اطلاعات این گزارش از سوی وزارت خارجه و سازمان موسوم به «هیأت رئیسه پخش برنامه[1]» تأمین شده‌اند. «هیأت رئیسه پخش برنامه» یکی از آژانس‌های مستقل دولت آمریکاست که وظیفه دارد اهداف تبلیغاتی واشینگتن را در سراسر دنیا پیاده کند. این آژانس قوی‌ترین ابزار پروپاگاندای دولت آمریکا محسوب می‌شود و در بیان اهمیت آن همین کافی است که وزیر خارجه یکی از اعضای این هیأت رئیسه محسوب می‌شود و بودجه سالانه این آژانس طی سال‌های اخیر بیش از 700 میلیون دلار بوده است. این آژانس برای سال مالی 2016 بودجه‌ای بیش از 749/5 میلیون دلار در نظر گرفته است.
برای آن‌که کمی بیش‌تر با وظایف و فعالیت‌های «هیأت رئیسه پخش برنامه» آشنا شوید، ذکر برخی اسامی لازم است: «صدای آمریکا»، «رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی»، «رادیو آسیای آزاد» و بسیاری از شبکه‌های دیگر رادیویی یا ماهواره‌ای، مستقیم یا دست‌کم غیرمستقیم، تحت نظارت و حمایت این آژانس دولتی آمریکایی فعالیت می‌کنند. به عنوان مثال، اواخر سال 2002، صدای آمریکا و رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی با هم‌کاری یک‌دیگر شبکه رادیویی «رادیو فردا[2]» را تأسیس کردند که هدف آن مطلقاً جوانان ایران بودند. رادیو فردا اکنون چندین میلیون دلار در سال بودجه فدرال دریافت می‌کند.
بیش از دو میلیارد دلار هزینه برای دیپلماسی عمومی
طبق آماری که در گزارش کمیسیون مشورتی دیپلماسی عمومی آمده، مجموع هزینه فعالیت‌های دیپلماسی عمومی وزارت خارجه و «هیأت رئیس پخش برنامه» دولت آمریکا برای سال 2015، به‌رغم آن‌که 1/849 میلیارد دلار پیش‌بینی و درخواست شده بود، نهایتاً با توجه به بودجه اضافی تزریق شده، به 2/064 میلیارد دلار رسید که این میزان تقریباً 4 درصد (دقیق‌تر 3/97 درصد) از کل «بودجه امور بین‌المللی» دولت بود (گزارش مشرق درباره کلیات این گزارش و گزارش سال 2015 این کمیسیون را از این‌جا بخوانید).
بودجه اولیه (بدون احتساب بودجه اضافی) پیش‌بینی شده برای سال مالی 2016 معادل 1/842 میلیارد دلار بود که کاهش 7 میلیون دلاری را نشان می‌داد، اما همین بودجه اولیه که برای سال 2017 درخواست شده به یک‌باره به رقم 1/968 میلیارد دلار رسیده که به معنای افزایش 126 میلیون دلاری بودجه دیپلماسی عمومی وزارت خارجه و «هیأت رئیس پخش برنامه» نسبت به سال قبل است.
گزارش کمیسیون مشورتی دیپلماسی عمومی نشان می‌دهد برخی برنامه‌های دیپلماسی عمومی از جمله «برنامه‌های امور آموزشی و فرهنگی» و «خدمات زبانی هیأت رئیس پخش برنامه» در میان فعالیت‌های دیپلماسی عمومی آمریکا از اهمیت بالایی برخوردار هستند. جداول مفصلی که در این‌باره در گزارش ارائه شده گویای واقعیت‌های زیادی است.
پاکستان و افغانستان با فاصله زیادی از سایر کشورها در سال 2015 بیش‌ترین بودجه کلی از بودجه دیپلماسی عمومی دولت آمریکا را به خود اختصاص داده‌اند. در این لیست، که به دلیلی نامشخص البته نام ایران در آن دیده نمی‌شود، پاکستان با بیش از 49/6 میلیون دلار و افغانستان با بیش از 45/3 دلار بودجه، اول و دوم هستند. عراق با بیش از 12/1 میلیون دلار جای پنجم را دارد. با خواندن ادامه این گزارش متوجه خواهید شد که احتمالاً اگر نام ایران نیز در این لیست وجود داشت، کشورمان با اختلاف فاحشی از پاکستان، جای اول را تصاحب می‌کرد.
برنامه‌های کمک‌هزینه تحصیلی و تبادل دانش‌جو
طبق برآوردهای کمیسیون مشورتی دیپلماسی عمومی، در برنامه‌های کمک‌هزینه تحصیلی «آمریکا-جنوب اقیانوس آرام» و «آمریکا-تیمور شرقی» طی مدت 152/6 هفته، به ازای هر یک شرکت‌کننده، 116,667 دلار هزینه می‌شود؛ یعنی روزی 109 دلار. البته اگر این هزینه به ازای هر روز به نظرتان زیاد است، خوب است بدانید دو برنامه‌ای که از آن‌ها نام بردیم، از نظر هزینه کلی بیش‌ترین رقم را به خود اختصاص داده‌اند.
اگر هزینه به ازای هر نفر در هر روز را در نظر بگیریم، برنامه «ویترین فیلم آمریکایی» با هزینه کلی 18 هزار دلار تنها در 1.2 هفته یکه‌تازی می‌کند؛ این برنامه به ازای هر روز و هر یک شرکت‌کننده، 2,118 دلار برای وزارت خارجه آمریکا آب می‌خورد. برنامه‌های کمک‌هزینه و تبادل دانش‌جو در وزارت خارجه آمریکا در مجموع طبق تخمین کمیسیون مشورتی، بیش از 2/281 میلیون دلار طی سال 2015 برای دولت این کشور هزینه داشته‌اند.
گزارش کمیسیون مشورتی نموداری هم ارائه می‌کند که نشان می‌دهد برنامه‌های موسوم به «فولبرایت» در سال 1946 اولین برنامه‌هایی بوده‌اند که موضوع اعطای کمک‌هزینه تحصیلی و تبادل دانش‌جو با کشورهای هدف را به طور جدی در دستورکار دیپلماسی عمومی آمریکا قرار داده‌اند. تأسیس برنامه‌های جدید در این‌باره در دهه‌های 1950 تا 1990 نیز کم و بیش در دستورکار قرار داشت، اما از اوایل قرن بیست و یکم و به خصوص در واکنش به حوادث 11 سپتامبر، تقویت دیپلماسی عمومی آمریکا با شدت بیش‌تری پی‌گیری شد و ده‌ها برنامه برای نفوذ در کشورهای غیرهم‌سو با آمریکا تأسیس شد که هدف آن‌ها کنترل و جهت‌دهی به جمعیت‌های جوان این کشورها و در حقیقت تربیت نسل آینده رهبران این کشورها مطابق خواسته کاخ سفید بود.
شبکه‌های ماهواره‌ای و رادیویی فارسی‌زبان؛ پرکار و پرهزینه
«هیأت رئیسه پخش برنامه» برای کمک به دستگاه دیپلماسی عمومی آمریکا شبکه‌های مختلف رادیویی و ماهواره‌ای را به زبان‌های مختلف راه‌اندازی کرده است. گزارش سال 2016 کمیسیون مشورتی، 71 شبکه را در این‌باره فهرست و بر اساس بودجه کل در سال 2015 مرتب کرده است.
جالب است که در میان این شبکه‌ها، سرویس فارسی شبکه صدای آمریکا با بودجه‌ای بیش از 19/1 میلیون دلار جایگاه دوم را دارد و «رادیو فردا» (زیرمجموعه «رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی») با 11/1 میلیون دلار پنجم است. در میان شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای تحت نظر «هیأت رئیسه پخش برنامه»، سرویس فارسی صدای آمریکا از معدود شبکه‌هایی است که 168 ساعت در هفته (24 ساعت شبانه‌روز) برنامه پخش می‌کند. در میان شبکه‌های رادیویی نیز، «رادیو فردا» با 155 ساعت برنامه در هفته (به طور متوسط بیش از 22 ساعت در روز) یکی از پرکارترین شبکه‌ها محسوب می‌شود.
آمار جالب دیگری که می‌تواند اهمیت سرمایه‌گذاری برای نفوذ در جامعه ایران از نظر مقامات آمریکایی را نشان دهد این است که از میان 277/680 میلیون دلاری که «هیأت رئیسه پخش برنامه» برای دیپلماسی عمومی از طریق شبکه‌های ماهواره‌ای و رادیویی خود خرج کرده، 30/207 میلیون دلار برای دو شبکه‌ای هزینه شده که اصلی‌ترین و چه بسا تنها هدف آن‌ها جوانان ایرانی هستند. این یعنی بیش از 10.8 درصد از بودجه سال 2015 شبکه‌های ماهواره‌ای و رادیویی «هیأت رئیسه پخش برنامه» برای نفوذ در جامعه ایران هزینه شده است.
برنامه‌های دیپلماسی عمومی آمریکا در ایران
ایران و ایرانی‌ها 38 بار در گزارش کمیسیون مشورتی دیپلماسی عمومی مطرح می‌شوند. اولین باری که این اتفاق می‌افتد، جایی است که گزارش اعتراف می‌کند خوش‌بختانه برنامه «فولبرایت» در کشورهایی مانند ایران که آمریکا در آن‌ها نمایندگی رسمی دیپلماتیک ندارد، اجرا نمی‌شود. این در حالی است که در گزارش، فولبرایت «پرچم‌دار برنامه‌های تبادل آکادمیک تحت حمایت دولت آمریکا» توصیف می‌شود.
بنابراین بی‌دلیل نبود که وقتی در قالب یکی از اولین واکنش‌ها به برجام، سال گذشته اواخر سال گذشته، یک هیأت به اصطلاح علمی از آمریکا به ایران آمد و طی یک هفته از بهترین دانشگاه‌های کشورمان دیدن کرد، سرویس جهان مشرق نسبت به آغاز دوره‌ای خطرناک از نفوذ در میان جوانان و جامعه علمی و آکادمیک کشور هشدار داد (گزارش مشرق را از این‌جا بخوانید؛ همین‌طور مصاحبه مشرق را از این‌جا و گزارشی مشابه را از این‌جا بخوانید).
بار دومی که نام ایران در گزارش کمیسیون مشورتی می‌آید، اوضاع به این خوبی نیست. گزارش در بخشی تحت عنوان «مرکز شرق-غرب»، ایران را در لیست کشورهایی می‌آورد که این برنامه در آن‌ها اجرا می‌شود. در توضیح «مرکز شرق-غرب» («مرکز تبادلات فرهنگی و فنی») می‌خوانیم این مرکز «سال 1960 توسط کنگره آمریکا تأسیس شد تا درک و روابط میان آمریکا و کشورهای منطقه آسیا-اقیانوسیه را تقویت کند.» این کار از طریق برنامه‌های هم‌کاری مطالعاتی، آموزشی و تحقیقاتی انجام می‌گیرد که البته قطعاً تنها هدف آن‌ها پیش‌رفت علم و دانش نیست.
نام ایران تحت عنوان دو برنامه دیگر نیز در ادامه گزارش ذکر می‌شود که از این قرارند: «برنامه کمک‌هزینه تحصیلی آموزگاری الکترونیکی» و «برنامه کمک‌هزینه آموزشی هیوبرت هامفری» (زیرمجموعه فولبرایت در کشورهای در حال توسعه). البته مسئله نفوذ در ایران چندین بار دیگر هم در گزارش کمیسیون مشورتی مورد تأکید قرار می‌گیرد که موارد زیر را شامل می‌شود (به ترتیب ارائه در متن گزارش):
- «هیأت رئیسه پخش برنامه» در سال مالی 2015، «کمیته هماهنگ‌کننده رسانه‌های بین‌المللی آمریکا» را به وجود آورد. این کمیته چند اولویت دارد که از جمله آن‌ها تمرکز بر جوامع اولویت‌دار از نظر سیاست خارجی آمریکا، نظیر ایران است.
- «رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی» در 23 کشور و به 28 زبان فعالیت می‌کند و تمرکز آن روی کشورهایی است که به اصطلاح با «ارعاب دولتی، سانسور، مشکلات اقتصادی، عدم تحمل آزادی‌های نژادی و مذهبی، افراط‌گرایی خشونت‌آمیز و تهدیدهای دیگر مواجه هستند و خبرنگاران مستقل در آن‌ها با خطرات بزرگی دست و پنجه نرم می‌کنند.» اولین کشوری که گزارش در این‌جا از آن نام می‌برد، ایران است.
- گزارش، ادعاهایی مانند مورد قبل را درباره سانسور اینترنتی و ماهواره‌ای نیز تکرار می‌کند و با اشاره به تلاش «هیأت رئیسه پخش برنامه» برای نظارت بر سانسور اینترنتی در بیش از 70 نقطه کره زمین، از ارائه فناوری‌های عبور از سانسور اینترنتی، از جمله مستقیماً از طریق برنامه‌های گوشی‌های هوشمند می‌گوید. تنها کشوری که در این‌جا از آن نام برده می‌شود، باز هم ایران است.
- در توضیح فعالیت‌های رادیو فردا صراحتاً توضیح داده شده که این رادیو «موزیک‌های غیرمجاز در ایران، مصاحبه با روشن‌فکران، متفکران و مخالفان سیاسی [نظام]، و هر روز اخبار فرهنگی، برنامه‌های ویژه و موضوعی را ارائه می‌دهد.» در ادامه این بخش، برنامه‌های مختلف این شبکه توصیف شده است، از جمله مستندی که اخیراً پخش می‌شود و درباره تلاش شوروی برای تجزیه ایران بعد از جنگ جهانی دوم توضیح می‌دهد. این گزارش سپس مدعی می‌شود که نیمی از 11.3 میلیون بازدیدکننده در ماه از وب‌سایت رادیو فردا در سال 2015، از داخل ایران بوده‌اند.
- نام ایران در توصیف بخش فارسی‌زبان صدای آمریکا نیز بار دیگر تکرار می‌شود. این‌بار هم اشک‌های تمساح درباره «دست‌رسی محدود ایرانی‌ها به رسانه‌های آزاد و اینترنت به‌شدت سانسورشده» جاری می‌شود و سپس ادعا می‌شود که بر اساس تحقیقات «هیأت رئیسه پخش برنامه» 12 درصد از جمعیت بالغ در ایران، برای دریافت اخبار درباره آمریکا، ایران و تحولات بین‌المللی به صورت هفتگی بخش فارسی صدای آمریکا را تماشا می‌کنند. در این‌جا هم صراحتاً بیان می‌شود که صدای آمریکا از سویی «معضلات اساسی در ایران از جمله حقوق بشر و دموکراسی» را پررنگ می‌کند، از طرفی «دست‌آوردهای بین‌المللی در زمینه هنر، فرهنگ، علم، دانش و قدرت‌بخشی به زنان» را نشان می‌دهد، و از طرف دیگر، «ارزش‌ها، فرهنگ و جامعه آمریکایی را توصیف می‌کند تا تصویری جامع از زندگی در آمریکا» به مخاطبان خود ارائه دهد.
- یکی از جاهای دیگری که نام ایران می‌آید، در توصیف سرویس‌های کُردی و آذربایجانی و افغان (دری و پشتو) صدای آمریکاست. بخشی از مخاطبان این سرویس‌ها کردها، آذری‌ها و افغان‌هایی هستند که در ایران زندگی می‌کنند.
سایر موارد مطرح شدن ایران در گزارش کمیسیون مشورتی
این سند رسمی کنگره آمریکا البته جاهای دیگری هم از ایران نام می‌برد. مثلاً در توصیف مراکز تحقیقات آمریکایی در کشورهای دیگر، از مرکز تحقیقات ایران نام برده می‌شود که البته درون خود آمریکا مستقر است. در جای دیگر، تحت عنوان «اهداف سیاست خارجی آمریکا»، حمله وحشیانه عربستان به یمن «اقدام نظامی به رهبری سعودی در تلاش برای حفاظت از اتحاد، حاکمیت و تمامیت ارضی این کشور [عربستان] مقابل یک گروه شورشی تحت حمایت ایران» توصیف می‌شود.
تحت عنوان «نمونه‌هایی از برنامه‌های دیپلماسی عمومی» نیز کمپین‌های دروغ‌پردازی آمریکا در عراق و منطقه خاورمیانه درباره عملیات‌های ائتلاف آمریکایی به اصطلاح ضدداعش، اقداماتی توصیف می‌شوند که «فداکاری‌های آمریکا در جنگ علیه داعش را به مردم عراق یادآوری می‌کنند و با پروپاگاندای منفی از سوی ایران مقابله می‌نمایند.»
تخصیص چیزی حدود 2 میلیارد دلار بودجه برای دیپلماسی عمومی توسط دولت آمریکا نشان می‌دهد خطر نفوذ در میان جوانان کشورهای مخالف استکبار جهانی بسیار جدی است و واشینگتن تنها یک یا دو برنامه برای کشوری مانند ایران نچیده است. این یعنی هوشیاری دولت‌مردان و مردم کشورمان به خصوص بعد از توافق هسته‌ای و در فضایی که آمریکایی‌ها در آن به خود جرأت می‌دهند بیش‌تر به ایران نزدیک شوند، یک ضرورت حیاتی است.