به گزارش گروه تاریخ مشرق؛ روز ششم خرداد 1320 رشيدعالي گيلاني نخست وزير عراق همراه با شريف نايب السلطنه، امين زكي رئيس ستاد ارتش و حاج امين الحسيني شبانه از عراق گريخته و از مرز خسروي وارد ايران شدند.
با پایان یافتن جنگ جهانی اول و تجزیه امپراتوری عثمانی، عراق تحت سرپرستی و قیمومیت استعمار بریتانیا قرار گرفت. انگلیس نیز امیر فیصل پسر حسین حاکم مکه را به پادشاهی عراق برگزید. اما به تدریج احزاب سیاسی در عراق فعال شدند و تلاش‌هایی برای استقلال عراق صورت گرفت. از جمله، رشید عالی گیلانی، که از استقلال طلبان عراق بود، در جریان جنگ جهانی دوم، مبارزه با استعمار انگلیس را به امید حمایت آلمان آغاز کرد و ریاست دولت را بر عهده گرفت. ولی کمک آلمان به وی نرسید و انگلیس پس از شکست دادن استقلال طلبان، بار دیگر عراق را اشغال کرد. رشید عالی نیز پس از شکست به ایران گریخت. اما علت اصلی بروز این درگیری، ادامه سلطه انگلیس بر چاه‌های نفت عراق و هم‌چنین مداخله در امور داخلی این کشور بود. انگلیسی‌ها به خاطر دستیابی بر منابع نفتی منطقه دیر یا زود به کشورهای خاور میانه یورش می‌بردند.
رشید عالی گیلانی کیست؟
رشید عالی گیلانی در ۱۸۹۲ یا ۱۸۹۳ در روستایی در نزدیکی بعقوبه چشم به جهان گشود. تحصیلات خود را در بغداد انجام داد. از ۱۹۲۵ تا ۱۹۲۷ وزیر دادگستری بود و سپس رئیس دفتر و مشاور ملک فیصل اول پادشاه عراق شد. از ۱۹۳۳ تا ۱۹۴۱ سه بار نخست‌وزیر عراق شد. در جنگ دوم جهانی کوشش کرد تا برای قطع نفوذ بریتانیا در عراق به کشورهای محور به ویژه آلمان نازی نزدیک شود. در آوریل ۱۹۴۱ کودتایی ضد بریتانیایی را سازمان داد اما بعد از دو ماه حکومتش برافتاد. پس از شکست کوشش‌هایش در عراق به ایران گریخت و به تهران آمد . اين واقعه زماني اتفاق افتاد كه رضاشاه هنوز در قدرت خود بود و شهرباني به رياست سرپاس مختاري با تسلط كامل، هر تحركي را زير نظر داشت. رشيد عالي گيلاني و مفتي اعظم فلسطين در تهران به شدت تحت مراقبت جاسوسان شهرباني بودند تا اينكه رشيد عازم برلين شد. پس از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم به آلمان گریخت و در برلن زندگی می‌کرد. در آنجا با هیتلر دیدار کرد و دولت آلمان او را به عنوان رئیس دولت عراق در تبعید به رسمیت شناخت. پس از شکست آلمان به عربستان سعودی رفت. در ۱۹۵۸ پس از کودتای عبدالکریم قاسم به عراق بازگشت. پس از آن که در دسامبر ۱۹۵۸ به همراه عبدالسلام عارف در کوششی برای برکنار کردن قاسم ناکام شد دستگیر شد و به مرگ محکوم شد. در ۱۹۶۱ دولت عراق او را عفو کرد و به لبنان رفت و تا سال ۱۹۶۵ که درگذشت در بیروت زندگی می‌کرد.
پس از به قدرت رسیدن رشید گیلانی در عراق ، بولارد از طراحان عمليات اشغال ايران بوده و به تصريح برخي مورخين نقش مهمي در راضي كردن روسها به همراهي آنان در اين عمليات و همزمان ساختن اقدام نظامي دو كشور عليه ايران بر عهده داشته است. او از جمله كساني بود كه هر بار در برابر پرسش يكي از مسئولان ايراني كه علت اين حمله را جويا مي‌شدند موضوع حضور مستشاران و تكنسينهاي آلماني در ايران و خودداري دولت ايران از اخراج آنها را مطرح مي‌كرد. در حالي كه در سالهاي 1319 و نيمه اول 1320 تعداد كارشناسان و متخصصان آلماني در ايران و همچنين تعداد پرسنل سفارت آن كشور در تهران، همواره كمتر از تعداد مستشاران و ديپلماتهاي انگليسي و يا روسي بوده است. علاوه بر اين آلمانيهاي مقيم ايران مهندسان و افرادي فني بودند كه در صنايع و مؤسسات اقتصادي ايران سرگرم كار بودند و وجود آنان نمي‌توانست يك خطر سياسي به حساب آيد. اين نكته‌اي است در همان زمان دولتهاي انگليس و روسيه به آن واقف بوده‌اند. از اين رو ساده‌لوحانه‌ترين باور آن است كه تصور كنيم ايران به خاطر وجود كارشناسان آلماني بود كه به اشغال انگليس و روسيه درآمد.
مشخص بود كه موضوع آلمان يك بهانه است و ايران از ديد انگليسيها بايد اشغال مي‌شد. اين اشغالگري با توجه به حوادث عراق و شکست كودتاي رشيد عالي گيلاني در آن کشور و با توجه به آنكه سوريه در اختيار قواي ويشي مطيع آلمان بود، از نظر انگليسيها اهميت داشت. به عبارت دیگر كودتاي رشيد عالي گيلاني در عراق و فرار نایب السلطنه وابسته به انگلیس در آن کشور بهانه ای برای اشغال بصره توسط انگلیسی‌ها، و سپس فرار رشيد عالي گيلاني به ایران یکی از دستاویزهای انگلیس برای اشغال ایران در شهریور 1320 بود.
با استفاده از منابع آرشیوی موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
با پایان یافتن جنگ جهانی اول و تجزیه امپراتوری عثمانی، عراق تحت سرپرستی و قیمومیت استعمار بریتانیا قرار گرفت. انگلیس نیز امیر فیصل پسر حسین حاکم مکه را به پادشاهی عراق برگزید. اما به تدریج احزاب سیاسی در عراق فعال شدند و تلاش‌هایی برای استقلال عراق صورت گرفت. از جمله، رشید عالی گیلانی، که از استقلال طلبان عراق بود، در جریان جنگ جهانی دوم، مبارزه با استعمار انگلیس را به امید حمایت آلمان آغاز کرد و ریاست دولت را بر عهده گرفت. ولی کمک آلمان به وی نرسید و انگلیس پس از شکست دادن استقلال طلبان، بار دیگر عراق را اشغال کرد. رشید عالی نیز پس از شکست به ایران گریخت. اما علت اصلی بروز این درگیری، ادامه سلطه انگلیس بر چاه‌های نفت عراق و هم‌چنین مداخله در امور داخلی این کشور بود. انگلیسی‌ها به خاطر دستیابی بر منابع نفتی منطقه دیر یا زود به کشورهای خاور میانه یورش می‌بردند.
رشید عالی گیلانی کیست؟
رشید عالی گیلانی در ۱۸۹۲ یا ۱۸۹۳ در روستایی در نزدیکی بعقوبه چشم به جهان گشود. تحصیلات خود را در بغداد انجام داد. از ۱۹۲۵ تا ۱۹۲۷ وزیر دادگستری بود و سپس رئیس دفتر و مشاور ملک فیصل اول پادشاه عراق شد. از ۱۹۳۳ تا ۱۹۴۱ سه بار نخست‌وزیر عراق شد. در جنگ دوم جهانی کوشش کرد تا برای قطع نفوذ بریتانیا در عراق به کشورهای محور به ویژه آلمان نازی نزدیک شود. در آوریل ۱۹۴۱ کودتایی ضد بریتانیایی را سازمان داد اما بعد از دو ماه حکومتش برافتاد. پس از شکست کوشش‌هایش در عراق به ایران گریخت و به تهران آمد . اين واقعه زماني اتفاق افتاد كه رضاشاه هنوز در قدرت خود بود و شهرباني به رياست سرپاس مختاري با تسلط كامل، هر تحركي را زير نظر داشت. رشيد عالي گيلاني و مفتي اعظم فلسطين در تهران به شدت تحت مراقبت جاسوسان شهرباني بودند تا اينكه رشيد عازم برلين شد. پس از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم به آلمان گریخت و در برلن زندگی می‌کرد. در آنجا با هیتلر دیدار کرد و دولت آلمان او را به عنوان رئیس دولت عراق در تبعید به رسمیت شناخت. پس از شکست آلمان به عربستان سعودی رفت. در ۱۹۵۸ پس از کودتای عبدالکریم قاسم به عراق بازگشت. پس از آن که در دسامبر ۱۹۵۸ به همراه عبدالسلام عارف در کوششی برای برکنار کردن قاسم ناکام شد دستگیر شد و به مرگ محکوم شد. در ۱۹۶۱ دولت عراق او را عفو کرد و به لبنان رفت و تا سال ۱۹۶۵ که درگذشت در بیروت زندگی می‌کرد.
پس از به قدرت رسیدن رشید گیلانی در عراق ، بولارد از طراحان عمليات اشغال ايران بوده و به تصريح برخي مورخين نقش مهمي در راضي كردن روسها به همراهي آنان در اين عمليات و همزمان ساختن اقدام نظامي دو كشور عليه ايران بر عهده داشته است. او از جمله كساني بود كه هر بار در برابر پرسش يكي از مسئولان ايراني كه علت اين حمله را جويا مي‌شدند موضوع حضور مستشاران و تكنسينهاي آلماني در ايران و خودداري دولت ايران از اخراج آنها را مطرح مي‌كرد. در حالي كه در سالهاي 1319 و نيمه اول 1320 تعداد كارشناسان و متخصصان آلماني در ايران و همچنين تعداد پرسنل سفارت آن كشور در تهران، همواره كمتر از تعداد مستشاران و ديپلماتهاي انگليسي و يا روسي بوده است. علاوه بر اين آلمانيهاي مقيم ايران مهندسان و افرادي فني بودند كه در صنايع و مؤسسات اقتصادي ايران سرگرم كار بودند و وجود آنان نمي‌توانست يك خطر سياسي به حساب آيد. اين نكته‌اي است در همان زمان دولتهاي انگليس و روسيه به آن واقف بوده‌اند. از اين رو ساده‌لوحانه‌ترين باور آن است كه تصور كنيم ايران به خاطر وجود كارشناسان آلماني بود كه به اشغال انگليس و روسيه درآمد.
مشخص بود كه موضوع آلمان يك بهانه است و ايران از ديد انگليسيها بايد اشغال مي‌شد. اين اشغالگري با توجه به حوادث عراق و شکست كودتاي رشيد عالي گيلاني در آن کشور و با توجه به آنكه سوريه در اختيار قواي ويشي مطيع آلمان بود، از نظر انگليسيها اهميت داشت. به عبارت دیگر كودتاي رشيد عالي گيلاني در عراق و فرار نایب السلطنه وابسته به انگلیس در آن کشور بهانه ای برای اشغال بصره توسط انگلیسی‌ها، و سپس فرار رشيد عالي گيلاني به ایران یکی از دستاویزهای انگلیس برای اشغال ایران در شهریور 1320 بود.
با استفاده از منابع آرشیوی موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی