گردد، در آن صورت پیوندهای اقتصادی تهران با غرب به سرعت گسترش خواهد یافت و تأثیر و نفوذ روسیه در ایران پایین خواهد آمد. و اگر بهبود روابط ایالات متحده و ایران منجر به افزایش همکاری این دو کشور در مورد مسائل منطقه‌ای (مانند سوریه) گردد، در آن صورت روسیه چاره‌ای نخواهد داشت جز آن که به هرچه که واشنگتن و تهران [در رابطه با مسائل منطقه] تصمیم‌گیری کنند، تن در دهد.
■ روسیه، خواستار تیره ماندن روابط ایران با غرب و آمریکا ■
و حتی پیشامد بدتری نیز امکان دارد، و آن این است که اگر حلِ مسئله‌ی هسته‌ای ایران منجر به پایان پذیرفتن تحریم‌های غرب برای خرید نفت و گاز ایران گردد، و یا منجر به برداشته شدن موانع موجود برای سرمایه‌گذاری در بخش مواد نفتی ایران شود، روسیه با مسئله‌ی افزایش رقابت با ایران در بازار نفت روبرو خواهد شد – چشم‌اندازی که به هیچ وجه دلخواهِ روسیه نیست، آن هم در زمانی که اروپا به طور فعال به دنبال راهی برای پایین آوردن وابستگی خود به گاز روسیه است.
مشکل پیشِ روی روسیه این است که در حالی که مسکو به هیچ وجه خواهانِ افزایش نفوذ غرب در ایران که به موجب حل شدن مسئله‌ی هسته‌ای ایران روی خواهد داد نیست، اختلافات فراوانی که میان تهران و مسکو وجود دارد، محدودکننده‌ی میزانِ همکاری‌های میان ایران و روسیه – حتی در صورت حل نشدن مسئله‌ی هسته‌ای ایران – خواهد بود.
منبع: اشراف