برخلاف پیش بینی اکثر کارشناسان، میزان پایبندی اعضای اوپک و غیر اوپک به این توافق بیش از 100 درصد بود به گونه ای که در ماه های اخیر، میزان کاهش تولید نفت این کشورها بخاطر عدم توانایی برخی از آنها در تولید سهمیه خود، به حدود 2 میلیون و 800 هزار بشکه در روز رسید که به معنی پایبندی حدودا 150 درصدی تولیدکنندگان به توافق بود و افزایش حدودا 40 درصدی قیمت جهانی نفت در یک سال و نیم اخیر را در پی داشت.

بیشتر بخوانید:

واکنش ایران به پذیرش افزایش تولید نفت توسط سعودی‌ها

حدود یک هفته قبل از آغاز این نشست اوپک، دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا در توییتی نوشت: «قیمت‌های نفت بسیار بالا و اوپک همچنان مسئول آن است. این اصلا خوب نیست!». پس از انتشار این توئیت، بحث‌ها درباره سیاسی شدن نشست 174 اوپک بالا گرفت. بسیاری بر این باور بودند که اوپک تحت تاثیر سیاست‌های آمریکا در موضوع تحریم فروش نفت ایران، به دنبال افزایش تولید نفت خواهد بود. خروجی این نشست در نهایت، تعهد تولیدکنندگان به رعایت صدرصدی توافق کاهش تولید بود که به معنای افزایش حدودا یک میلیون بشکه ای تولید نفت این کشورها در مقایسه با ماه های اخیر بود. در بخشی از بیانیه پایانی نشست 174 اوپک و چهارمین نشست اوپک و غیر اوپک با اشاره به اینکه توافق جهانی کاهش تولید نفت فراتر از سطح لازم به این توافق پایبند بوده اند به گونه ای که پایبندی آنها در ماه مه امسال به 147 درصد رسیده، آمده است: «بر این اساس، چهارمین نشست وزارتی اوپک و غیر اوپک تصمیم گرفت که کشورهای عضو توافق تلاش می‌کنند که به مجموع سطح توافق پایبند باشند که از اول ژوئیه سال 2018 برای ماه‌های باقی مانده از توافق به طور داوطلبانه به 100 درصد پایبندی برسد و کمیته وزارتی اوپک و غیر اوپک باید بر مجموع سطح پایبندی نظارت کند و به نشست وزارتی اوپک و غیر اوپک گزارش دهد».

در حالی که ایران به دنبال جلوگیری از افزایش تولید نفت و کشورهای عربستان و آمریکا به دنبال افزایش تولید نفت اوپک بودند، بیانیه پایانی نشست اوپک با استقبال مسئولان دولتی تمامی این کشورها و همچنین رسانه های غربی مانند بلومبرگ مواجه شد.

تحلیل‌های متضاد کارشناسان درباره پیروز واقعی نشست اوپک

همین واکنش های به شدت متفاوت در ایران هم وجود داشت. از طرفی، برخی کارشناسان و نمایندگان مجلس مانند اسدالله قره‌خانی، سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس و نمیاندگان نزدیکم به وزارت نفت با اشاره به تصمیم اوپک در پایبندی به توافق سال گذشته مبنی بر کاهش تولید، آن را نشانه پیروزی دیپلماسی نفتی ایران خواندند و از ناکام ماندن آمریکا و عربستان در افزایش تولید نفت گفتند. قره خانی گفت: «در جلسه اوپک ابتدا بنا بر این بود که افزایش تولید اتفاق افتد، اما با رایزنی که وزیر نفت به اتفاق نمایندگان مجلس و تیم دیپلماسی ایران داشت این هدف محقق نشد و دیدیم که در قطعنامه پایانی همان‌طور که اعلام شد افزایش تولید اتفاق نخواهد افتاد». سخنگوی کمیسیون انرژی با تاکید بر اینکه پایبندی صدرصدی به توافق کاهش تولید، پیشنهاد ایران بود، اضافه کرد: «پیشنهاد ایران در اجلاس رای آورد فقط یک تفاوتی در پیشنهاد ایران ایجاد شد، کشورهایی که نمی‌توانند به اندازه سهمیه تعیین شده خود تولید کنند این اختیار را دارند که سهمیه خود را به کشورهای دیگر به طور موقت واگذار کنند و به محض اینکه توان تولید را پیدا کردند این مقدار را خود تولید کنند».

از طرف دیگر، برخی کارشناسان مانند محمدعلی خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک و از منتقدان دولت روحانی و همچنین بعضی فعالان رسانه‌ای طرفدار دولت روحانی برداشت کاملا متفاوتی از نتیجه نشست اخیر اوپک داشتند و معتقد بودند تاکید بر پایبندی 100 درصدی توافق کاهش تولید که به افزایش حدود 600 هزار بشکه‌ای تولید اوپک می‌انجامد، عملا به معنی همکاری اوپک با آمریکا برای تحریم نفت ایران و نوعی اطمینان بخشی به بازار برای تضمین عرضه نفت در دوره زمانی اجرای این تحریم هاست. خطیبی درباره این موضوع گفت: «بر اساس بیانیه اوپک نباید تا پایان سال در سقف و سهمیه‌ها تغییری صورت گیرد، اما مشکلی که برای کشورهای این سازمان وجود دارد این است که برخی از این کشورها توانایی تولید بر اساس سهمیه را ندارند و آنها معمولاً با کشورهایی که توانایی بالا بردن سقف تولید و یا مازاد تولید را دارند، توافق کرده و آنها نفت خود را جایگزین این کشور خواهند کرد. در گذشته عربستان بدون اینکه سازوکار و یا مجوز افزایش تولید را داشته باشد، این کار را انجام می‌داد، اما در سال‌های اخیر برای افزایش تولید خود دنبال سازوکار و مجوز است و آنچه که در جلسات اخیر اوپک نشان می‌دهد، آنها می‌خواهند افزایش تولید خود را بر اساس مجوزهای دریافتی از اوپک انجام دهند. ظاهراً این توافق نشان داد، آنها مجوزهای لازم برای این کار را دارند».

فروزنده یکی از فعالان رسانه‌ای هوادار دولت روحانی هم در تحلیلی درباره این تصمیم اوپک در کانال تلگرامی اش با اشاره به اینکه ایران اعتقاد دارد اگر کشورهایی مثل ونزوئلا و ایران نتوانند به اندازه سهمیه خود تولید کنند، دیگر اعضای اوپک نمی‌توانند جای آنها را پر کنند، ولی عربستان می‌گوید می‌توانند و متاسفانه به هفت دلیل، دیدگاه عربستان در نظر و عمل پشتوانه بیشتری دارد، نوشت: «وقتی تصریحی درباره ممنوعیت پُر کردن جای دیگرانی که نمی‌توانند تولیدشان را به سهمیه برسانند وجود ندارد و هدف‌گذاری 100درصدی برای «کل اوپک» اعلام می‌شود، برداشت محتمل‌تر این است که می‌توان برای آن تکلیف 100 درصدی جای دیگران را پُر کرد...وقتی سهمیه‌بندی برای کاهش تولید اعلام شد، قاعدتاً هدف پایبندی دقیق به آن بود (نه پایبندی کمتر یا بیشتر). لذا اگر هدف صرفاً تاکید مجدد بر پایبندی کشورها باشد، چنین نشست دشوار و مهمی برای رسیدن به توافق نیاز نیست، چراکه تکراری بدیهی و عبث است. اگر فرض کنیم کسی کار عبث انجام نمی‌دهد، تنها منطق تکیه بر پایبندی کل 100درصدی، جبران افت امثال ونزوئلا و ایران توسط امثال عربستان است».

برنده واقعی نشست اخیر اوپک چه کسی بود؟

هرچند مسئولان وزارت نفت کشورمان بر صحت تحلیل اول تاکید دارند ولی بررسی دقیق تر جزئیات نشست 174 اوپک نشان می دهد که تحلیل دوم به واقعیت نزدیکتر است. چند روز قبل از آغاز این نشست، بیژن زنگنه، وزیر نفت کشورمان، نگرانی خود را از تصمیم اعضا در نشست پیش رو درباره افزایش تولید نفت اعلام کرد و از ارائه درخواست خود به رئیس اوپک در بررسی موضوع تحریم نفتی ایران و لزوم حمایت اعضا از ایران خبر داد. یک روز بعد و در حاشیه سمینار بین المللی اوپک، زنگنه بر مخالفت صریح ایران با هرگونه افزایش تولید نفت حتی به میزان 500 هزار بشکه در روز تاکید کرد و حتی بررسی این موضوع در نشست اوپک را نشان دادن چراغ سبز به تصمیم‌های آمریکا دانست. البته وزیر نفت کشورمان در بخش دیگری از این مصاحبه، دیدگاهی متناقض با این موضع گیری هم بیان کرد: «بر اساس توافق قبلی، قرار بود حدود 2 میلیون بشکه کاهش تولید داشته باشیم که هم اکنون در عمل شاهد 3 میلیون بشکه کاهش تولید هستیم، بنابراین اگر اعضای اوپک یک میلیون بشکه نفت وارد بازار کنند، دیگر مشکلی نبوده و نیازی به افزایش تولید نیست».

زنگنه که از تمایل برخی از اعضای اوپک و غیر اوپک بخصوص عربستان و روسیه به افزایش تولید نفت آگاه بود، در سخنرانی خود در سمینار بین المللی اوپک هم گفت: «تحلیلگران بازار نفت پرسشی مهم دارند و آن این است که اقدام اوپک را برای جایگزینی تولید از دست رفته اعضای این سازمان که تولید آنها به دلیل تحریم‌ها کاهش یافته است، چگونه می‌توان تفسیر کرد؟ دشوار است به چیزی غیر از این فکر کنیم که این اقدام به منزله دادن مجوز به آمریکا برای ادامه این تحریم‌های غیرقانونی، اعمال فشار به اوپک و استفاده از نفت به عنوان ابزاری سیاسی در روابط بین‌المللی است».

همانطور که اشاره شد، نهایتا در بیانیه پایانی این نشست اوپک به «لزوم پایبندی همه اعضا به پایبندی 100 درصدی به توافق قبلی» تاکید شد که عملا به معنای موافقت با افزایش 600 هزار بشکه ای تولید نفت اوپک و افزایش 1 میلیون بشکه‌ای تولید نفت اوپک و غیراوپک بود. ساعاتی قبل از انتشار بیانیه اوپک، خبر ترک جلسه کمیته نظارت بر بیانیه اوپک توسط زنگنه به نشانه اعتراض رسانه ای شد و ساعاتی بعد از انتشار این بیانیه هم خالد الفالح، وزیر انرژی و منابع طبیعی عربستان با اشاره به توافق اوپک و غیر اوپک برای افزایش یک میلیون بشکه ای تولید نفت، اعلام کرد که این پیشنهادی بود که عربستان مطرح کرده بود و گفت: «عربستان و روسیه در تلاش برای اصلاح تولید نفت توسط اعضای اوپک و غیر اوپک بودند و قصد داشتند تا تولید نفت را به میزان یک میلیون بشکه افزایش دهند هرچند که ایران تا روز جمعه صبح با این پیشنهاد شدیدا مخالفت می کرد».

با توجه به آنچه گفته شد، تصمیم اخیر اوپک به معنای شکست تلاش های گسترده وزارت نفت کشورمان برای جلوگیری از افزایش تولید نفت اوپک بود و تلاش زنگنه و مجموعه وزارت نفت مبنی بر عادی جلوه دادن شرایط و حتی پیروز نشان دادن ایران در این نشست، تلاشی بیهوده بوده است و صرفا کارکردی داخلی دارد. به عنوان مثال، وزیر نفت کشورمان پس از برگزاری نشست 174 اوپک به رسانه ها گفت: «در این بیانیه به هیچ عددی اشاره نشده است که عده‎ای حرف‎های عجیب و غریبی زده و می‎گویند یک میلیون بشکه به تولید اعضای اوپک اضافه می‎شود. اصلا عددی گفته نشده، بلکه گفته شده است آنهایی که بیش از 100 درصد به توافق قبلی متعهد بوده‎اند، پایبندی‎شان را باید به 100 درصد برسانند».

زنگنه با بیان این‎که ایران پایبندی 100 درصدی اعضا را پذیرفت و موضع خود را تغییر نداد، افزود: «از نخستین ساعتی که به اینجا آمدم، در همین هتل (کمپینسکی) گفتم که هیچ مشکلی با رفع پایبندی بیش از حد اعضا نداریم. یکی از خبرنگاران از من پرسید که این جبران کاهش بیش از تعهد تولید چطور باید توزیع شود که گفتم این یک مسئله دیگر است. ما پذیرفتیم اعضای اوپک که پایبندی بیش از حد دارند، این پایبندی بیش از حد را کنار بگذارند، بنابراین از هیچ کس انتظار نداریم کمتر از تعهد خود تولید کند؛ تنها انتظار داریم به سقف تولید تعیین شده در سال 2016 پایبند باشند. برای هر کشور یک سقف تولید وجود دارد. اگر شما تفسیر دیگری شنیدید، آنها به آمریکا پیام می‌فرستند تا آنها را راضی کنند، اما این طور نیست. تصمیم ما همان است که ازسوی 14 کشور عضو امضا شده است. هیچ عضوی نمی‌تواند سهمیه ونزوئلا را تصاحب کند. اگر ونزوئلا بتواند، بیشتر تولید می‌کند، اما اگر نتواند، هیچ کس نمی‌تواند جانشین آن شود».

در مجموع، تصمیم اوپک مبنی بر افزایش تولید نفت اوپک در دوره زمانی باقی مانده تا آغاز تحریم‌های فروش نفت ایران، نشانه مشخصی از اطمینان بخشی اوپک به بازار مبنی بر جایگزینی نفت کشورمان با نفت سایر تولید کنندگان ارزیابی می شود و به وضوح نشان دهنده همراهی اوپک با آمریکا در جهت وارد آوردن فشار اقتصادی به ایران به عنوان یکی از بنیانگذاران اوپک است. این اتفاق در حالی رخ می دهد که حمایت از منافع تولیدکنندگان یکی از اهداف تشکیل اوپک بود.