مشرق قصد دارد در این گزارش زمینه‌های پیدایش و اهداف انتشار برخی از این اخبار، ابعاد بین‌المللی تأثیرگذاری این اخبار بر افکار عمومی کشورها، اقدامات رسمی دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی برای برخورد با این پدیده نه چندان جدید، و در آخر دلایل ضرورت تشکیل مرکز یا مراکزی در ایران برای مقابله با انتشار اخبار جعلی (به خصوص در شبکه‌های اجتماعی) توسط کشورهای غربی با هدف ضربه زدن به کشورمان به خصوص در آستانه انتخابات مهم ریاست‌جمهوری آینده را توضیح دهد. (منابع معرفی‌شده از وب‌سایت ویکی‌پدیا صرفاً جهت آشنایی اولیه مخاطبان است و محتوای آنها صددرصد تأیید نمی‌شود)
اخبار جعلی چیست و چرا به وجود آمده است
از آن جایی که پدیده خبر ماهیت گسترده‌ای دارد، اخبار جعلی هم می‌تواند تعریف‌های متنوعی داشته باشد. ساده‌ترین تعریفی که می‌توان از اخبار جعلی ارائه داد، اخباری است که «حقیقت نداشته باشد.» با این وجود، اخبار جعلی را به انواع مختلفی دسته‌بندی می‌کنند، از جمله اخبار جعلی که عامدانه و با هدف گمراه کردن مخاطبان برای تأمین منافع سیاسی، مالی و غیره منتشر می‌شوند، و یا اخباری جعلی که عامدانه منتشر می‌شوند، اما هدف از انتشار آنها سرگرمی و یا طنزپردازی است[1].
وب‌سایت‌های متعددی را می‌توان برای هر یک از دو دسته فوق یعنی خبرهای جعلی[2] و خبرهای طنزآمیز[3] معرفی کرد. وب‌سایت‌های پرشماری در اینترنت و حساب‌های بی‌شماری در شبکه‌های مجازی وجود دارند که اخبار جعلی را منتشر می‌کنند[4]. افراد پشت پرده و اهداف هر کدام از این منابع می‌تواند با منبع دیگر متفاوت باشد. گاهی هدف از انتشار اخبار جعلی، صرفاً کسب درآمد است؛ مانند نوجوانی که در ویدیوی زیر معرفی می‌شود و توانسته با انتشار اخبار جعلی درباره انتخابات آمریکا، جلب مخاطب با تیترهای هیجان‌انگیز و تبلیغات در سایت‌های جعلی، طی شش ماه بیش از 60 هزار دلار درآمد کسب کند.
با این وجود، همه اخبار جعلی با هدفی به این سادگی منتشر نمی‌شوند. گاهی هدف از انتشار اخبار جعلی، هدف قرار دادن یک دولت است. در این موارد، ممکن است یک خبرگزاری شناخته شده و حتی یک دولت یا نهاد اطلاعاتی رسمی اقدام به انتشار اخبار جعلی نماید. البته انتشار اخبار جعلی از سوی منابع رسمی، ترفندهای پیچیده‌ای دارد که توضیح آنها از حوصله این گزارش خارج است.
متهمان اصلی چه کشورها و نهادهایی هستند
اگر به رسانه‌های جریان اصلی غربی مراجعه کنید، خواهید دید که تقریباً همه آنها روسیه را متهم اصلی در انتشار اخبار جعلی معرفی می‌کنند، که البته جای تعجب هم ندارد. به طور خاص، جنجال‌های به وجود آمده بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا و ادعاهای بدون مدرک درباره دخالت روسیه در این انتخابات نیز تا اندازه‌ای در چارچوب همین مسئله قابل تعریف است.
در حالی که انگشت‌های اتهام به سوی روسیه نشانه رفته است، دست‌کم دو منبع وجود دارد که بر خلاف ادعاهای رسانه‌های غربی، اثبات می‌کند که خود غربی‌ها بزرگ‌ترین منابع و ذی‌نفعان اصلی در انتشار اخبار جعلی هستند. اولین منبع، اظهارات منتقدان در خود آمریکاست. بسیاری از این منتقدان با ارائه اسناد و مدارک، جعلی بودن گزارش‌های متعددی را اثبات کرده‌اند که در رسانه‌های مطرح غربی منتشر شده است.
دومین منبع، تجربه‌های تاریخی کشورهایی مانند کشور خودمان درباره خبرسازی‌ها و دروغ‌پراکنی‌های رسانه‌های غربی است که در انتهای این گزارش بیش‌تر به این موضوع خواهیم پرداخت. باید دانست، در مسئله اخبار جعلی، عمدتاً جای متهم و متضرر کاملاً معکوس می‌شود. کشورهایی که در رسانه‌های غربی و آمریکایی متهمان ردیف اول معرفی می‌شوند، کشورهایی هستند که اتفاقاً آماج بیش‌ترین حملات رسانه‌ای به روش‌های مختلف از جمله جعل اخبار هستند.
در یکی از واضح‌ترین و آخرین موارد از این دست، روزنامه آمریکایی واشینگتن‌پست روز جمعه 30 دسامبر (10 دی 95) مدعی شد[5] که هکرهای روسی توانسته‌اند با نفوذ به تأسیساتی در ایالت «ورمانت» آمریکا، وارد شبکه برق آمریکا شوند[نسخه اولیه[6]]. این خبر که موضوع یکی از وحشتناک‌ترین کابوس‌های مردم آمریکاست، چنان‌که آمارهای گوگل نشان می‌دهد[7]، به سرعت در اینترنت منتشر شد.
اگرچه واشینگتن‌پست متعاقباً وادار شد[8] تا گزارش خود را اصلاح (و بلکه بازنویسی[9]) و به «اشتباه» بودن آن اذعان کند[نسخه کنونی[10]]، اما همین نمونه واضح نشان می‌دهد چه‌بسا ده‌ها گزارش نیز هر روز بدون آن‌که جعلی بودنشان اثبات شود، ذهن مخاطبان رسانه‌های شناخته‌شده غربی را به خود مشغول می‌کنند[11].
کدام کشورها و نهادهای بین‌المللی به فکر مقابله با اخبار جعلی افتاده‌اند
موضوع اخبار جعلی و تأثیر آن بر ثبات داخلی کشورها اکنون در فضایی فراتر از رسانه‌های رسمی مطرح است. نه تنها نیویورک‌تایمز درباره روند پیدایش، انتشار و تأثیرگذاری این‌گونه اخبار می‌نویسد[12]، بلکه کشورهای مختلف و حتی نهادهای بین‌المللی به فکر افتاده‌اند تا از این به بعد جلوی این پدیده را بگیرند. کشورهای زیادی تا کنون متوجه لزوم برخورد با انتشار اخبار جعلی شده و در این مسیر گام‌هایی نیز برداشته‌اند.
آمریکا (کشوری که باید آن را صاحب قوی‌ترین ابزار پروپاگاندا در دنیا دانست) در تاریخ 23 دسامبر 2016 (3 دی 95) با امضای باراک اوباما رئیس‌جمهور این کشور پای «لایحه اختیارات دفاع ملی 2017[13]» رسماً «لایحه مقابله با پروپاگاندا و ضداطلاعات خارجی[14]» را نیز که در لایحه دفاع ملی گنجانده شده بود، تصویب کرد[15].
«لایحه مقابله با پروپاگاندا و ضداطلاعات خارجی» ماه مارس سال 2016 به شکل دوحزبی و توسط «راب پورتمن» سناتور جمهوری‌خواه و «کریس مورفی» سناتور دموکرات، نوشته شده و اوایل ماه دسامبر نیز با آرای حداکثری در مجلس نمایندگان و مجلس سنا تأیید شده بود. موضوع این لایحه دقیقاً مبارزه با پدیده‌هایی مانند اخبار جعلی است.
بر اساس این لایحه، کنگره از وزیر خارجه آمریکا می‌خواهد تا با وزارت دفاع و سایر نهادهای فدرال این کشور همکاری و یک «مرکز همکاری جهانی» را با هدف مبارزه با پروپاگاندای دولت‌های خارجی تشکیل دهد. به ادعای لایحه مقابله با پروپاگاندای خارجی، اقدام میان‌نهادی در راستای عمل به لایحه باید موجب افشای ماهیت پروپاگاندای خارجی و ضداطلاعات علیه آمریکا و کشورهای دیگر شود و «به شکلی پیش‌گیرانه روایت‌های مبتنی بر واقعیتی را پیش ببرد که از متحدان و منافع آمریکا حمایت کند.»
روسیه در اقدامی منطقی، اما شاید خیلی دیر، دقیقاً یک سال قبل از آمریکا، یعنی دسامبر سال 2015 به فکر مقابله مؤثر و نظام‌مند با اخبار جعلی افتاد. در این ماه، ولادیمیر پوتین ضمن شرکت در «انجمن اقتصاد اینترنتی» گفت: سرویس امنیتی و سایر نهادهای دولتی روسیه باید تقابل با «تهدیدات اطلاعاتی» را اولویت اصلی خود قرار دهند و ابزارهایی را برای نظارت بر این تهدیدها در فضای مجازی تهیه کنند.
ماه مارس سال 2016 (کم و بیش هم‌زمان با نوشته شدن لایحه آمریکایی) خبرهایی منتشر شد[16] که نشان می‌داد مرکزی با همین محوریت در روسیه تشکیل خواهد شد. از جمله افرادی که ظاهراً قرار است در شکل‌گیری این مرکز نقش مهمی ایفا کند، «ناتالیا کسپرسکی» بنیان‌گذار و مدیرعامل سابق شرکت «کسپرسکی لب» (سازنده آنتی‌ویروس مشهور «کسپرسکی») است؛ کسی که مدعی است اگرچه روسیه دارای مراکزی با هدف مقابله با حملات سایبری است، اما مرکز جدید مقابله با پروپاگاندا و اخبار جعلی در نوع خود بی‌سابقه خواهد بود[17].
اتحادیه اروپا نیز از جمله نهادهای بین‌المللی است که به دنبال راه چاره برای مقابله با انتشار اخبار جعلی به طور خاص در آستانه انتخابات‌ها در کشورهای عضو خود بوده است[18]. «مارتین شولتز» رئیس پارلمان اروپا در این خصوص گفته که راه‌حل مسئله اخبار جعلی باید «اروپایی» باشد و نه صرفاً ملی[19]. در عین حال، بسیاری از کشورهای عضو اتحادیه اروپا استفاده از راه‌حل‌های ملی برای مبارزه با اخبار جعلی را در سطوح دولتی (مانند آلمان[20]) یا رسانه‌ای (مانند فرانسه[21]) آغاز کرده‌اند. به عنوان مثال، آخرین عضو اتحادیه اروپا که قرار است مرکزی برای مقابله با اخبار جعلی تأسیس کند، جمهوری چک است[22]. وزارت داخلی این کشور در حالی می‌خواهد «مرکز علیه تهدیدهای ترکیبی و تروریسم» را تأسیس کند.
آلمان یکی دیگر از مهم‌ترین کشورهای عضو اتحادیه اروپاست که مسیری مانند جمهوری چک را در پیش گرفته است. وزارت داخلی و سیاستمداران آلمانی از جمله آنگلا مرکل نخست‌وزیر این کشور با نزدیک شدن به انتخابات ریاست‌جمهوری در اوایل سال نو میلادی و انتخابات پارلمانی در اواخر سال 2017، و تحت تأثیر ادعاهای گسترده رسانه‌های آمریکایی درباره دخالت عوامل خارجی از جمله روسیه در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، به تکاپو افتاده‌اند تا هر چه زودتر مرکز دفاع علیه اخبار جعلی را برای مقابله با تأثیر کشورهای بیگانه بر افکار عمومی و احتمالاً نتیجه انتخابات در این کشور راه بیندازند[23].
ظاهراً آلمانی‌ها می‌خواهند نسبت به کشورهای دیگر، رویکرد سفت و سخت‌تری هم علیه این پدیده اتخاذ کنند، تا جایی که «توماس اوپرمان» رهبر حزب سوسیال دموکرات آلمان در پارلمان این کشور حتی پیشنهاد داده که وب‌سایت‌هایی مانند فیس‌بوک گر حذف یک خبر را بیش از یک روز از زمان گزارش کاربران مبنی بر جعلی بودن آن، طول بدهند، جریمه‌ای 500 هزار یورویی (بیش از دو میلیارد تومان) برای آنها در نظر گرفته شود[24].
تعریف جدیدی از اخبار جعلی
در توضیح اقدامات دولت‌های مختلف برای مقابله با اخبار جعلی نباید غافل شد که علاوه بر تعریف‌های ابتدای این گزارش، «اخبار جعلی» از نظر هر دولتی هم می‌تواند معنای متفاوتی داشته باشد. به عنوان مثال، چنان‌که بسیاری از کارشناسان آمریکایی معتقدند، نه تنها رسانه‌های جریان اصلی در آمریکا خود اقدام به انتشار اخبار جعلی می‌کنند[25]، بلکه هدف دولت این کشور نیز از تصویب لایحه مقابله با پروپاگاندا و ضداطلاعات خارجی، سانسور خبری و مبارزه با وب‌سایت‌هایی داخلی و خارجی است که در واقع حقیقت را منتشر می‌کنند؛ حقیقتی که واشینگتن تلاش دارد تا آن را «اخبار جعلی» تعریف کند.
شاید برای درک بهتر این تناقض‌ها، اشاره به شعارهای مشهور کتاب «1984» نوشته «جورج اورول» کمک‌کننده باشد: «جنگ، صلح است»، «آزادی، بردگی است»، «جهل، قدرت است.» اکنون نیز آن‌چه به عنوان تلاش دولت آمریکا برای مقابله با «اخبار جعلی» در قالب لایحه مقابله با پروپاگاندا ترسیم شده است، در حقیقت مقابله با انتشار «اخبار واقعی» است. به عبارت دیگر، از نظر دولت آمریکا «صداقت، دروغ‌گویی است.»
ایران نیز به مرکز مقابله با اخبار جعلی نیاز دارد
ایران به عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف اخبار جعلی غربی و آمریکایی، قطعاً نیازمند مرکزی مشابه و البته قوی‌تر از مراکزی است که در گزارش فوق به تشکیل آنها در کشورهای دیگر اشاره شد. این مسئله از ابعاد زیادی حائز اهمیت است؛ اولاً تجربه‌های بی‌شماری در تاریخ کشورمان که شاید جدیدترین (و نه آخرین) آنها پرونده «آرش صادقی» باشد[26]، به خوبی نشان می‌دهند که استفاده از اخبار جعلی و انتشار گسترده آنها در شبکه‌های اجتماعی (با نظر به اذعان کشورهای غربی به جوان و آشنا بودن جمعیت ایران با فن‌آوری‌های نوین) همیشه و به خصوص طی سال‌های اخیر یکی از اصلی‌ترین ابزارهای دشمن برای تلاش در جهت ضربه زدن به کشورمان بوده است.
دوماً با توجه به نزدیک شدن به انتخابات ریاست‌جمهوری و با در نظر داشتن تجربه تلخ انتخابات سال 88 و استفاده دولت‌های غربی از شبکه‌های اجتماعی برای انتشار اخبار جعلی و تحریک عده‌ای در داخل کشور، تشکیل مرکز یا مراکزی برای مقابله با تکرار چنین حوادثی، ضروری به نظر می‌رسد.
قطعاً تأسیس مراکز و طراحی نظام‌هایی برای مقابله با اخبار جعلی در حوزه تخصص و وظیفه نهادهای مشخصی در کشور است، اما استفاده از برخی تجربیات کشورها و شرکت‌های دیگر در این زمینه، از جمله تکیه بر گزارش‌های کاربران، در کنار تخصیص نیروی انسانی متخصص برای تحقق این هدف، می‌تواند در این مسیر راه‌گشا باشد. مشخصاً فیس‌بوک و گوگل که این روزها سخت درگیر پیدا کردن راه چاره‌ای برای سانسور هوشمند و هدفمند «اخبار واقعی» به دستور دولت آمریکا هستند، می‌توانند نمونه‌های «بی‌ادبی» باشند که شاید بتوان «ادب» را از آنها آموخت.
[6] Russian hackers penetrated U.S. electricity grid through a utility in Vermont, U.S. officials say Link
[9] 'Fake News' And How The Washington Post Rewrote Its Story On Russian Hacking Of The Power Grid Link
[10] Russian operation hacked a Vermont utility, showing risk to U.S. electrical grid security, officials say Link