به گزارش مشرق، شفافیت یکی از ابزارهای حکمرانی است و به معنای انتشار برخی از اطلاعات حاکمیت و ارگان‌های سیاسی، به منظور افزایش نظارت مردمی و دخیل نمودن مردم در امور حکمرانی است. ابزار شفافیت با توسعه مفاهیم دموکراسی و رشد تکنولوژی در دهه‌های اخیر بیشتر مدنظر جوامع قرار گرفته است. شفافیت در دو حیطه کلی شفافیت داده‌های اقتصادی و شفافیت فرایندهای سیاسی قابل طرح است. از همین رو شفافیت پارلمان‌ها در دنیا یکی از شاخه‌های اصلی شفافیت نظام حکمرانی قلمداد می‌شود[1]. شفافیت مجلس، در امور مختلفی همچون شفافیت آراء نمایندگان، شفافیت مشروح مذاکرات کمیسیون‌ها، شفافیت هزینه‌های انتخاباتی، شفافیت هدایا و دارایی‌های نمایندگان، شفافیت تعامل نمایندگان با دستگاه‌های اجرایی (توصیه نامه‌ها)، شفافیت امضای طرح‌ها و شفافیت امضای درخواست استیضاح و... متصور است.

          نکته قابل توجه در خصوص شفافیت مجلس این است که نباید آن را اکسیری تلقی کرد که حلال تمامی مشکلات نظام سیاسی خواهد بود. به عبارت دیگر شفافیت اگرچه می‌تواند کیفیت حکمرانی را بهبود بخشد، لکن نباید در اثربخشی آن اغراق نمود. همچنین تأثیر مثبت شفافیت مجلس مشروط به برخی ملاحظات است که در ذیل اشاره می‌نماییم:

1- شفافیت در کنار سایر سیاست‌ها

شفافیت در صورتی می‌تواند اثربخش باشد که مکمل سایر سیاست‌ها باشد. به عبارت دیگر چنان‌چه سیاست‌گذار هدفی مدنظر دارد، باید جهت دستیابی به آن هدف مجموعه‌ای از اقدامات، قوانین و سیاست‌ها را با نقش‌های تکمیل‌کننده یکدیگر در دستور کار خود قرار دهد. در این صورت می‌توان به نتیجه مطلوب دست یافت. به عنوان مثال، در صورتی که هدف ارتقای عملکرد مجلس در راستای شان‌های قانون‌گذاری و نظارت (یا ارتقای مشروعیت، مسئولیت‌پذیری و اعتماد عمومی) مدنظر سیاست‌گذار است؛ لازم است مجموعه‌ای از اقدامات نظیر: اصلاح قانون انتخابات، تسهیل ایجاد احزاب کارآمد، شفافیت برخی امور مجلس، اصلاح آیین نامه داخلی مجلس، تقویت نقش هیات نظارت بر رفتار نمایندگان به طور همزمان پیگیری شود. شفافیت مجلس به تنهایی کافی نخواهد بود و نمی‌تواند هدف سیاستگذار را به طور کامل محقق کند[2]. به عنوان مثال دوم، فرض کنید سیاست‌گذار هدف کاهش سطح فساد در مجلس و دستگاه‌های دولتی را داشته باشد. در این صورت باید مجموعه‌ای از اقدامات مرتبط باهم در خصوص تعارض منافع، حمایت از افشای فساد (سوت زنی)، کاهش ارتباط مسقیم عاملین و مراجعین، شفافیت امور مختلف نظام حکمرانی، افزایش خدمات الکترونیکی و... باید در دستور کار قرار گیرد. به عبارت دیگر شفافیت به تنهایی در کنترل گسترده فساد کافی نیست ولی قطعاً در کنار سایر سیاست‌ها می‌تواند مؤثر باشد[3].

2- لزوم جامع‌نگری و ژرف‌نگری در شفافیت مجلس

شفافیت پارلمان نباید به صورت موردی و سطحی پیگیری شود. بلکه ضروری است با نگاهی ژرف و عمیق بسته‌ای درهم تنیده از شفافیت امور مجلس شورای اسلامی طراحی گردد. به عنوان مثال شفافیت آراء یا شفافیت هر امر دیگری در مجلس به تنهایی کافی نیست. بلکه باید اموری که مرتبط با یکدیگر هستند همچون آراء، امضای استیضاح‌ها، توصیه‌نامه‌ها و تعاملات نمایندگان با دستگاه‌های اجرایی در قالب یک سازوکار معین و کارآمد شفاف شوند. در ایران تا کنون 78 شاخص برای وضعیت شفافیت مجلس شورای اسلامی استخراج شده است که جای بسط بیشتر نیز دارد[4]. به عنوان نمونه دیگری از سطحی نگری، نباید شفافیت را به راه‌اندازی یک سایت ساده تقلیل داد، بلکه باید سازوکاری مشخص در بسترهای متنوع تمهید نمود.

3- شفافیت تا کجا و به چه میزان؟

نکته ظریفی در تحقیقات علمی پیرامون شفافیت نظام حکمرانی روشن شده است که شفافیت یک حد بهینه دارد. به عبارت دیگر شفافیت تا جایی می‌تواند بهبود بخش مشکلات باشد و از حدی به بعد ممکن است حتی اثرات مخرب داشته باشد. به عبارت دیگر منطق «هرچه بیشتر، بهتر» در خصوص شفافیت نظام سیاسی صدق نمی‌کند[5]. در مورد حد بهینگی شفافیت پارلمان، معیار مشخصی هنوز ارائه نشده است و کشورهای مختلف باتوجه به تنوع نظام‌های پارلمانی متفاوت از یکدیگر هستند. سیاستمداران و نخبگان جامعه باید به دور از حرف‌های پوپولیستی، مزایا و معایب شفافیت هر یک از از امور بررسی شود و در صورت اجماع نخبگانی اقدام به شفاف سازی هر یک از امور شود. همچنین باید میان ایده‌های مختلف درخصوص شفافیت مجلس شورای اسلامی ایران الویت بندی شود. البته آنچه مسلم است شفافیت در امور امنیتی، نظامی و مباحث بسیار تخصصی غیر قابل فهم برای عموم، مطلوب نیست و نباید شفاف شوند.

در خصوص حد بهینه شفافیت باید توجه شود که گونه‌های متنوعی از شفافیت را نیز می‌توان برقرار کرد. به عنوان مثال شاید بهتر باشد برخی امور فقط برای مجموعه‌های کارشناسی با ضوابط خاص شفاف و قابل دسترسی باشد. یا بعضی اطلاعات را با تأخیر زمانی معین، در دسترس عموم قرار گیرد. پس زمان و نوع شفافیت هم می‌تواند در حد بهینه شفافیت مؤثر باشد.

4- اقدامات فرهنگی و سیاسی متناسب با شفافیت

هر سیاستی اقتضائات فرهنگی و سیاسی مخصوص خود را دارد. شفافیت مجلس نیز از این قاعده مستثنی نیست و زمانی که به عنوان یک ابزار نوین حکمرانی در کشور اجرا می‌شود باید اقداماتی نیز در عرصه فرهنگ و سیاست رخ دهد که به طور خلاصه به اهم آن‌ها اشاره می‌شود[6]:

· ایجاد گفتمان عمومی با پشتوانه نخبگانی قبل از برقراری شفافیت؛

· آموزش نحوه استفاده از اطلاعات منتشر شده به اقشار مختلف جامعه؛

· تمهید اقداماتی جهت جلوگیری از سوءبرداشت و جو پوپولیستی ناشی از اطلاعات دردسترس؛

· بالا بردن سعه صدر نمایندگان و سیاستمداران در مواجهه با رسانه‌های آزاد؛

· انتشار فایل‌های به زبان ساده قوانین مصوب و برخی گزارشات تکمیلی؛

· آموزش روش‌های صحیح و قانونی مطالبه از مسئولین و نمایندگان؛

جمع‌بندی

شفافیت به عنوان یکی از ابزارهای نوین حکمرانی امری مطلوب است به شرطی که ملاحظات آن رعایت شود. از مهم‌ترین ملاحظات آن می‌توان به تلقی آن به عنوان یک قطعه از پازل در کنار سایر قوانین و اقدامات، لزوم جامع‌نگری و ژرف‌نگری در طراحی سازوکار شفافیت، توجه به حد بهینه شفافیت و چگونگی شفاف سازی امور مجلس شورای اسلامی و ضرورت اقدامات فرهنگی پیشینی و پسینی شفافیت پارلمان، اشاره نمود. در صورت عدم توجه به موارد فوق، ممکن است شفافیت مجلس به صورت سطحی، جزیره‌ای و کاریکاتوری اجرا شود و پیامدهای نامطلوبی در پی داشته باشد.

مهدی سرمست؛ پژوهشگر اندیشکده حکمرانی شریف