به گزارش مشرق، دکتر محمد عجم، استاد دانشگاه و کارشناس عربستان طی یادداشتی نوشت:
وضعیت اقتصادی عربستان در یک دهه گذشته
کارکرد اقتصاد عربستان در یک دهه گذشته به خصوص در فاصله 2003 تا 2013، به برکت گران شدن نفت ، افزایش تولید و فروش نفت عربستان، دچار نوعی جهش و رشد و انباشت سرمایه شد.
در واقع، تولید ناخالص داخلی عربستان از چهارصد میلیارد دلار به هشتصد میلیارد دلار افزایش یافت و ریاض بیش از چهار میلیون شغل ایجاد کرد و درآمد متوسط ماهانه خانوار 30 درصد افزایش پیدا کرد. چنانچه اقتصاد عربستان از رتبه 36 جهان به رتبه 19 ارتقا یافت و در زمره بیست اقتصاد بزرگ جهان قرار گرفت. در همین مدت 300 میلیارد دلار جذب سرمایه گذاری خارجی داشت.
در حقیقت در این دوره با توجه به انباشت سرمایه در اثر گران شدن قیمت نفت، صندوق توسعه عربستان مبالغ کلانی را حداقل در 19 کشور آفریقایی و آسیایی و کشورهای در حال توسعه و مسلمان سرمایه گذاری کرد و کمکهای توسعه ای بلا عوض نیز به این کشورها اعطا کرد.
این امر یکی از راه های نفوذ عربستان در کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی (کنفرانس اسلامی) است. در این مدت اقتصاد عربستان با وجود نارسایی های ناشی از مدیریت دولتی و اولیگارشی تقریبا وضعیت آماری خوبی داشت. در همین دوره ذخایر ارزی عربستان به بیش از 750 میلیارد دلار در آمریکا افزایش پیدا کرد.
متغیرهای سیاسی و اقتصادی موثر بر وضعیت کنونی اقتصاد عربستان
مشخصه بارز اقتصاد عربستان اقتصاد نفتی است. یعنی 75 درصد بودجه و 90 درصد صادرات از نفت به دست می آید. بخش دیگری نیز به معادن و صنایع مرتبط با نفت مربوط می شود. لذا طبیعی است که هرگونه کاهش یا افزایش قیمت، تاثیر بسیار زیادی بر اقتصاد عربستان می گذارد.
در دهه 2003 تا 2013 (که عربستان درآمدهای سرشاری داشت) درآمدهای سرشار عاملی برای تحریک عربستان به دخالت در کشورهای دیگر کرد. در آن زمان انقلاب های عربی و سقوط معمر قذافی به نفع عربستان شد. صادرات نفت لیبی کم و یا از بین رفت و عربستان بسرعت جای لیبی را گرفت با تحریم ایران ، مشتری های ایران را هم اغوا نمود، حتی در جهت فروش نفت عراق نیز کارشکنی کرد و سعی نمود مشتری های عراق را با نفت ارزانتر اغوا نماید.
در واقع عربستان از 1388 تا اواخر 1391 سود سرشاری بدست آورد و سقوط قذافی عربستان را به هوس دخالت در کشورهای دیگر انداخت. در همین راستا اقدام به دخالت در سوریه کرد و هزینه های بسیار زیادی در سوریه انجام داد، اعطای پول و خرید اسلحه به صورت مستقیم و غیر مستقیم و ارسال آن از طریق ترکیه یا با واسطه های ترکی و بلغاری به داخل سوریه انجام شد.
علاوه بر این ها در بحث یمن، عربستان شروع به ایجاد ائتلاف عربی برای دخالت در یمن کرد و مدعی شد ما باید به هر نحو جلوی ایران را بگیریم و اگر در یمن جلو ایران را نگیریم، ایران پایتخت های عربی را یکی بعد از دیگری تصرف خواهد کرد.
در این راستا رسانه های عربستان شروع به بزرگنمایی بیش از اندازه حضور ایران در سوریه و عراق و مدعی اداره عراق و سوریه در اختیار یک سردار ایرانی شدند. در واقع خیلی واضح است که این اخبار و تحلیل های غلو آمیز به تحریک کشورهای عربی و بهانه ای برای سرکوب قیام عدالتخواهانه و استقلال طلبانه مردم یمن تبدیل شد.
اما در واقع حضور نظامی عربستان در بحرین و یمن با کاهش بهای نفت همزمان شد و عربستان آن را پیش بینی نمی کرد . در این دوران در واقع عربستان بسیار نگران بود که غرب مشکل خود را با ایران حل کند و سعی داشت که عداوت میان ایران و غرب افزایش پیدا کند.
یعنی در حالی که ایران در یمن هیچ دخالتی نداشت، عربستان اتهام سراسر دروغین دخالت ایران (اشغالگری ایران) را در یمن بهانه کرد و به آن کشور حمله کرد و فکر می کرد ظرف چند ماه کار یمن تمام می شود. اما عربستان فکر نمی کرد که ایران و غرب بتوانند مشکل اصلی خود در موضوع هسته ای را حل کنند. علاوه بر این از همه مهم تر موضوعی (که عربستان اصلا پیش بینی نمی کرد) تصویب لایحه جاستا"عدالت در برابر تروریسم"بود.
در حال حاضر بر اساس قانون جاستا، شهروندان آمریکایی می توانند علیه دولت هایی که در حادثه 11 سپتامبر یا عملیات تروریستی علیه شهروندان آمریکایی دست داشتند، به دادگاه شکایت کنند. خیلی از اقتصاددان ها پیش بینی می کردند که اگر جاستا به قانون تبدیل شود، اقتصاد عربستان فروخواهد پاشید و این کشور در صورت دخالت در سوریه، بحرین، یمن و کشورهای دیگر، همزمان با سقوط قیمت نفت، تحمل هزینه چندین بحران را ندارد. عده ای بر عکس اعتقاد دارند عربستان ذخایر کافی دارد و مشاوران خارجی بسیار هوشمندی دارد و قادر است از بحران عبور کند.
با بررسی تحلیل های بدبینانه (که پیش بینی سقوط اقتصاد عربستان را دارند) و همچنین تحلیل های خوشبینانه و اقتصاددان هایی (که معتقدند با توجه به ذخیره ارزی 750 میلیارد دلاری عربستان و با توجه به این که توانسته بخشی از وابستگی خود را به نفت کم کند مشکلات خود را مدیریت خواهد کرد) باید گفت حقیقت این است که بعد از قانون جاستا، عربستان هرگز به شرایط خوشبینانه قبل بازنخواهد گشت.
در واقع روزی که قانون جاستا تصویب شد، ارزش سهام بورس عربستان و ارزش ریالی آن سقوط کرد. بسیاری از سرمایه گذاران خارجی به فکر خروج سرمایه خود از عربستان هستند و به طور قطع بخشی از سهامداران بورس عربستان به فکر انتقال سرمایه های خود به جای امن ترند.
همچنین بسیاری از سرمایه گذاران عربستان نیز سهام خود را از آمریکا خارج خواهند کرد. بنابراین تاثیر جاستا حتی از سقوط قیمت نفت نیز در اقتصاد عربستان بیشتر خواهد بود. در این بین اگرچه ممکن است در اجرای قانون جاستا، دولت آمریکا نهایت مراعات متحد همیشگی خود را داشته باشد و بر سر اجرای قانون جاستا بنفع عربستان کارشکنی کند، اما نخواهند توانست جو روانی موضوع و بی اعتمادی ناشی از آن را مدیریت کنند.
قطعا دولت آمریکا حاضر نیست که متحد سابق خود را بیشتر از این عصبانی کند. یعنی با توجه به مبالغ بسیار زیاد فروش اسلحه امریکایی به عربستان (عربستان دومین وارد کننده اسلحه دنیاست و فقط در دوره دولت اوباما 110 میلیارد دلار اسلحه از آمریکا خریده است) به هر حال قانون جاستا اثرات خود را خواهد گذاشت. به رغم اینکه قانون جاستا یک بدعت در حقوق بین الملل بود و مصونیت دولت ها را طبق عرف سنتی بین الملل زیر سوال برد، اما هیچ دولتی در دنیا قانون جاستا را مورد اعتراض قرار نداد. اکنون نیز جو بدبینی در بین شهروندان آمریکا نسبت به عربستان بسیار زیاد است.
در بعد دیگری از سال 2003 چندین گروه در آمریکا، علیه عربستان تبلیغات می کردند. بخشی از آن که نئوکان ها و مسیحی های افراطی که اصولا دشمن همه مسلمان ها هستند، از 2003 به بعد علیه عربستان اقدام می کردند و عربستان مورد اتهام تروریسم پروری قرار می دادند، اما دولت بوش سعی می کرد که این تبلیغات را خاموش کند. همچنین لابی عربستان به شدت پول هزینه کرد و این صداها را خاموش کرد. در کنار این بخش دیگری از افرادی (که علیه عربستان کار می کردند) طرفداران حقوق بشر ، انجمن های حقوق بشری و حتی زنان (بیشتر با تمایلات لیبرالیستی و غرب گرایانه) بودند. اما عربستان یک دشمن همیشگی دیگر هم در جهان دارد و آن چپ گرایان هست.
اخیرا صداهای اعتراض علیه عربستان در امریکا بلند شده و عربستان نیز علی رغم پول بسیار سنگینی که لابی های ریاض برای بهتر کردن چهره عربستان هزینه کرده اند (در این بین باید دانست که در داخل آمریکا اکثر سناتورها و نمایندگان کنگره و کاندیداهای ریاست جمهوری از هر دو حزب متهم به رشوه گیری از عربستان هستند و در همه انتخابات به چهره های بانفوذ، چه دموکرات و چه جمهوری خواه، کمک مالی می کند و معمولا بیشترین هزینه ها را صرف خرید سناتورها و نمایندگان می کرد)؛ اما با این وجود زمانی که تمام اعضای سنا به جز یک نفر و اکثریت قاطع افراد کنگره به نفع قانون جاستا "عدالت در برابر تروریسم" رای دادند نشان دهنده این است که جو ضد عربستان در آمریکا بسیار بالا است و دولت اوباما نیز سکوت کرده و تسلیم شده است.
البته سخنان اوباما در مخالفت با این موضوع بسیار سطحی بود، اما از آنجا که اکثریت دمکراتها هم به این قانون رای داده بودند نشان می دهد که در پشت پرده دولت اوباما نیز مخالف جاستا نبوده و بیشتر نقش پلیس خوب را بازی می کرده است؛ بطوریکه اوباما قبلا به عربستان هشدار داده بود که آمریکا دیگر به عربستان مجانی سواری نخواهد داد. آنچه مشخص است جبران خسارتی که جاستا می تواند متوجه عربستان کند ، به بیش از 3 هزار میلیارد دلار می رسد.
با چنین قانونی عربستان، دیگر "متحد استراتژیک" امریکا باقی نخواهد ماند. دوستان عربستان نیز از وی دوری خواهند کرد. بنابراین قانون جاستا بنفع دولت سوریه خواهد بود. با قانون جاستا در حال حاضر قطر با احتیاط بیشتری عمل خواهد کرد؛ زیرا قطر نیز باج های زیادی به تروریستها داده است.
در این میان قانون جاستا ممکن است مفتی های عربستان را نیز که فتواهای تکفیری صادر کرده بودند، دربرگیرد. (هواپیماربایان وابسته به القاعده و 15 تبعه عربستان سعودی، 2 تبعه امارات عربی متحده، یک تبعه مصر برای اقدامات خود از مفتیان عربستان فتوا داشتند.)
نشانه های تزلزل اقتصاد عربستان
در حال حاضر نشانه هایی را از تزلزل اقتصادی عربستان به شکل مشهود می توان دید. اخیرا اعلام شد که دولت عربستان تصمیم گرفته است که چندین اقدام رفرم اقتصادی در جهت صرفه جویی وکاهش هزینه ها انجام دهد. دولت ریاض در این راستا حقوق کارمندان دولت را کاهش داده است. مثلا حقوق ماهانه اعضای مجلس شورای فرمایشی ماهانه از 7000 دلار به 5 هزار دلار کاهش یافته مزایای آنها نیز به همین مقدار کاهش یافته و حقوق کارمندان ارشد و وزرا و نمایندگان را نیز 20 درصد کاهش داده است.
همچنین بعضی کمک های و تعرفه های یارانه برداشته شده است. در عربستان تقریبا 70 درصد مردم عربستان فاقد مسکن ملکی یا شخصی هستند و معمولا دولت کمک ها و مساعدت هایی در این زمینه می کرد و مجبور است آنها را کاهش دهد. از طرفی تعرفه های ویزا و عوارض ورودی و عوارش گمرکی را افزایش داده است و یارانه سوخت را برداشته است. همه این رویکردها بر روی جامعه اثرات منفی خواهد گذاشت؛ چرا که این حرکات نمی تواند بدون اعتراض ادامه پیدا کند.
با توجه به وضعیت کنونی ممکن است خروج سرمایه از عربستان و خروج کارگران مهاجر و... صورت گیرد. در حال حاضر دولت و بخش خصوصی قادر نیست که حقوق کارگران خارجی و مهندسین خارجی یا پروژه هایی که به بخش خصوصی خارجی واگذار شده است را پرداخت کند و تعداد بسیار زیادی از آن ها، به خصوص هندی تبارها حقوق خود را دریافت نکرده اند و در حالت بیکاری هستند و می خواهند برگردند ولی پول خرید بلیط ندارند. مشکلات بسیاری برای این بخش از جامعه ایجاد شده است.
25 درصد جمعیت ساکن در عربستان حدود ده میلیون کارگر خارجی هستند. یعنی80 درصد کارهای خدمات و فنی و مهندسی در دست خارجی ها است. با توجه به بحران اقتصادی که منجر به کاهش حقوق و دستمزدهای آن ها خواهد شد، بخشی از آن ها به خصوص بخش نیروی کار ماهر و مهندسینی به فکر خروج به کشور خود و یا به کشورهای دیگر هستند.
خروج آن ها چالش جدیدی را ایجاد خواهد کرد. از طرفی دولت سعی کرده است که شرکت های خصوصی را وادار کند که بخشی از کارگران خود را از عربستانی استخدام کنند. اما کارگران عربستانی اصولا کارایی لازم را ندارند و کارفرما از آن ها راضی نیست، اما دولت آن ها را ملزم می کند که کارگران عربستانی را استخدام کنند. این شرایط باعث بی ثباتی بخش خصوصی خواهد شد.
چنانچه از قبل نیز سرمایه گذاران خارجی دائما از این موضوع و بی ثبات قوانین و فساد و رشوه شکایت داشتند . با شرایط جدید قطعا این چالش ها افزایش پیدا خواهد کرد و برنامه و پروژه بلند پروازانه ای که چندی قبل تحت عنوان تا 2030 اعلام شد متوقف خواهد شد و رکود و تورم همزمان دامن عربستان را خواهد گرفت.
از طرفی امروز دولت عربستان دچار انزوای سیاسی نیز هست و مشکل آن با غرب تعمیق خواهد شد و سازمان های حقوق بشری فشار بیشتری به عربستان وارد خواهند کرد. در حال حاضر بخش تحصیلکرده عربستان افزایش پیدا کرده است. کشوری که زمانی 98 درصد زنان آن بی سواد بودند، و اکنون تقریبا حدود 70 درصد باسواد هستند و جامعه مردان، در حدود 85 درصد باسواد هستند.
دانشگاه های زیادی خارج از چهار چوب سنتی و کمتر تحت سلطه شاخه وهابی عربستان ایجاد شده است که این موضوع پدیده جدیدی است. زیرا حکومت عربستان دو بال دارد، یکی بال علمای وهابی، که همان آل شیخ یا وابستگان محمد ابن عبدالوهاب هستند و بال قدرت و سیاست که خانواده آل سعود هستند و پیوندهای خانوادگی بسیار گسترده ای با یکدیگر پیدا کرده اند.
اصولا دانشگاه ها، مراکز آموزشی و مساجد توسط خانواده آل شیخ اداره می شود و نفوذ این خانواده در دولت و مراکز بسیار زیاد است و آموزش های افراطی گری و آموزش های ضد بیگانه و فتواهای تکفیری و ترویج خشونت از آنها ریشه می گیرد و این مراکز القاعده، داعش و تفکر جهادی- تکفیری را به وجود آوردند.
در حال حاضر غربی ها به دولت عربستان فشار زیادی می آورند تا بال اقتدارگرایان مذهبی وهابی در حکومت عربستان را تضعیف کند. دولت عربستان نمی تواند قدرت این بخش را کم کند، خود این موضوع منازعه را تعمیق می کند دولت جدید به بال وهابی خود نیاز دارد و از طرفی باید غربی ها را راضی کند این تناقض و تضاد نیز برای آینده و اقتصاد عربستان چالش محسوب می شود.
تاثیرات بحران در اقتصاد عربستان در حوزه سیاسی منطقه ای بین المللی فرهنگی و امنیتی و...
در حال حاضر باید وضعیت کنونی عربستان را با این بحران های پیش آمده مورد بررسی قرار دهیم. با توجه به آنچه گفته شد عربستان آبستن حادثه است.
بیشتر از 51 درصد جمعیت آن زیر 25 سال هستند و 60 درصد جوانان این کشور احساس تعلق فرهنگی به عربستان ندارند و در یک بحران هویت بسر می برند. بحران جانشینی و جنگ قدرت بین محمد بن نایف و محمد بن سلمان از نزاع های درونی جدی است .
بحران اقتصادی، عوارض مالی و اقتصادی ناشی از هزینه های جنگ یمن ، سوریه و حضور در بحرین همگی مزید بر جنگ قدرت درونی است و منجر به بحران اقتصادی و سیاسی خواهد شد. امروزه عربستان از هر زمانی بیشتر در دنیا منزوی است.
در واقع عربستان فقط در جهان غرب مورد بی مهری نیست، بلکه در جهان عرب نیز دشمنان زیادی دارد. چنانچه بخشی از روشنفکران چپ و ناسیونالیست عرب شدیدا با دولت عربستان مخالفند و آرزوی فروپاشی آن را دارند. از سوی دیگر گروههای تکفیری غداری مانند داعش و طرفداران خلافت یا پان اسلامیست های امپراتوری خلافت هم با عربستان مخالفند.
دولت فعلی عربستان در تضادها و تناقض های فراوانی درگیر است. عده ای اعتقاد دارند که دولت عربستان قادر نیست بر همه این بحران ها فایق آید و در نهایت ناچار از تغییر رویه است. اما باید در نظر داشت که آمریکا و دولتهای غربی اگر چه از عربستان راضی نیستند، اما خواهان فروپاشی عربستان نیستند. زیرا باور دارند که آلترناتیو شایسته ای در جایگزینی رژیم فعلی عربستان وجود ندارد و اگر سیستم فعلی فروپاشد در نهایت وهابی های افراطی و حامیان دولت خلافت اسلامی در عربستان قدرت را در دست خواهند گرفت.
لذا گزینه غربی ها تشویق دولت فعلی برای اصلاحات و نه فشار برای فروپاشی است. عربستان با افول جایگاه خود روبرو است. عدم حمایت جدی غرب از سیاست های جنگ طلبانه عربستان در مورد سوریه – یمن – عراق و ایران به همراه تلاش دولتهایی همچون روسیه و تا حدودی هند برای نادیده گرفتن ریاض، بیانگر پایان توهم سعودی ها برای رهبری بر منطقه و جهان اسلام است.
با این نگاه باید گفت بحران اقتصادی عربستان بنفع متحدین ایران است و آن کشور را مجبور خواهد کرد مشکلات خود با همسایگان بخصوص ایران ، عراق و سوریه را کاهش دهد. در این شرایط ایران هنوز عربستان را در زمره دشمن دایمی خود قرار نداده است و ایران می تواند به خروج عربستان از بحرانهای فعلی کمک کند. اما ایران در عین حال تا جبران کامل خسارات مادی و معنوی (که عربستان به ایران وارد کرده است) نباید کوتاه بیاید.