سرویس جهان مشرق- این اولین بار نیست که اتحادیه اروپا از تصمیم‌های یکجانبه آمریکا ضرر می‌بیند. ابتدا خروج از توافق تجاری فراآتلانتیک که مذاکرات آن تا مراحل نهایی از سوی اوباما پیگیری شده بود، سپس تهدید ترامپ به عدم حمایت نظامی از اعضای ناتو در صورت عدم پرداخت سهم‌شان در این سازمان و پس از آن خروج واشینگتن از توافق آب و هوایی پاریس منجر به منازعات لفظی و رسانه‌ای میان آمریکا و اروپا شد. حالا در موج دوم از ایجاد شکاف میان این دو متحد قدیمی، خروج ترامپ از توافق هسته‌ای همزمان با اعمال تعرفه‌های تجاری برای واردات محصولات اروپایی به ینگه دنیا اختلافات را به اوج رسانده است.
امانوئل مکرون در آخرین سفر خود به آمریکا تلاش کرد دانلد ترامپ را به ماندن در برجام تشویق کند. او از رئیس‌جمهور آمریکا خواست با اضافه‌کردن سه ستون دیگر در کنار توافق هسته‌ای، یک توافق جامع برای مهار ایران را کلید بزند. علی رغم اینکه ترامپ در کنفرانس خبری مشترک، حمایت تلویحی خود را از یک «توافق جدید» اعلام کرد اما مکرون در انتهای سفر به خبرنگاران آمریکایی گفت: «به نظرم -البته نمی‌دانم رئیس‌جمهور شما چه تصمیمی می‌گیرد- او به صورت یکجانبه از این توافق بیرون خواهد رفت، به دلایل داخلی».
حالا با خروج یکجانبه ترامپ از برجام، نقشه آمریکا مشخص شده است. رئیس‌جمهور خودرأی آمریکا در نظر دارد هر چه سریعتر -خیلی زودتر از وعده‌هایی که اروپاییان در مورد تغییر تدریجی جایگاه گروه‌های سیاسی در ایران می‌دهند- موشک‌های بالستیک و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران را سرکوب کند، اگر چه اسم از تحریم «هسته‌ای» به دلیل افشای اسناد جدید ایران از سوی موساد آورد. پشتیبانی همه‌جانبه سران عربستان سعودی و اسرائیل از این تصمیم، در کنار وعده‌های انتخاباتی‌اش انگیزه اصلی او برای خروج از برجام بود.
همان‌طور که انتظار می‌رفت، چنین تصمیمی با واکنش کلامی موگرینی و سران سه کشور اروپایی مواجه شد. آنها که مانند آمریکا خواهان تغییر برنامه موشکی و رفتار ایران در منطقه هستند، در ماه‌های اخیر با توجه به عدم پذیرش مذاکرات جدید از سوی ایران هیچ گزینه دیگری به جز صبوری برای تغییرات آتی در داخل ایران روز میز ترامپ نگذاشتند. این گزینه با نوع تصمیم‌سازی ترامپ در سیاست خارجی همخوانی نداشت. بنابر این رئیس‌جمهور آمریکا برنامه خود را کلید زد: فشار همه جانبه اقتصادی و سیاسی بر ایران با هدف تغییر سریعتر از سوی ایران، سیاستی که یک بار از سوی هیلاری کلینتون وزیر خارجه دولت اوباما پیگیری شد و به گفته آنها ایران را پای میز مذاکره آورد.
موگرینی در واکنش به این اقدام از سوی ترامپ، اعلام کرد «اتحادیه اروپا کاملاً متعهد است که برداشتن تحریم‌ها ادامه یابد». و گفت «نگران» است اما امیدوار است در مشورت با سران اروپا «در راستای منافع امنیتی و مراقبت از سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی» تصمیم بگیرد. سران سه کشور اروپایی نیز در بیانیه‌ای ضمن ابراز تأسف از تصمیم ترامپ، از همه طرف‌ها خواستند «بر مبنای روح مسئولیت‌پذیری اقدام کنند». در هر دو بیانیه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به عنوان مرجع اصلی تأیید پایبندی ایران به توافق هسته‌ای معرفی شده که در واقع نقدی به استناد ترامپ به اسناد ادعایی از سوی نتانیاهو است.
دانلود متن بیانیه سه کشور اروپایی پیرامون تصمیم آمریکا برای خروج یکجانبه از برجام
دانلود متن سخنرانی فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا پس از خروج ترامپ از برجام
احتمالاً هفته آینده مذاکرات ایران و سه کشور اروپایی با حضور یا مشورت نمایندگان چین و روسیه آغاز می‌شود. طرف‌های اروپایی پیش از این نیز خواستار مذاکراتی برای حل نگرانی آمریکا از برنامه موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران بودند. طبیعتاً ایران اگر اکنون پای میز مذاکره می‌رود، محوریت گفتگوها را تغییر داده و (همان‌گونه که رئیس‌جمهور در سخنرانی خود پس از بیان تصمیم ترامپ اعلام کرد) پیرامون امکان حفظ منافع اقتصادی ایران با وجود اعمال تحریم‌های یکجانبه از سوی آمریکا به رایزنی خواهد پرداخت.
سه گزینه پیشِ روی اروپا
نظر ایران در مذاکرات از هم‌اکنون مشخص است. ایران می‌خواهد در ازای باقی‌ماندن در برجام از حداکثر منافع اقتصادی برخوردار شود. اما موضع کشورهای اروپایی چه خواهد بود؟ با توجه به بیانیه‌های موگرینی و سران سه کشور اروپایی سه گزینه پیشِ روی اروپا قرار دارد:
۱- اتحادیه اروپا به شرایط کنونی در برجام ادامه دهد
این گزینه بدترین حالت برای ایران خواهد بود. معنی این روش آن است که اروپاییان عملاً به دلیل تحریم‌های شدید آمریکا از سوق‌دادن شرکت‌های خود به همکاری با کشورمان بیش از پیش اجتناب خواهند کرد اما رسماً اعلام نمی‌کنند که تحریم‌های هسته‌ای را مجدداً علیه ایران اعمال کرده‌اند. ایران به هیچ وجه این گزینه را نمی‌پذیرد زیرا نه تنها همین منافع محدود از برجام برای ایران محفوظ نمی‌ماند بلکه فناوری هسته‌ای نیز زیر محدودیت‌های تبعیض‌آمیز باقی می‌ماند. ضمن اینکه با روی کارآمدن سران ملی‌گراتر در اروپا یا تغییر موگرینی که احتمالاً در پاییز سال بعد رقم خواهد خورد، احتمالاً منافع اقتصادی برجام به حداقل ممکن می‌رسد.
۲- اتحادیه اروپا به بهانه بی‌خاصیت‌شدن برجام از آن خارج شود
اروپا ممکن است پس از خروج آمریکا مدعی شود برجام دیگر فایده‌ای جهت کاهش تنش در جهان و افزایش منافع تجاری برای مردم ایران ندارد و باقی‌ماندنِ اروپا در آن شرکـت‌های اروپایی را با تحریم آمریکا مواجه می‌کند. در بیانیه مشترک سه کشور اروپایی پس از اعلام تصمیم ترامپ برای خروج از برجام صراحتاً به «لزومِ پرداختن به سایر دغدغه‌ها و مسائل مهم» در روابط ایران و غرب اشاره شده و از آن سو موگرینی نیز در سخنرانی خود تأکید کرد «برداشتن تحریم‌ها... منافع حیاتی برای مردم ایران داشته است». هر کدام از این چهره‌های خصمانه یا دلسوزانه ممکن است بهانه اروپا برای خروج تدریجی از برجام طی ماه‌های آینده باشد.
در صورت تحقق گزینه دوم، ایران نیز تدریجاً تعهدات خود در برجام را پس می‌گیرد
۳- اتحادیه اروپا بر سازوکاری برای محفوظ‌ماندن همکاری‌های اقتصادی خود با ایران از تحریم‌های آمریکا توافق کند
در بیانیه سه کشور اروپایی به جمله مهمی برمی‌خوردیم: «ما از ایالات متحده می‌خواهیم که اطمینان حاصل کند ساختارهای برجام دست‌نخورده باقی می‌ماند و از انجام اقدامی که مانع از اجرای کامل آن از سوی سایر طرف‌های توافق شود، خودداری کند.» اگر سه کشور اروپایی واقعاً به این خواسته خود پایبند باشند باید در جهت طراحی چنین سازوکاری تلاش کنند. آنها طی یک سال و اندی که ترامپ بر سر کار آمده است، بارها با او به اختلاف نظر خورده‌اند و در برخی موارد مانند پرداخت حق عضویت در ناتو به توافق نسبی رسیدند. طراحی چنین سازوکاری در برجام می‌تواند از افزایش تنش میان آنها با آمریکا در میانه جنگ تعرفه‌های تجاری پیشگیری کند.
گزینه سوم، تنها راه نجات برجام است. علاوه بر این سه گزینه، راه چهارمی نیز وجود دارد که به دلیل احتمال اندک آن، اشاره نشد. گزینه چهارم این است که اروپا با سخن‌پراکنی‌های مشابه با ترامپ از برجام خارج شود و با تهدید جدی از جنگ یا تغییر رژیم در ایران سخن بگوید.
اروپا و مأموریت غیرممکن نجات برجام
در تحلیل گروه مدیریت بحران به تاریخ ۲ مه آمده بود حتی اگر آمریکا از برجام خارج شود، اروپاییان باید ایران را در آن نگه دارند. تحلیلگران پیشنهاد داده بودند ابتدا مذاکرات جدی برای جلوگیری از خروج آمریکا انجام شود اما اگر چنین اتفاقی افتاد، باید با ایران بر سر یک بسته اقتصادی مشخص توافق کنند که شامل همکاری‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت باشد. آنها باید ایران را راضی کنند که علاوه بر خودداری از افزایش تنش در حوزه‌های دیگر، از منافع اقتصادی برجام به همین بسته رضایت بدهد و از آن سو ترامپ را اقناع سازند که این همکاری‌های مشخص را از تحریم‌های یکجانبه آمریکا استثنا کند تا شرکت‌های اروپایی دچار زیان نشوند. آنها برای راضی‌کردن ایران می‌توانند بر این موضوع تأکید کنند که احتمالاً در انتخابات ۲۰۲۰ میلادی ترامپ از دستیابی مجدد به کلید کاخ سفید باز خواهد ماند.
در گزارش این اندیشکده آمده که خروج یکجانبه آمریکا در هر صورت به توافق هسته‌ای صدمه خواهد زد و اقدامات اروپا صرفاً ممکن است برجام را از مرگ نجات دهد. اما پرسشی که باید از تحلیلگران گروه مدیریت بحران پرسید، این است که چگونه ممکن است یک بسته اقتصادی هم ایران را راضی نگه دارد (که در پی شکوفایی اقتصادی است) و هم آمریکا را (که در پی فلج‌کردن اقتصاد ایران با هدف تغییر رفتار این کشور است)!؟ همچنین چگونه می‌توان اطمینان داشت که ترامپ بار دیگر به ریاست‌جمهوری آمریکا دست نیابد و اصلاً حتی در صورت تغییر رئیس‌جمهور، سیاست‌های دوره ترامپ که شیرینیِ کرنش ایران را به همراه داشته، تغییر کند؟
جمع‌بندی
ایران در صورت وقوع گزینه یک یا دو از سوی اروپا با توجه به افزایش تهدید حمله به ایران از سوی کشورهای متخاصم در منطقه و غرب، بلافاصله باید برنامه تدریجی خود را برای کنارگذاشتن تعهداتش در برجام اعلام کرده و در قدم اول به خریدهای نظامی از قدرت‌های جهان اقدام کند. فعلاً طبق اعلام رئیس‌جمهور، دستگاه دیپلماسی ما در مذاکراتِ پیشِ رو برای تحقق گزینه سوم تلاش می‌کند؛ اگر چه حتی با ایجاد چنین سازوکار مطمئنی برای حفاظت از روابط اقتصادی ایران و اروپا، باز هم منافع اقتصادی ایران از برجام به کمتر از آنچه هم‌اکنون وجود دارد، کاسته خواهد شد.
منابع
https://www.whitehouse.gov/presidential-actions/ceasing-u-s-participation-jcpoa-taking-additional-action-counter-irans-malign-influence-deny-iran-paths-nuclear-weapon
https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage/44238/remarks-high-representativevice-president-federica-mogherini-statement-us-president-trump_en
https://www.gov.uk/government/news/joint-statement-from-prime-minister-may-chancellor-merkel-and-president-macron-following-president-trumps-statement-on-iran
https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/iran/185-how-europe-can-save-iran-nuclear-deal