به گزارش گروه تاریخ مشرق؛ وقتي رضا شاه پايش را از بندر عباس بر کشتي بندرا گذاشت رضاخان شد. بازگشت براي وي به 16 سال قبل واقعاً کشنده بود ولي کار از کار گذشته بود و وي بايستي خدا را شکر مي‌کرد که حداقل سلطنت در دست پسرش باقي بماند. وقتي وي از پنجره کوچک و محقر کشتي بندرا به بندر نگاه مي‌کرد تمام اتفاقات بيست سال قبل چون نمايشي از جلو چشمش به حرکت در آمد. وي به فکر چندين هزار دهاتي بود که به زور از رعايا و مالکين گرفته و به نام خود کرده بود. لقب افتخاري بزرگ مالک کره خاکي به راستي زيبنده وي بود. ولي حالا چه؟ وي به دست همان کساني که بزرگ مالکش کرده بودند، از ايران تبعيد مي‌شد. به شتاب املاک را به نام فرزندش کرد شايد از آن ميراث چيزي باقي بماند. رضاخان فکر مي‌کرد مقصد تبعيدگاهش بمبئي است، ولي انگليسی‌ها فکر ديگري در سر داشتند. کشتي بندرا جاي ديگري مي‌رفت. جزيرۀ دور افتاده‌اي در اقيانوس هند، جزيره موريس. وي و تعدادي از فرزندانش و نوکرهاي درباري به مدت هفت ماه در اين جزيره – که از لحاظ آب و هوايي برايش چندان دلپذير نبود– مسکن گزيد.
فعاليت‌هايي که طي اين چند ماه جهت انتقال به کانادا انجام داد سرانجام مقامات انگليسي را متقاعد کرد که وي را به آفريقاي جنوبي که مکان مناسب‌تري به نظر مي‌رسيد انتقال دهند. رضاخان چاره‌اي نداشت باز آفريقاي جنوبي بهتر از اين جزيره بد آب و هوا بود. اقامت کوتاه مدت در بندر دوربان و سپس ژوهانسبورگ آخرين ايستگاه زندگي وي بود. شهر زيباي ژوهانسبورگ و مظاهر تمدني آن در رضاخان وجد و سروري ايجاد نمي‌کرد. وي فردي عادي بود که پاي در اين شهر گذارده بود و کسي تا اشاره نمي‌کرد وي را نمي‌شناخت. آن قد بلند و هيکل فربه به پوست و استخواني تبديل شده بود چنانکه، قبل از سفر و آخرين روزهاي حياتش قابل قياس نبودند. نه اشتهايي داشت و نه روحيه‌اي. وي به زندگي تهران و ديکتاتوري و تحکّم و زور عادت داشت نه در شهري غريبه که حتي نزديکانش نيز به ناچاري وي را احترام مي‌کردند.
مسکن مهمترين معضل وي بود. وي که دهها جا و مکان و کاخ داشت مجبور شد در اين شهر تن به مستأجري در هر جايي دهد و خان مستأجر گردد. مکاني در شهر براي وي در نظر گرفته شد و قراردادي به مبلغ سي ليره در ماه براي آن نوشته شد. خانه‌اي با چند اتاق که براي روحيه وي سمي مهلک بود. وي در اين خانه از دنيا رفت. سالها بعد ( سي سال بعد) فرزندانش که ديگر به نان و نوايي رسيده بودند اين ملک را به ياد پدرشان خريدند و تبديل به موزه‌اي کردند، ولي ديگر چه فايده که آخرين آمالش در اين خانه مدفون شده بود. سند اجاره نامچه اين خانه پس از هشتاد و پنج سال خواندني است:
قرارداد اجاره‌اي بين ژرژ کاتو خيابان 92 ميفر جهانسبورگ از طرفي واعليحضرت پهلوي شاه سابق ايران از طرف ديگر منعقد مي‌گردد. براي اجاره خانۀ شماره 6 خيابان گلن هو که در زير شماره 1941 به ثبت رسيده است. هارلتن جهانسبورگ.
شرايط اجاره به شرح زير است:
1. مدت اجاره شش ماه تمام از تاريخ هيجدهم اوت 1942 مي‌باشد. مستأجر حق خواهد داشت که بعد از مدت اجاره براي شش ماه ديگر با شرايط مذکوره در اين قرار داد اجاره را تجديد نمايد و پس از آن نيز تخليه يا تقاضاي تخليه از طرف موجر منوط به اخطار يک ماه پيش از تخليه مي‌باشد.
2. ميزان مال الاجاره ماهيانه که معادل سي پوند مي‌باشد مرتباً بايد به نماينده مالک (ميفراستاندارد...ليميتد) خيابان مرکزي جهانسبورگ يا به شخص ديگري که کتباً اطلاع داده خواهد شد پرداخته شود.
3. موجر موظف است که زمين حياط را به نحوي که براي گلکاري حاضر و مهيا باشد آماده سازد و به علاوه قسمت نا تمام کف اطاق فوقاني را تکميل نموده و پياده رو و درب جلوي حياط را هم براي ورود اتومبيل حاضر سازد.
4. موجر متعهد مي‌شود که خانه را براي امضا[ي] قرارداد از هر جهت از قبيل الکتريک، آب و ساير تأسيسات مورد احتياج خانه تکميل نموده و بعد از تهيه آشپزخانه‌اي بر طبق نظر مستأجر خانه را تحويل نمايد و اگر در ظرف يک هفته بعد از امضا قرارداد نواقص بالا مرتفع نگرديد به هيج وجه مال الاجاره به موجر متعلق نخواهد گرفت.
5. موجر بايد خانه را به شرايط بالا تحويل نمايد و در مقابل مستأجر متعهد مي‌شود که خانه را به همان نحو که تحويل گرفته است تحويل نمايد منتهي به غير از خسارات جزئي که در حکم از استفاده از خانه محسوب مي‌شود اگر خساراتي متوجه خانه شود مستأجر از عهده بر خواهد آمد.
6. اگر خرابي يا خسارتي به خانه وارد آيد بدون اينکه ناشي از عمل فاميل يا مستخدمين مستأجر باشد تعمير و مرمت به عهده موجر خواهد بود.
7. مستأجر متعهد مي‌شود که بعد از اينکه خانه را مطابق ميل قبول تحويل نمود پس از انقضاء مدت به صورتي که تحويل داده شده تحويل دهد. بديهي است اگر خسارت جزئي به منظور استفاده از خانه توليد شده باشد قابل اهميت و اعتنا نخواهد بود.
8. مستأجر منحصراً مي‌تواند از خانه استفاده نمايد و حق انتقال تمام يا قسمتي از آن را نخواهد داشت.
9. مستأجر خانه را بايد تميز نگاه داشته رعايت بهداشت را بنمايند.
10. مستأجر حق هيچ گونه تغييري را در وضع و اساس [اثاث] نخواهد داشت مگر با موافقت و رضايت قبلي موجر.
11. مستأجر حق نخواهد داشت که تمام يا قسمتي از خانه را قبل از جلب رضايت موجر به ديگري به عنوان سکونت واگذار کند.
12. پرداخت حق استفاده از آب و الکتريسيته به عهده مستأجر و مالياتهاي ديگري که به خانه تعلق مي‌گيرد به عهده موجر است.
13. در تمام مدت اجاره يا تجديد آن موجر حق نخواهد داشت اعلاني به درب منزل براي خود يا اجاره خانه ملصق نمايد و موجر حق خواهد داشت از هر کس که بخواهد به اين عنوان به خانه وارد شود جلوگيري نمايد.
14. اگر در ضمن اجاره انقطاعي در توقف مستاجر در جهانسبورگ به عمل آيد اجاره به خودي خود فسخ مي‌شود و فقط مستأجر بيش از دو ماه مال الاجاره نخواهد پرداخت ولي اگر قبل از انقضاء دو ماه موجر بتواند خانه را اجاره بدهد مبلغي را که از مستاجر جديد اخذ نمايد مسترد خواهد نمود.
15. اگر موجر قصد فروش يا انتقال خانه را به نحو ديگر داشته باشد موظف است سه ماه قبل موضوع را به مستأجر کتباً اطلاع بدهد که اين اخطار هم نبايد قبل از 31 اکتبر به عمل آيد.
16. اگر مستأجر در ظرف يک هفته مال الاجاره را نپردازند و يا شرايط قرارداد را رعايت ننمايند موجر حق خواهد داشت قرارداد را فسخ نمايد و مال الااجاره را مطالبه نمايد. (بدون اخطار قبلي) و مستأجر هم حق اعتراضي نخواهد داشت.
17. هزينه مربوط به تهيه و اجراي اجاره و تمبر به تساوي طرفين خواهد بود.
*بهارستان
فعاليت‌هايي که طي اين چند ماه جهت انتقال به کانادا انجام داد سرانجام مقامات انگليسي را متقاعد کرد که وي را به آفريقاي جنوبي که مکان مناسب‌تري به نظر مي‌رسيد انتقال دهند. رضاخان چاره‌اي نداشت باز آفريقاي جنوبي بهتر از اين جزيره بد آب و هوا بود. اقامت کوتاه مدت در بندر دوربان و سپس ژوهانسبورگ آخرين ايستگاه زندگي وي بود. شهر زيباي ژوهانسبورگ و مظاهر تمدني آن در رضاخان وجد و سروري ايجاد نمي‌کرد. وي فردي عادي بود که پاي در اين شهر گذارده بود و کسي تا اشاره نمي‌کرد وي را نمي‌شناخت. آن قد بلند و هيکل فربه به پوست و استخواني تبديل شده بود چنانکه، قبل از سفر و آخرين روزهاي حياتش قابل قياس نبودند. نه اشتهايي داشت و نه روحيه‌اي. وي به زندگي تهران و ديکتاتوري و تحکّم و زور عادت داشت نه در شهري غريبه که حتي نزديکانش نيز به ناچاري وي را احترام مي‌کردند.
مسکن مهمترين معضل وي بود. وي که دهها جا و مکان و کاخ داشت مجبور شد در اين شهر تن به مستأجري در هر جايي دهد و خان مستأجر گردد. مکاني در شهر براي وي در نظر گرفته شد و قراردادي به مبلغ سي ليره در ماه براي آن نوشته شد. خانه‌اي با چند اتاق که براي روحيه وي سمي مهلک بود. وي در اين خانه از دنيا رفت. سالها بعد ( سي سال بعد) فرزندانش که ديگر به نان و نوايي رسيده بودند اين ملک را به ياد پدرشان خريدند و تبديل به موزه‌اي کردند، ولي ديگر چه فايده که آخرين آمالش در اين خانه مدفون شده بود. سند اجاره نامچه اين خانه پس از هشتاد و پنج سال خواندني است:
قرارداد اجاره‌اي بين ژرژ کاتو خيابان 92 ميفر جهانسبورگ از طرفي واعليحضرت پهلوي شاه سابق ايران از طرف ديگر منعقد مي‌گردد. براي اجاره خانۀ شماره 6 خيابان گلن هو که در زير شماره 1941 به ثبت رسيده است. هارلتن جهانسبورگ.
1. مدت اجاره شش ماه تمام از تاريخ هيجدهم اوت 1942 مي‌باشد. مستأجر حق خواهد داشت که بعد از مدت اجاره براي شش ماه ديگر با شرايط مذکوره در اين قرار داد اجاره را تجديد نمايد و پس از آن نيز تخليه يا تقاضاي تخليه از طرف موجر منوط به اخطار يک ماه پيش از تخليه مي‌باشد.
2. ميزان مال الاجاره ماهيانه که معادل سي پوند مي‌باشد مرتباً بايد به نماينده مالک (ميفراستاندارد...ليميتد) خيابان مرکزي جهانسبورگ يا به شخص ديگري که کتباً اطلاع داده خواهد شد پرداخته شود.
3. موجر موظف است که زمين حياط را به نحوي که براي گلکاري حاضر و مهيا باشد آماده سازد و به علاوه قسمت نا تمام کف اطاق فوقاني را تکميل نموده و پياده رو و درب جلوي حياط را هم براي ورود اتومبيل حاضر سازد.
4. موجر متعهد مي‌شود که خانه را براي امضا[ي] قرارداد از هر جهت از قبيل الکتريک، آب و ساير تأسيسات مورد احتياج خانه تکميل نموده و بعد از تهيه آشپزخانه‌اي بر طبق نظر مستأجر خانه را تحويل نمايد و اگر در ظرف يک هفته بعد از امضا قرارداد نواقص بالا مرتفع نگرديد به هيج وجه مال الاجاره به موجر متعلق نخواهد گرفت.
5. موجر بايد خانه را به شرايط بالا تحويل نمايد و در مقابل مستأجر متعهد مي‌شود که خانه را به همان نحو که تحويل گرفته است تحويل نمايد منتهي به غير از خسارات جزئي که در حکم از استفاده از خانه محسوب مي‌شود اگر خساراتي متوجه خانه شود مستأجر از عهده بر خواهد آمد.
6. اگر خرابي يا خسارتي به خانه وارد آيد بدون اينکه ناشي از عمل فاميل يا مستخدمين مستأجر باشد تعمير و مرمت به عهده موجر خواهد بود.
7. مستأجر متعهد مي‌شود که بعد از اينکه خانه را مطابق ميل قبول تحويل نمود پس از انقضاء مدت به صورتي که تحويل داده شده تحويل دهد. بديهي است اگر خسارت جزئي به منظور استفاده از خانه توليد شده باشد قابل اهميت و اعتنا نخواهد بود.
8. مستأجر منحصراً مي‌تواند از خانه استفاده نمايد و حق انتقال تمام يا قسمتي از آن را نخواهد داشت.
9. مستأجر خانه را بايد تميز نگاه داشته رعايت بهداشت را بنمايند.
10. مستأجر حق هيچ گونه تغييري را در وضع و اساس [اثاث] نخواهد داشت مگر با موافقت و رضايت قبلي موجر.
11. مستأجر حق نخواهد داشت که تمام يا قسمتي از خانه را قبل از جلب رضايت موجر به ديگري به عنوان سکونت واگذار کند.
12. پرداخت حق استفاده از آب و الکتريسيته به عهده مستأجر و مالياتهاي ديگري که به خانه تعلق مي‌گيرد به عهده موجر است.
13. در تمام مدت اجاره يا تجديد آن موجر حق نخواهد داشت اعلاني به درب منزل براي خود يا اجاره خانه ملصق نمايد و موجر حق خواهد داشت از هر کس که بخواهد به اين عنوان به خانه وارد شود جلوگيري نمايد.
14. اگر در ضمن اجاره انقطاعي در توقف مستاجر در جهانسبورگ به عمل آيد اجاره به خودي خود فسخ مي‌شود و فقط مستأجر بيش از دو ماه مال الاجاره نخواهد پرداخت ولي اگر قبل از انقضاء دو ماه موجر بتواند خانه را اجاره بدهد مبلغي را که از مستاجر جديد اخذ نمايد مسترد خواهد نمود.
15. اگر موجر قصد فروش يا انتقال خانه را به نحو ديگر داشته باشد موظف است سه ماه قبل موضوع را به مستأجر کتباً اطلاع بدهد که اين اخطار هم نبايد قبل از 31 اکتبر به عمل آيد.
16. اگر مستأجر در ظرف يک هفته مال الاجاره را نپردازند و يا شرايط قرارداد را رعايت ننمايند موجر حق خواهد داشت قرارداد را فسخ نمايد و مال الااجاره را مطالبه نمايد. (بدون اخطار قبلي) و مستأجر هم حق اعتراضي نخواهد داشت.
17. هزينه مربوط به تهيه و اجراي اجاره و تمبر به تساوي طرفين خواهد بود.
*بهارستان