به گزارش مشرق، دین، تنها نماز و روزه و حج نیست. بر اساس آموزه‌های قرآن کریم، پایبندی به عهد و پیمان هم جزئی از دین است که بی‌توجهی به آن می‌تواند زندگی ما را در دنیا و آخرت به آتش بکشد. بدقولی یا شکستن عهد و پیمان به اندازه‌ای اهمیت دارد که در خدای متعال در قران کریمش از آن یاد فرموده است. حتی یکی از پیامبران خود را با عنوان اسماعیل صادق الوعد خوانده است تا بدانیم اهمیت پایبندی به عهد و وعده چه اندازه است. پس یادمان باشد که عذر و بهانه بی‌اساس برای بدقولی پذیرفته نیست. وقتی برادر یا خواهر دینی‌ات قول و عهد تور ا قبول کرده و رویش حساب باز کرده، چه نسبتش با تو خیلی دور باشد و چه کیلومترها از او فاصله داشته باشی رسم شرع و عقل این است که بدقولی نکنی و چشم اعتمادش را کور نکنی.

ما در گفتگویی که با دکتر مریم عبدالباقی، استاد حوزه و دانشگاه و پژوهشگر دینی، انجام داده به آثار و پیامدهای بدقولی و پیمان‌شکنی در زندگی دنیا و آخرت پرداخته است. آن طور که این محقق دینی توضیح می‌دهد، مطرود شدن در نظر خدا و مردم را یکی از آثار مهم عهدشکنی است. کسی که زیر عهد و پیمانش می‌زند و به قول‌هایی که به خدا و بنده‌های خدا داده وفا نمی‌کند، نه‌تنها خودش را از نگاه مردم می‌اندازد، بلکه خودش را از نگاه مهربانانه و مغفرت آمیز خداوند هم محروم می‌کند.

چون نه خدا و نه خلق خدا، هیچ‌یک آدم بدقول را نمی‌پسندند و از او انتظار دارند بر عهد و پیمانش بایستد و به بهانه کسب سودهای ظاهری، وفاداری را از یاد نبرد. همان طور که خداوند در آیه 25 سوره مبارکه رعد می‌فرماید: «وَالَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَیُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولَئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ؛ و آنان که پس از پیمان بستن (با خدا و رسول) عهد خدا را می‌شکنند و هم از آنچه خدا امر به پیوند آن کرده پاک می‌گسلند و در روی زمین فساد و فتنه برمی‌انگیزند اینان را لعن (خدا) و منزلگاه عذاب سخت دوزخ نصیب است.» نکته قابل توجه این است که خداوند از حق بنده‌هایش نمی‌گذرد و تا کسی مورد بخشش مردم قرار نگیرد، خدا هم او را نمی‌بخشد. به این صورت است که ضرورت پایبندی به عهد و پیمان بین مردم پررنگ‌تر می‌شود تا کسی خیال نکند با شکستن عهدی که با مردم بسته، می‌تواند در انتظار رحمت خدا باشد. به این صورت است که نداشتن تعهد در قبال مردم، ره‌آوردی جز تنهایی و مطرود شدن از مردم و خدا را به همراه ندارد.

خداوند به پیمان‌شکن نگاه نمی‌کند

چرا در آموزه‌های دینی تا این اندازه نسبت به موضوع عهد و پیمان تأکید شده است؟ مگر شکستن عهد و یا بی‌اعتنایی به قول و وعده چه اثری در زندگی دارد؟

ما انسان‌ها در همه شرایط محتاج رحمت و مهر خدای متعال هستیم و برای دریافت این خیر و رحمت الهی باید لوازم آن را فراهم کنیم. اسباب دریافت هم فراهم نمی‌شود، جز با اعمال و کارهای خود ما. در این میان، پایبندی به عهد و وعده اثر زیادی در نزول رحمت خداوند بر ما دارد. با این توضیح، برای آدم چه عذابی می‌تواند دردناک‌تر از این باشد که در آخرت که محتاج نظر رحمت خداست، کاری کرده باشد که باعث رنجش خدا شده و درنهایت مورد غضب قرار بگیرد تا اندازه‌ای که خدا حتی به او نگاه هم نکند.

درواقع بی‌اعتنایی به قول و وعده باعث ایجاد عذاب خوارکننده‌ای می‌شود که فشار روحی بسیاری برای انسان به همراه دارد. این نکته را خداوند متعال در آیه 77 سوره مبارکه آل‌عمران فرموده است، مبنی بر اینکه: «إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَیْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِیلًا أُولَئِکَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَلَا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلَا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلَا یُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛ آنان که عهد خدا و سوگند خدا را به بهایی اندک بفروشند اینان را در آخرت بهره‌ای نیست و خدا با آن‌ها (از خشم) سخن نگوید و در قیامت (به نظر رحمت) بدان‌ها ننگرد و (از پلیدی گناه) پاکیزه‌شان نگرداند و آنان را عذابی دردناک خواهد بود.»

با این وجود وقتی کسی عهد و پیمانی می‌بندد یا قولی می‌دهد، چه بین خودش و یک نفر دیگر باشد و چه بین او و خدا یا جمعی از مردم، در هر صورت باید به عهدش وفادار باشد و بدقولی نکند، چراکه اگر مرتکب چنین خطایی شود از او بازخواست می‌کنند.

آیا میان عهدشکنی ما با خدای متعال یا با مردم تفاوتی وجود دارد؟ درواقع می‌خواهیم بدانیم شکستن عهد با خداوند سخت‌تر است یا شکستن عهد با مردم؟

بهترین شانس آدم بدقول این است که سروکارش با خدا بیفتد، چون اگر پای منافع آدم‌های دیگر و حق‌الناس در میان باشد بیچاره می‌شود. بدقولی و پیمان‌شکنی حتی اگر با بهانه به خطر افتادن منافع ظاهری فرد باشد، تا اندازه‌ای خدا را خشمگین می‌کند که در روز قیامت که چشم همه به رحمت و مغفرت او دوخته شده، خدا به پیمان‌شکنان حتی نگاه هم نمی‌کند، چه برسد به اینکه به آن‌ها رحم کند.

در دنیا هم بدبخت می‌شود

به آثار اخروی و ابدی عهدشکنی اشاره کردید. آیا این کار در زندگی دنیا هم اثری دارد؟

بله. بدبختی و زیانکاری مسیری است که به روی هرکسی که بخواهد به سادگی هموار می‌شود و هر چه سود و منفعت باشد از طالب خود دور می‌کند. یکی از شیوه‌های هموار کردن این مسیر، بدقولی و عهدشکنی است.

به عبارت دیگر، بدقولی به قدری آسیب و ضرر متوجه آدم می‌کند که خداوند متعال در آیه 27 سوره مبارکه بقره به صراحت تذکر داده است: «الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَیُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ ۚ أُولَٰئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ؛ کسانی که عهد خدا را پس از محکم بستن می‌شکنند و رشته‌ای را که خدا امر به پیوند آن کرده می‌گسلند و در میان اهل زمین فساد می‌کنند، ایشان به حقیقت زیانکارند.»

بنابراین باید توجه داشته باشیم هر کسی که نسبت به اهمیت و ضرورت وفاداری به عهد و پیمان بی تعهد باشد و آن را رعایت کند، سرانجامی جز زیانکاری و بدبختی در دنیا ندارد. طبیعی است کسی که نتواند به عهد و پیمان متعهد باشد ممکن است نسبت به مسائل و امور بسیاری کوتاهی کند و درنتیجه خسارت‌هایی را متوجه زندگی‌اش کند که هم در این دنیا و هم در آخرت زیر بار خطاهای خودش، روزگار سختی را بگذراند.

اولین آسیب عهدشکنی، به سمت خود فرد است

ضرر و زیان عهدشکنی و بدقولی دامن خود آدم را می‌گیرد و اولین کسی که در اثر بدقولی در زندگی ضرر می‌کند، خود اوست. برای همین است که خداوند متعال در آیه 10 سوره مبارکه فتح می‌فرماید: «فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّمَا یَنْکُثُ عَلَی نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَی بِمَا عَاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا؛ پس از آن هر که نقض بیعت کند بر زیان و هلاک خویش به حقیقت اقدام کرده و هر که به عهدی که با خدا بسته است وفا کند به‌زودی خدا به او پاداش بزرگ عطا خواهد کرد.»

وقتی همه طردش می‌کنند

رویکرد منفی مردم نسبت به انسان بدقول و عهدشکن هم معروف است. آیا آیات قرآن کریم به این موضوع هم اشاره‌ای دارد؟

همین طور است. مطرود شدن در نظر خدا و مردم را یکی از آثار مهم عهدشکنی است. کسی که زیر عهد و پیمانش می‌زند و به قول‌هایی که به خدا و بنده‌های خدا داده وفا نمی‌کند، نه‌تنها خودش را از نگاه مردم می‌اندازد، بلکه خودش را از نگاه مهربانانه و مغفرت آمیز خداوند هم محروم می‌کند. چون نه خدا و نه خلق خدا، هیچ یک آدم بدقول را نمی‌پسندند و از او انتظار دارند بر عهد و پیمانش بایستد و به بهانه کسب سودهای ظاهری، وفاداری را از یاد نبرد.

همان طور که خداوند در آیه 25 سوره مبارکه رعد می‌فرماید: «وَالَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَیُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولَئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ؛ و آنان که پس از پیمان بستن (با خدا و رسول) عهد خدا را می‌شکنند و هم از آنچه خدا امر به پیوند آن کرده پاک می‌گسلند و در روی زمین فساد و فتنه برمی‌انگیزند اینان را لعن (خدا) و منزلگاه عذاب سخت دوزخ نصیب است.»

نکته قابل توجه این است که خداوند از حق بنده‌هایش نمی‌گذرد و تا کسی مورد بخشش مردم قرار نگیرد، خدا هم او را نمی‌بخشد. به این صورت است که ضرورت پایبندی به عهد و پیمان بین مردم پررنگ‌تر می‌شود تا کسی خیال نکند با شکستن عهدی که با مردم بسته، می‌تواند در انتظار رحمت خدا باشد. به این صورت است که نداشتن تعهد در قبال مردم، ره‌آوردی جز تنهایی و مطرود شدن از مردم و خدا را به همراه ندارد.

عملی که بازخوردش به خود انسان برمی‌گردد

می‌گویند «با هر دست که بدهی، با همان دست پس می‌گیری». این ضرب‌المثل به خصوص در مورد حکم‌های الهی نمونه خوبی است تا هر کسی باور داشته باشد که خداوند در برابر هر رفتاری از بنده‌اش، جوابی شایسته به او می‌دهد.

بله. بدقولی و بدعهدی هم از این قاعده الهی مستثنا نمی‌شود، چراکه خداوند در آیه 40 سوره مبارکه تأکید فرموده است که: «أَوْفُوا بِعَهْدی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیای فَارْهَبُونِ؛ به عهد من وفا کنید تا به عهد شما وفا کنم و تنها از من بترسید.»

آیا درست است که نتیجه بگیریم اعمال ما برای خودمان تلافی می‌شود؟

باید توجه داشت که بدعهدی یا خوش عهدی در برابر خدا با معامله‌های انسانی متفاوت است و این طور نیست که خدا بخواهد بدقولی بنده‌اش را تلافی کند. بلکه نظام علت و معلول که در جهان هستی حاکم است، باعث می‌شود تا هر کسی بازخورد رفتار خودش را دریافت کند تا به این صورت به هیچ‌کسی ظلم نشود. به نقل از امام علی علیه السلام در کتاب غررالحکم نوشته شده است که: «پیمان‌شکنی انسان به خودش بازمی‌گردد.»

بنابراین وقتی کسی با بدقولی و شکستن پیمان مسلمانی و انسانی‌اش به جنگ با خدا می‌رود، طبیعی است که بازخورد رفتارش را می‌بیند. به این معنا که وفاداری به عهد و پیمان، مقدمه و زمینه‌ساز وفای به عهد خداست و از طرف دیگر بدقولی و بی‌مهری آدم است که برکت و نعمت را از زندگی دور می‌کند. در چنین شرایطی است که می‌توان گفت بدقولی و عهدشکنی، نعمت و برکت خدا را از زندگی دور می‌کند. چون خدا اگر با کسی عهدی بست، آن را تا به آخر اجرا می‌کند، مگر اینکه خود فرد با بدقولی‌اش، شرایط را طور دیگری رقم بزند.

عهد هم‌ردیف نذر

اهمیت عهد و پیمان و ضرورت پایبندی به آن به اندازه‌ای است که در روایت‌های اسلامی، آن را هم‌ردیف نذر دسته‌بندی کرده‌اند؛ به عبارت دیگر، عهدی که با خدا و یا برادر و خواهر دینی‌ات می‌بندی، حکم نذری را دارد که برای برآورده شدن حاجتت با خدا عهد می‌بندی و باید به آن وفادار باشی.

در این مورد، روایتی در کتاب اصول کافی نوشته شده با این مضمون که هشام بن سالم که از یاران امام جعفر صادق علیه السلام بود، از آن حضرت نقل قول کرده است که فرمودند: «هر وعده‌ای که مؤمن به برادر دینی‌اش می‌دهد، نوعی نذر محسوب می‌شود که وفا کردن به آن لازم است، مگر اینکه کفاره ندارد. همچنین هر کسی که از وعده و قولی که داده تخلف کند، در حقیقت با خدا مخالفت کرده و خودش را در معرض خشم خدا قرار داده است. این، همان نکته‌ای است که خدا در قرآن کریم می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! چرا سخنی می‌گویید که به آن عمل نمی‌کنید؟»

بنابراین اگر کسی به عهدی که با برادر دینی خود بسته، پایبند نباشد و آن را نادیده بگیرد، مثل این است که نذرش را ادا نکرده و عهد خدا را شکسته باشد. تنها تفاوت شکستن عهد و بدقولی با نذر این است که شکستن و بی‌توجهی به نذر، کفاره‌ای دارد که باید پرداخت شود اما کفاره‌ای به بدقولی تعلق نگرفته است.

مشکلات اقتصادی نتیجه بدقولی ماست

رویکرد و نظر علمای دین نسبت به موضوع بدعهدی چیست؟

به عنوان مثال آیت‌الله علوی گرگانی، مرجع بزرگ شیعیان جهان، خوش‌قولی و وفای به عهد را یکی از نشانه‌های انسان‌های اهل تقوا دانسته و دلیل بسیاری از مشکلات جامعه امروز را بدقولی و بی‌توجهی افراد به این نکته اسلامی می‌داند. تلاوت قرآن و توجه به مفاهیم قرآنی به خصوص درباره آثار بدقولی و غفلت از وفای به عهد، یکی از راهکارهای اصلاحی است که از طرف این مرجع تقلید شیعیان معرفی شده است. البته ایشان تأکید کرده است که: «خداوند در قرآن فرموده بنده‌های خوب من وقتی قرار می‌گذارند وفای به عهد می‌کنند. درحالی‌که یکی از دلایل مشکلات اقتصادی و اجتماعی جامعه ما نبودن بر پیمان و قولی است که به کسی می‌دهیم.»

ایشان در ادامه می‌گوید: «انسان باایمان، انسانی است که اگر حتی بر موضوع کوچکی به کسی قول می‌دهد بر حرف و قول خود بماند. به همین دلیل بهتر است افراد تلاش کنند تا ایمان خود را تقویت کنند و متوجه باشند که بی‌توجهی به این فریضه الهی، ایمان آن‌ها را مورد تهدید قرار می‌دهد.»

بدقولی‌های روزانه را یادداشت کنیم

مرحوم آیت‌الله خوشوقت رحمه‌الله، استاد بزرگ اخلاق، بی‌توجهی به وفای به عهد و بدقولی را یکی از گناهان می‌دانست و چند راهکار برای ترک این گناه بزرگ معرفی کرده است. توبه کردن و تلاش برای ترک این گناه یکی از راهکارهای اصلاحی است که از طرف این استاد اخلاق معرفی شده است.

درعین‌حال ایشان تأکید می‌کرد که خوب است هر کسی که مرتکب چنین گناهانی می‌شود، یک دفترچه کوچک به‌طور محرمانه و شخصی داشته باشد تا گناه‌هایی را که در طول روز مرتکب می‌شود و ازجمله بدقولی‌هایش را در آن بنویسد تا در آخر شب به نامه اعمال آن روزش نظری بیندازد و تلاش کند که از روز بعد این گناه‌ها را ترک کند.